حرم کاظمین: تفاوت میان نسخه‌ها

این منطقه را به جهت منسوب‌بودن به امام کاظم(ع)، مشهد الامام موسی بن جعفر، المشهد الکاظمی و کاظمیه نامیدند.<ref> آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، مقدمه، ص۱۱-۱۵؛ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۰.</ref> در سال ۲۲۰ق پیکر [[امام جواد علیه السلام|محمد بن علی(ع)]] نهمین امام شیعیان، در کنار قبر جدش [[موسی بن جعفر]] دفن شد.<ref> مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.</ref> ازاین‌رو به کاظِمَین (دو کاظم) مشهور شد.<ref>خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۴۲.</ref>

در سال ۴۹۰ق [[ابوالفضل براوستانی|مَجْدالملک ابوالفضل براوستانی]]، وزیر برکیارق سلجوقی (۴۸۷-۴۹۸ق)  حرم کاظمین را بازسازی کرد.<ref> قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۴۵۹-۴۶۰.</ref> مجدالملک بناهای جدیدی از جمله یک [[مسجد]] با دو مناره و همچنین مکانی برای استراحت زائران احداث کرد و دیوارهای حرم را با کاشی تزیین نمود.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵، ص۳۰.</ref>

حرم کاظمین در سال ۵۶۹ق، بر اثر طغیان دجله آسیب دید.<ref> جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۲.</ref> [[الناصر لدین الله عباسی]] (۶۲۲-۵۷۵ق) خلیفه وقت، در سال ۵۷۵ق تعمیراتی در حرم انجام داد و حجره‌هایی در اطراف صحن آن ساخت.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۴۹.</ref> اقدامات او را آخرین تعمیر و بازسازی در دوره [[بنی‌عباس|عباسیان]] و باشکوه‌ترین آن‌ها دانسته‌اند.<ref> آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۳۹.</ref>

[[مغول|مغول‌ها]]، در سال ۶۵۶ق [[بغداد]] را تصرف کردند. در این واقعه، بناهای زیادی در بغداد تخریب شد و حرم کاظمین دچار آتش‌سوزی گردید.<ref>همدانی، جامع التواریخ، ج۲، ص۲۹۳ به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۴۵.</ref> البته همین که امیر قراتای به بغداد رسید، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی خود انتخاب کرد. عمادالدین دستور بازسازی مسجد خلیفه و حرم را صادر کرد.<ref> همدانی، جامع التواریخ، ج۲، ص۲۹۳ به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۴۶-۴۵.</ref> [[عطاملک جوینی]] نویسنده کتاب جهانگشای جوینی، در سال‌های ۶۵۷ تا ۶۸۱ق در دوره مغول، حاکم بغداد بود. گفته‌اند: او خسارات وارده به حرم را جبران کرد و آن را به شکل سابق خود برگرداند.<ref>شیرازی، تاریخ وصاف، ص۱۸۱۱۸۲ و۲۱۳و۲۲۱ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱. </ref> ابن‌بطوطه جهانگرد قرن هشتم قمری، در سال ۷۲۷ق در سفرش به بغداد، از ضریحی چوبین بر قبر دو امام خبر داده که سطح آن با نقره پوشانده شده است.<ref> ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۱۴۱.</ref>

در دوره حکومت [[آل جلایر]]، بغداد و کاظمین دچار طغیان [[دجله]] شدند و حرم کاظمین نیز آسیب دید.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.</ref> سلطان [[اویس جلایری]] (۷۷۷-۷۵۷ق) به ترمیم حرم اقدام کرد. به دستور او دو صندوق بر روی قبور دو امام نصب شد.<ref>نقدی، تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفه، ص۲۴-۲۶ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.</ref> او همچنین دو گنبد و دو مناره ساخت و حرم را با کاشی‌هایی که سوره‌هایی از قرآن بر آن نوشته شده بود، تزئین کرد.<ref>سماوی، صدی الفواد فی تاریخ بلد الکاظم و الجواد، ص۱۵، به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۴۸.</ref> در سال ۷۷۶ق، طغیان دجله، خساراتی به حرم وارد کرد که سلطان اویس با تلاش وزیرش، آن تعمیر کرد و کاروان‌سرایی برای سکونت زائران ساخت.<ref> فیض قمی، تاریخ کاظمین و بغداد، ۱۳۲۷ش، ص۱۲۱ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین» ص۵۵۱؛ نقدی، تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفه، ص۲۴-۲۶ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.</ref>

در دوره [[صفویان|صفویه]] حرم کاظمین بازسازی شد. [[شاه اسماعیل صفوی|شاه اسماعیل]] در سال ۹۱۴ق بغداد را فتج کرد پس از مدتی دستور داد تمام بناهای حرم را، خراب کنند و به جای آن بنایی بسازند که شامل رواق، صحن، مسجدی در شمال، دو گنبد و دو مناره دیگر می‌شد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۵۰.</ref> شاه اسماعیل همچنین دو صندوق از نقره بر قبور دو امام ساخت.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۲.</ref> کتیبه‌ای با تاریخ ۹۲۶ق بر دیوارهای حرم  نصب شده که شرح اقدامات شاه اسماعیل در آن آمده است.<ref> بوداق، جواهر الاخبار، بخش ایران از قراقوینلو تا سال ۹۸۴ق، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۴؛ امینی هروی، فتوحات شاهی، ص۳۰۳ به نقل از یزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۳.</ref> شاه اسماعیل تمام ثروت خود را وقف [[چهارده معصوم]] کرد که بخشی از آن به حرم کاظمین رسید.<ref> شاملو، قصص الخاقانی، ج۱، ص۹۳-۹۶؛ اسکندربیگ منشی، تاریخ عالم آٰرای عباسی، ج۲، ص۱۲۵۲-۱۲۵۰ و ۱۶۶۸-۱۶۶۷؛ قزوینی، فواید الصفویه، ص۵۲ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۳.</ref> گفته‌اند به جهت آنکه صفویان نسب [[سیادت]] خود را به [[امام کاظم (ع)]] می‌رساندند، شاه اسماعیل توجه ویژه‌ای به حرم کاظمین داشت.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۲.</ref>

در دوران [[امپراتوری عثمانی|ترکان عثمانی]] (۹۷۴-۹۲۶ق)، به دستور سلیمان‌خان نواقصی که از دوره صفویه در حرم باقی مانده بود، تکمیل شد.<ref>العراق بین احتلالین، ج۹، ص۲۹و۳۴ به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۶۷.</ref>از جمله تکمیل مناره‌ای که ساخت آن در دوره صفویه آغاز شده بود، در سال ۹۷۸ق به پایان رسید.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۶۷.</ref>  

[[شاه‌عباس اول]] در سال ۱۰۳۲ق دوباره بغداد را فتح کرد. به دستور او ضریحی فولادی برای قبور دو امام ساخته شد.<ref>سماوی، صدی فواد فی تاریخ بلد الکاظم و الجواد، ص۱۶، به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۷۰.</ref>ولی به دلیل تیره‌شدن روابطه ایران و عثمانی، نصب آن تا سال ۱۱۱۵ق به تأخیر افتاد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۷۰.</ref> [[شاه صفی صفوی|شاه صفی]] نیز در سال ۱۰۴۵ق، تعمیراتی در حرم انجام داد که از جملهٔ آنها محکم‌سازی پایه‌های گلدسته‌ها بوده است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۷۰-۷۱.</ref>

حرم کاظمین چهار رواق دارد که با مرمر سنگ‌فرش شده است.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.</ref> دیوارهای رواق‌ها تا نیمه با سنگ مرمر تزیین شده و نیمه بالایی دیوارها و سقف آینه‌کاری است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۲-۱۴۳.</ref>

# رواق شرقی: از شرق به طارمه «باب المراد» و از غرب به ضریح راه دارد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۵.</ref> [[شیخ مفید]] و [[ابن قولویه قمی|ابن قولِوَیه]] نویسنده کتاب [[کامل الزیارات |کامل الزیارات]] از متکلمان و محدثان [[شیعه]] در این رواق مدفون‌اند.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.</ref>

# رواق غربی: از شرق به ضریح و از غرب به طارمه قریش راه دارد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۳.</ref> به دلیل دفن [[خواجه نصیرالدین طوسی]] در آن، به رواق خواجه نصیر مشهور است.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.</ref>

# رواق جنوبی: از شمال به ضریح و از جنوب به باب القبله راه دارد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۵۳.</ref>

# رواق شمالی: از شمال به مسجد جامع صفوی و از جنوب به ضریح راه دارد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۳.</ref>

از رواق‌های حرم کاظمین، شش در به روضه (فضای سرپوشیدهٔ اطراف ضریح) باز می‌شود. رواق‌ها هم از طریق هشت در به صحن متصل می‌شوند.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.</ref> پس از اقدامات [[فرهادمیرزا]]، رواق‌های حرم هفت در داشت که پس از مدتی، به عنوان نماد درهای [[بهشت]] که تعداد آن هشت عدد است، یک در دیگر به آنها افزوده شد.<ref>ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۸.</ref> درهای حرم از جنس طلا و نقره و دارای کنده‌کاری‌ و خطوط نستعلیق است و بر آنها آیاتی از قرآن، اشعاری به زبان فارسی و عربی و نیز تاریخ ساخت آنها درج شده است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۳۲-۱۶۰.</ref>

اطراف رواق‌های حرم را سه طارمه (ایوان) گرفته است. طارمه‌ها سقف‌دار و مستطیل‌شکل است و با نرده‌های آهنی از صحن جدا می‎شود.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۰.</ref> طارمهٔ باب المراد در سال ۱۲۸۱ق و طارمه قبله در سال ۱۲۸۵ق ساخته شده است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۰-۱۶۲.</ref> ساخت طارمه قریش نیز در سال ۱۳۲۱ آغاز و در سال ۱۳۳۲ پایان یافته است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۸.</ref>

بر اساس نوشته‌ای که بر دیوار باب المراد نصب شده، فرهادمیرزا در سال ۱۲۹۸ق دستور تجدید بنای صحن را صادر کرده است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۸.</ref> در اطراف صحن حجره‌هایی بنا شده و در جلوی هر حجره ایوانی قرار دارد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۴.</ref> صحن کاظمین در ابتدای دوره [[قاجاریه|قاجاری]] سه ورودی اصلی داشت که سردر آنها با کاشی‌های لاجوردی پوشیده شده بود.<ref> دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا، ص۹۸۱-۶۷۹: به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.</ref> بعدها شمار ورودی‌های آن به ۱۰ عدد رسید<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۴.</ref> که عبارت‌اند از:

* باب القریش: در دیوار شمالی قرار دارد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۳-۱۷۳.</ref>

بر سردر ورودی‌های حرم آیاتی از قرآن، اشعاری به زبان فارسی و عربی، تاریخ کتابت و نام کاتب آنها درج شده است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۳-۱۷۳.</ref>

در قرن پنجم قمری، کاظمین که از محله‌های بغداد بود، مستقل شد و برای آن [[نقیب]] جداگانه‌ای تعیین گردید. یکی از وظایف نقیبان، نظارت بر امور حرم بود. پیش از این، حرم به وسیله قیم اداره می‌شد.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۹۱-۱۹۲.</ref> در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، از ۲۷ قیم یا نقیب کاظمین یاد شده‌ است که در میان آنها نام [[سید عبدالکریم بن احمد حلی]] (۶۴۸-۶۹۳ق) از عالمان [[خاندان طاووس]] دیده می‌شود. ابن جعفر القیم، ابوطالب علوی، علی بن علی، معروف به فاخر علوی (درگذشته حدود ۵۶۹ق) و نجم‌الدین علی بن موسوی از علمای قرن هفتم از نقیبان کاظمین بوده‌اند.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۹۳-۲۱۰.</ref>

در دوره صفویه اداره حرم کاظمین به مَشیخة الاسلام واگذار شد. مشیخة الاسلام اداره‌ای بود که صفویان در مقابل مشیخه ترکیه که مرکز آن در استانبول قرار داشت، تأسیس کردند و مرکز آن را در کاظمین قرار دادند. از وظایف این مرکز، مدیریت حرم کاظمین بود.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۲۱۰.</ref> هنگامی که عثمانیان قدرت را در عراق به دست گرفتند، تولیت حرم کاظمین را به فردی به نام ربیعه که پیشتر متولی [[کعبه]] بود سپردند.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۲۱۰-۲۱۱.</ref> پس از آن اطلاعات دقیقی از متولیان حرم کاظمین در دست نیست؛ فقط از افرادی همچون عبدالحمید کلیددار (۱۲۸۲-۱۳۳۶ق) و پدرش شیخ طالب شیبی به عنوان متولی حرم یاد شده است؛<ref> آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۲۱۵-۲۱۸.</ref> تا اینکه [[عبدالنبی کاظمی]] (۱۱۹۸-۱۲۶۵ق) که تکمله‌ای بر کتاب [[نقد الرجال (کتاب)|نقد الرجال تفرشی]] نوشته است، تولیت حرم را بر عهده گرفت. پس از عبدالنبی فرزندان و نوادگانش این منصب را عهده‌دار شدند.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۲۱۲-۲۲۲.</ref>

در حرم کاظمین افراد زیادی [[دفن]] شده‌اند که در میان آنان شخصیت‌های علمی و رجال سیاسی هم وجود دارد.<ref>موسوی زنجانی، جولة فی اماکن المقدسه، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ص۱۱۴.</ref> در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی بیش از سی نفر نام برده شده است که در دوران [[بنی‌عباس]] در حرم کاظمین دفن شده‌اند. از جمله آنها ابوعبدالله محمد امین ششمین خلیفه عباسی، زبیده همسر هارون عباسی و [[ابن قولویه]] (درگذشته ۳۶۸ق) محدث شیعی است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۲۲۵-۲۳۰.</ref>

پس از دوره عباسیان، شمار مدفونان در حرم، افزایش یافت.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهدی الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۲۲۹-۲۳۰.</ref> برخی از مدفونان به‌نام، در حرم کاظمین عبارتند از:

درباره حرم کاظمین آثاری به طور مستقل نوشته شده است. از آن جمله کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، نوشته محمدحسن آل یاسین (درگذشته ۱۳۷۲ق) است. نویسنده در این کتاب به تاریخ حرم کاظمین در دوران‌های [[آل بویه]]، [[سلجوقیان]]، مغول، [[صفویان]]، عثمانی و قاجار پرداخته است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۷-۱۲۳.</ref> همچنین در بخشی وضعیت حرم را گزارش کرده است.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۳-۱۷۳.</ref> کتاب پیوست‌هایی دارد که عبارت‌اند از فرزندان امام کاظم، نقیبان، متولیان و مدفونان در حرم و موزه آن.<ref>آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۷۳-۲۴۴.</ref> غلامرضا اکبری کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

* آل یاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانه العامه للعتبة الکاظمیة المقدسه، ۱۴۳۵ق/۲۱۴م.