قیام ۱۹ دی: تفاوت میان نسخه‌ها

  |عنوان       =

  |تصویر       = قیام ۱۹ دی.jpg

  |شرح ماجرا   =

  |طرفین       =

  |زمان       = [[۱۹ دی]] [[سال ۱۳۵۶ هجری شمسی|۱۳۵۶ش]]

  |دوره       = [[محمدرضا پهلوی]]

  |مکان       = [[قم]]

  |علت         = انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه

  |اهداف       =

  |عاملان       =

  |نتایج       = شتاب در روند [[انقلاب اسلامی ایران]]

  |پیامدها     =

  |تلفات       = شش تن کشته و نه تن زخمی

  |واکنش‌ها     = اعلامیه [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]] و گروه‌های ملی-مذهبی

  |مرتبط       =

'''قیام ۱۹ دی''' تجمع و راهپیمایی مردم و طلابِ [[شهر قم]] در سال [[سال ۱۳۵۶ هجری شمسی|۱۳۵۶ش]]، در اعتراض به انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه در روزنامه اطلاعات، که در نقد [[امام خمینی]] نوشته شده بود. این اعتراض از [[۱۸ دی]] آغاز و تا [[۲۰ دی]] به طول انجامید و اوج آن در [[۱۹ دی]] رخ داد. قیام ۱۹ دی سرآغاز سلسه حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردم علیه [[حکومت پهلوی|نظام پادشاهی پهلوی]] دانسته شده که منجر به [[انقلاب اسلامی ایران]] شد.

در مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه، [[امام خمینی]] عامل ارتجاع (پسرفت) و مسئول خون‌های ریخته شده در [[قیام ۱۵ خرداد|واقعه پانزده خرداد]] شمرده شد. هدف از انتشار این مقاله را تخریب چهره امام خمینی دانسته‌اند. از دیگر زمینه‌ها و عوامل قیام ۱۹ دی، مرگ مشکوک [[سید مصطفی خمینی]] و همچنین فضای باز سیاسی دانسته شده که از اواسط سال [[سال ۱۳۵۵ هجری شمسی|۱۳۵۵ش]] در ایران آغاز شده بود.

حرکت‌های اعتراضی مردم از ۱۸ دی آغاز و در عصر نوزدهم به خشونت کشیده شد و طبق آمار رسمی حکومت پهلوی، شش تن کشته شدند. برخی [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]] و گروه‌های ملی-مذهبی کشتار معترضان را محکوم کردند. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز نیز به خشونت کشیده شده و ده‌ها نفر کشته شدند. برگزاری مراسم چهلمِ شهدایِ هر کدام از وقایع، سبب کشته شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌شد.

قیام ۱۹ دی را باعث تقویت جنبه اسلامی انقلاب و مطرح شدن امام خمینی به عنوان رهبر [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] در مبارزه با حکومت پهلوی دانسته‌اند. پس از این واقعه، مخالفت با نظام پهلوی از گروه‌هایی خاص به توده مردم گسترش یافت و میان عالمان [[شیعه]] ایران وحدتی نِسبی برقرار شد. کتاب‌هایی مانند «جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی» و «حماسه ۱۹ دی قم ۱۳۵۶» در موضوع قیام ۱۹ دی منتشر شده است.

قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ش سر آغاز سلسله حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردم ایران علیه [[حکومت پهلوی|نظام پادشاهی پهلوی]] بود،<ref>نیکبخت، «[http://ensani.ir/fa/article/126808 پیامدهای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه]»، پرتال جامع علوم انسانی.</ref> که تقریباً پس از یک سال و یک ماه، به سقوط حکومت پهلوی و پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] منجر شد.<ref>بهشتی سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۳.</ref> از این تظاهرات، به شروع مرحله‌ای جدید در نهضت اسلامی،<ref>خامنه‌ای، دیار بصیرت جهاد و اجتهاد، ۱۳۹۴ش، ص۲۹.</ref> و عامل شتاب در جریان انقلاب<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۴.</ref> یاد شده است.

یکی از عوامل شتاب انقلاب پس از ۱۹ دی، مراسم‌ها و تظاهرات‌های پی‌درپی پس از واقعه ۱۹ دی دانسته شده است.<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۷۹.</ref> مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز و مراسم چهلم شهیدان واقعه تبریز در [[یزد]]،<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۱۷.</ref> [[تهران]]، [[مشهد]]، [[اصفهان]] و [[شیراز]] برگزار شد. برگزاری مراسم چهلمِ هر کدام از وقایع، سبب کشته شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌شد.<ref>بهشتی سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۹.</ref> تقریباً پس از یک سال و یک ماه، در [[۲۲ بهمن]] [[سال ۱۳۵۷ هجری شمسی|۱۳۵۷ش]] نظام پادشاهی پهلوی سقوط و انقلاب اسلامی پیروز شد.<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۸۰.</ref>

۱۹ دی در تقویم رسمی [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]]، به «قیام خونین مردم قم» نامگذاری شده است.<ref>«[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/100615 مناسبت‌های تقویم]»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.</ref> هر سال به مناسبت این روز، گروهی از مردم [[قم]] با [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]] رهبر جمهوری اسلامی ایران دیدار می‌کنند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به «[https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=44628 بیانات در دیدار مردم قم، ۱۸ دی ۱۳۸۹ش]»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌ خامنه‌ای؛ «[https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3214 بیانات در دیدار مردم قم در ۱۸ دی ۱۳۸۲ش]»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌ خامنه‌ای.</ref>

عامل اصلی قیام ۱۹ دی انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه در روزنامه اطلاعات بود.<ref>اباذری، وادی عشق، ۱۳۹۰ش، ص۳۶۹.</ref> این مقاله توسط داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی، به این روزنامه تحویل داده شد<ref>عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۳۳۶.</ref> و به مناسبت روز [[واقعه کشف حجاب|کشف حجاب]] و نزدیکی سالگرد [[انقلاب سفید]] در [[۱۷ دی]] ۱۳۵۶ش به چاپ رسید.<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۸.</ref> نام نویسنده احمد رشیدی مطلق بود که آن را مستعار دانسته‌اند.<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۹.</ref> به گفته سر آنتونی پارسنز{{یادداشت|Sir Anthony Parsons}} سفیر سابق [[انگلیس]] در [[ایران]]، با توجه به سلسله مراتب تصمیم‌گیری در حکومت پهلوی، تصمیم به نگارش و انتشار این مقاله از طرف شخص [[محمدرضا پهلوی]] یا ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) یا هیئت دولت بوده است.<ref>نعیمی، «ارزیابی مقاله ایران استعمار سرخ و سیاه به عنوان عامل شتابزا در انقلاب اسلامی ایران»، ص۴۸.</ref>

در این مقاله [[امام خمینی]] و مخالفانِ انقلاب سفید شاه، عوامل ارتجاع (مخالفت با تجدد جامعه و تمایل به اوضاع قدیمی) شمرده شده و امام خمینی مسئول خون‌های ریخته شده در [[قیام ۱۵ خرداد|واقعه پانزده خرداد]] دانسته شد.<ref>بهشتی سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۷.</ref> همچنین خمینی مردی ماجراجو ولی بی‌اعتقاد، وابسته به مراکز استعماری، جاه‌طلب و دنبال کسب شهرت خوانده شد.<ref>بهشتی سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۴.</ref> در این مقاله عالمان و روحانیان، موافق انقلاب سفید و اصلاحات ارضی حکومت پهلوی معرفی شده و خمینی مخالف آن شمرده شد.<ref>بهشتی سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۶.</ref>

هدف از این مقاله را تخریب چهره امام خمینی و ایجاد اختلاف میان روحانیان سنتی که درگیری کمتری با حکومت پهلوی داشتند و روحانیان مخالف حکومت پهلوی دانسته‌اند.<ref>بهشتی سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۵.</ref>

تظاهرات ۱۹ دی در سال [[سال ۱۳۵۶ هجری شمسی|۱۳۵۶ش]] را دارای زمینه‌ها گوناگونی دانسته‌اند.<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۱۷.</ref>

درگذشت مشکوک [[سید مصطفی خمینی]] فرزند امام خمینی، یکی از زمینه‌های آن دانسته شده است.<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش.</ref> او کمتر از سه ماه قبل از قیام ۱۹ دی، در [[۱ آبان]] ۱۳۵۶ش، در [[نجف]] به‌طور ناگهانی درگذشت.<ref>شیرخانی، «یادی از آیت الله شهید سید مصطفی خمینی»، ص۱۹۹.</ref> حامیان امام خمینی حکومت پهلوی را مسئول قتل مصطفی خمینی معرفی می‌کردند.<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۵.</ref>

یکی دیگر از زمینه‌های قیام ۱۹ دی فضای باز سیاسی دانسته شده که شامل آزادی شماری از زندانیان سیاسی و آزادی عمل بیشتر سخنرانان دینی می‌شد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۳.</ref> باز کردن فضای سیاسی در ایران، از اواسط سال [[سال ۱۳۵۵ هجری شمسی|۱۳۵۵ش]] تحت فشار افکار عمومی جهان مبنی بر عدم رعایت [[حقوق بشر]]<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۵.</ref> و راضی کردن جیمی کارتر رئیس‌جمهور وقت [[آمریکا]] توسط حکومت پهلوی آغاز شده بود.<ref>نعیمی، «ارزیابی مقاله ایران استعمار سرخ و سیاه به عنوان عامل شتابزا در انقلاب اسلامی ایران»، ص۵۰.</ref>

اوج قیام ۱۹ دی عصر [[۱۹ دی]] ۱۳۵۶ش در [[قم]]، رخ داد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۹ و ۴۰۰.</ref> معترضان شامل [[طلبه|طلاب]] و بازاریان قم<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۸ و ۳۹۹.</ref> و نیز گروهی از بازاریان و دانشگاهیان [[تهران]]<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۹ و ۴۰۰.</ref> بودند. [[حسین نوری همدانی]] که در آن زمان یکی از مدرسان و [[مجتهد|مجتهدان]] قم بود، در منزل خود برای معترضان سخنرانی کرد. جمعیت حاضر پس از سخنرانی به سمت چهارراه بیمارستان (چهارراه شهدای کنونی) حرکت کردند؛ شعارهای معترضان «مرگ بر حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی» بود.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.</ref> میان تظاهرکنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد.<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۷.</ref> در نزدیکی چهارراه بیمارستان تیراندازی شد و شماری از تظاهرکنندگان کشته و زخمی شدند.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.</ref>

[[سید حسین موسوی تبریزی]] فعال سیاسی ضد حکومت پهلوی، از دست‌اندرکاران وقایع ۱۹ دی شمرده شده است.<ref>«[https://www.farsnews.ir/news/13901019000173 تحلیلی بر واقعه‏۱۹ دی‏۱۳۵۶ قم]»، خبرگزاری فارس.</ref> او در شب ۱۷ دی ۱۳۵۶ش، شماری از مجتهدان [[حوزه علمیه قم]]{{یادداشت|افردای که موسوی تبریزی توانست گردآورد، به گفته خود وی چنین‌اند: [[یوسف صانعی]]، [[علی‌اکبر فیض مشکینی]]، [[حسین وحید خراسانی]]، [[جعفر سبحانی]]، [[ناصر مکارم شیرازی]]، [[محمد مؤمن قمی|محمد مؤمن]]، [[سید حسن طاهری خرم‌آبادی]] و [[محمد محمدی گیلانی]].}} را در خانه [[حسین نوری همدانی]] گردآود. آنها در اعتراض به انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه، تصمیم به تعطیلی حوزه علمیه قم در ۱۸ دی گرفتند. این تصمیم به مراجع تقلید وقت اعلام شد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.</ref> روز ۱۸ دی درس‌های حوزه علمیه قم تعطیل شد و طلاب به منازل برخی مراجع تقلید{{یادداشت|[[سید محمدرضا گلپایگانی]]، [[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، [[سید محمدکاظم شریعتمداری]]، (موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.) [[سید محمدصادق روحانی]] و [[مرتضی حائری]]}} رفتند و آنها در جمع طلاب سخنرانی کردند.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.</ref>  

بازاریان قم در صبح ۱۹ دی، اعلامیه‌ای در حمایت از حوزه و مرجعیت امام خمینی صادر کرده و بازار را تعطیل کردند. حرکت بازاریان به سمت [[حرم حضرت معصومه(س)]] و همراهی طلاب با آنان، باعث تعطیلی درس‌های حوزه در این روز نیز شد. تظاهرکنندگان به خانه برخی مراجع تقلید و مجتهدان وقت{{یادداشت|[[میرزا هاشم آملی]]، [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، [[ناصر مکارم شیرازی]] و [[حسین وحید خراسانی]]}} رفتند و آنها برای تظاهرکنندگان سخنرانی کردند.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۸ و ۳۹۹.</ref> روز [[۲۰ دی]] نیز گروهی از مردم در منزل سید محمدرضا گلپایگانی مرجع تقلید، تجمع کردند که با حضور پلیس به درگیری و خشونت کشیده شد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۱.</ref>

بر اساس گزارش ساواک، شمار تظاهرکنندگان حدود ده هزار نفر بوده است.<ref>«[https://www.irdc.ir/fa/news/1951 جنایت رژیم پهلوی در ۱۹ دی ۵۶]»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.</ref> روزنامه اطلاعات در ۲۰ دی، تعداد کشته‌شدگان را شش تن و شمار زخمی‌ها را نه تن گزارش کرده است.<ref>«در تظاهرات خونین قم ۶ نفر کشته و ۹ نفر زخمی شدند»، روزنامه اطلاعات.</ref> به گفته سید حسین موسوی تبریزی از دست‌اندرکاران تظاهرات نیز، شمار مجموع شهیدان و مجروحان پانزده تن بوده است.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۱.</ref> البته در منابع غیررسمی، از «گروه زیادی»<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۹.</ref> «هفتاد تا سیصد»<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ص۳۱۵.</ref> و «ده‌ها» شهید<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۹.</ref> گزارش شده است. بیشتر شهیدان واقعه ۱۹ دی در قبرستان بقیع قم دفن شدند.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۸.</ref>

قیام ۱۹ دی واکنش‌هایی را در پی داشت. حکومت پهلوی ۲۵ یا ۲۷ تن از معترضان را از قم تبعید کرد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۲.</ref>  

برخی از مراجع تقلید مانند سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محمدکاظم شریعتمداری در ۲۲ دی، قتل معترضان در واقعه ۱۹ دی و محتوای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه را محکوم کردند.<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۸۶–۹۰.</ref> همچنین برخی از گروه‌های سیاسی ملی و ملی-مذهبی کشته شدن معترضان در روز ۱۹ دی را محکوم کردند.{{یادداشت|برخی از این گروه‌ها چنین‌اند: اتحاد نیروهای جبهه ملی ایران (اتحاد نیروهای جبهه ملی ایران متشکل از حزب ایران، حزب ملت ایران و سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران بود و کریم سنجابی و شاپور بختیار از اعضای اصلی آن بودند.)، جنبش مسلمانان مبارز (حزب زحمتکشان ملت به رهبری حبیب‌الله پیمان، با تفکراتی مرکب از [[اسلام]] و [[سوسیالیسم]])، حزب زحمتکشان ملت ایران (حزب زحمتکشان ملت ایران، به رهبری مظفر بقایی کرمانی، از حامیان حکومت مشروطه سلطنتی و از مخالفان حزب توده بود.)، و شعبه خارج از کشور [[نهضت آزادی ایران]].}}<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۵۴–۵۶.</ref> [[سید احمد خوانساری]] از مراجع تقلید، در برابر انتشار مقاله و نیز، واقعه ۱۹ دی واکنشی نشان نداد.<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۳.</ref>  

در روزهای [[۲۲ دی|۲۲]] و [[۲۵ دی]]، در قم در حمایت از حکومت پهلوی و محکوم کردن اقدامات ۱۹ دی تظاهرات صورت گرفت.<ref>عفتی، «مثلث شتاب انقلاب قم، تبریز و یزد»، ص۱۲۰.</ref> بر اساس گزارش سفارت آمریکا در ایران به واشتگتن، این تظاهرات‌ها با شرکت اجباری کارکنان کارخانه‌ها و مؤسسات انجام شده بود.<ref>«[https://www.irdc.ir/fa/news/6512 روایت اسناد لانه جاسوسی از قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶]»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.</ref>

امام خمینی که در آن زمان، به نجف تبعید شده بود، در [[۲ بهمن]] به مناسبت قیام ۱۹ دی پیامی صادر کرد. ایشان در این پیام واقعه ۱۹ دی را ادامه [[قیام ۱۵ خرداد|نهضت ۱۵ خرداد]] دانست و به حامیانش مژده پیروزی در برابر حکومت پهلوی را داد.<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۳۱۴ و ۳۱۵.</ref>

برخی از پیامدهای قیام ۱۹ دی را چنین دانسته‌اند: وحدت نسبی میان عالمان شیعه در مخالفت با حکومت پهلوی،<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۳.</ref> به حاشیه رفتن عالمان و روحانیانی که به مدارا با حکومت پهلوی معتقد بودند،<ref>شیرخانی، «اسناد و خاطرات: جایگاه قیام ۱۹ دی در روند پیروزی انقلاب اسلامی»، ص۱۸۹.</ref> تقویت جنبه اسلامی انقلاب<ref>بهشتی سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۹ و ۱۶۰.</ref> رهبری امام خمینی در نهضت انقلاب اسلامی<ref>حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۴.</ref> و گسترش نهضت از گروه‌هایی خاص به توده مردم.<ref>ملکوتیان، زمینه‌ها عوامل و بازتاب جهانی انقلاب اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۹.</ref>

* '''جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی'''، نوشته ابراهیم طالبی‌دارابی: در فصل اول این کتاب به وضعیت سیاسی و اقتصادی حکومت پهلوی در دهه [[سال ۱۳۵۰ هجری شمسی|۱۳۵۰]] و عوامل، واکنش‌ها و پیامدهای قیام ۱۹ دی پرداخته شده است. در انتهای کتاب، متن مقاله احمد رشیدی مطلق و برخی اسناد مربوط به قیام ۱۹ دی آمده است. این کتاب توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال [[سال ۱۳۷۹ هجری شمسی|۱۳۷۹ش]] چاپ شده است.<ref>طالبی‌دارابی، جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.</ref>

* '''حماسه ۱۹ دی قم ۱۳۵۶'''، نوشته علی شیرخانی: این کتاب شامل خاطرات هفده تن از ناظران قیام ۱۹ دی از میان عالمان، طلاب و بازاریان است و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال [[سال ۱۳۷۷ هجری شمسی|۱۳۷۷ش]] به چاپ رسیده است.<ref>شیرخانی، حماسه ۱۹ دی قم، ۱۳۷۷ش.</ref>

* '''آذرخش انقلاب، ویژه‌نامه قیام ۱۹ دی'''، نوشته جواد ملایی‌پور: در این کتاب به علل و انگیزه‌های قیام و چگونگی، واکنش‌ها و پیامدهای آن پرداخته شده و توسط مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، در سال [[سال ۱۳۸۳ هجری شمسی|۱۳۸۳ش]] منتشر شده است.<ref>ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش.</ref>

* اباذری، عبدالرحیم، در وادی عشق (خاطرات حجةالاسلام و المسلمین سید تقی موسوی درچه‌ای)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۰ش.

* بهشتی سرشت، محسن، رسول صابر دمیرچی، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، در مجله مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۱۴، پاییز ۱۳۸۷ش.