تجرید الاعتقاد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

تجرید الاعتقاد (کتاب) (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۸ آوریل ۲۰۱۸، ساعت ۱۶:۲۵

۱۳٬۸۱۲ بایت حذف‌شده ، ‏۲۸ آوریل ۲۰۱۸

اصلاح ساختار و پانویس‌ها - ناقص

دیداریویکی‌متن

Hasanejraei

Automoderated users، confirmed

۳۶۲

ویرایش

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 | برگرداننده =
 | تصویر = Tajrid.JPG
-|اندازه تصویر     =220px
+|اندازه تصویر  =220px
 | زیرنویس تصویر =
 | نویسنده = [[خواجه نصیرالدین طوسی]]
@@ خط ۳۲: / خط ۳۲: @@
 تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی [[شیعی]] به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگی‌ها، از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.
-== انگیزه‌های نگارش ==
-بعضی معتقدند که خواجه بعد از نقد کتاب المحصَّل [[فخر رازی]]، تجرید را تألیف کرد تا کسانی که به دنبال به دست آوردن عقیده حق هستند، به جای مراجعه به کتاب [[المحصل(کتاب)|المحصل]] به آن رجوع کنند؛<ref>علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۴.</ref> زیرا خواجه نصیر در مقدمه [[تلخیص المحصل]] گفته است:
-:«همتهای عالی برای تحصیل حق از طریق تحقیق رویگردان شده و دیگر کتابی قابل اعتماد و مشتمل بر اصول متقن اندیشه وجود ندارد و اینکه کسانی می‌پندارند کتاب المحصل فخررازی این خلا را پر کرده، چنین نیست و آن کتاب مملو از اندیشه‌های باطل و غیرقابل اعتماد است.»<ref>نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ۱۳۵۹ش، ص۱-۲.</ref>
-از آنجا که خواجه بعد از مواجهه با آرای فخررازی در بحث [[امامت]] دریافت که اشکالات وی را در یک اثر فلسفی نمی‌توان پاسخ داد، به نگاشتن [[تجرید الاعتقاد]] اقدام کرد.
 == جایگاه==
-تجرید الاعتقاد به جهت رویکرد خاص آن به فلسفه و کلام، نقطه عطفی در تاریخ کلام محسوب می‌شود. [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر]] در این کتاب میان [[فلسفه مشاء|فلسفه مشائی]] و [[کلام امامیه|کلام شیعی]] تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است.<ref>احمدی، «اجمالی از سیر فلسفه اسلامی...»، ص۲۲۴؛ داوری، «پیدایش و بسط علم کلام»، ص۱۱۹.</ref>
+تجرید الاعتقاد، یکی از مهمترین کتب کلامی دانسته شده که با وجود حجم کم، بسیاری از عالمان مسلمان و شیعه، بر آن شرح و تعلیقه نگاشته و درباره قبول یا ردّ نظرات خواجه نصیرالدین طوسی سخن گفته‌اند.<ref>حسینی خوانساری، کشف الاستار، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۴.</ref> [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر]] در این کتاب میان [[فلسفه مشاء|فلسفه مشائی]] و [[کلام امامیه|کلام شیعی]] تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است.<ref>احمدی، «اجمالی از سیر فلسفه اسلامی...»، ص۲۲۴؛ داوری، «پیدایش و بسط علم کلام»، ص۱۱۹.</ref>
-[[مرتضی مطهری]] معتقد است که خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف این کتاب، کلام را از سبک حکمت جدلی به سبک حکمت برهانی نزدیک کرده<ref>مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۶۸.</ref> و این کتاب، الگویی برای کتابهای بعدی در این رشته شده و متکلمان مسلمان اعم از [[اشعری|اشعری]] و [[معتزله|معتزلی]] از روش خواجه نصیر در این کتاب پیروی کرده‌اند.<ref>مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۵۷.</ref>
-خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی معرفی کرده که با برهان برای وی اثبات شده است.<ref>علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۰.</ref> به این ترتیب، برخلاف برخی کتاب‌های او که صرفاً تبیین نظریات عده‌ای از بزرگان است؛ همچون حل مشکلات الاشارات در شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا و دفاع از آن در مقابل انتقادات فخرالدین رازی و کتاب [[مصارع المصارع|مُصارع المُصارع]] در دفاع از دیدگاه‌های [[ابن سینا]] در مقابل اشکالات [[محمد بن عبدالکریم شهرستانی|شهرستانی]]، این کتاب دربرگیرنده نظریات خاص وی است.
-تجرید الاعتقاد، دارای شش بخش است که به ترتیب عبارت‌اند از: امور عامه، جواهر و اعراض، اثبات صانع و صفات او، [[نبوت]]، [[امامت]]، [[معاد]].
-پس از خواجه کسانی مانند قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶) در کتاب [[ابن سینا|المواقف]] و تفتازانی (متوفی ۷۹۲) در کتاب [[ابن سینا|المقاصد]] در این جهت از او پیروی کرده‌اند. برخی مباحث این کتاب به گونه‌ای است که مبنا بودن آن را برای جریانات فکری مهمی همچون [[ابن سینا|حکمت متعالیه]] موجه می‌سازد.<ref>مثلاً رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۲-۷۳.</ref>
-== محتوا==
-===مباحث شیعی===
-آنچه خواجه در تجرید الاعتقاد آورده است مطابق با اعتقادات [[شیعه|شیعی امامی]] است؛ اگرچه وی در بعضی کتاب‌های خود همچون تلخیص المحصل<ref>نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ۱۳۵۹ش، ص۴۲۱.</ref> برخی اعتقادات [[امامیه]]، از جمله [[بداء]] را به نوعی انکار کرده است و از این جهت بزرگانی چون [[صدرالدین شیرازی]]<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی، ۱۳۹۱ق، ص۳۷۸.</ref> و [[علامه مجلسی]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۱۲۳.</ref> از او انتقاد کرده‌اند.
-میزان توجه خواجه نصیر طوسی به بحث [[امامت]] با تمایلات [[شیعه|شیعی]] در عناوینی چون اثبات امامت [[حضرت علی(ع)]] و بیان نقاط ضعف زندگی خلفای نخستین و عدم صلاحیت آنان برای [[خلافت]] [[رسول خدا(ص)|رسول خدا]] و دلایل قطعی برتر بودن [[امام علی(ع)]] و وجود دلیل مخصوص و نص بر [[خلافت|امامت]] [[امامان شیعه|ائمة اثناعشر]] و حکم محاربان آنها<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۶۷ـ ۳۹۸.</ref> به حدی است که عده‌ای از اندیشمندان غیر شیعه در نقد این بخش از مباحث او سخت بر خواجه تاخته و جانب انصاف را چندان نگه نداشته‌اند.<ref>رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶.</ref> به این ترتیب، این سخن که تجرید خواجه متأثر از اصول اعتقادی فرقه‌هایی غیر از شیعه [[رسول خدا(ص)|امامی]] است، <ref>د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «طوسی، نصیرالدین. ۲».</ref> معتبر نیست.
-===رویکرد فلسفی===
-رویکرد فلسفی کلامی این کتاب نقطه عطفی در علم کلام بود که خواجه توانست میان فلسفه مشاء و کلام شیعه پیوند موثری ایجاد کند که هر چه بیشتر علم فلسفه و کلام در شیعه به هم نزدیک شد.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد14، مدخل تجرید الاعتقاد.</ref>
-در افکار فلسفی نباید خواجه را تابع محض [[ابن سینا]] دانست، زیرا آرای او در کتاب تجرید در موارد متعددی با آرای ابن سینا سازگار نیست، از جمله آنکه وی مکان را بُعد می‌داند نه سطح؛<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۱۵۲.</ref> به حدوث عالم اجسام معتقد است نه قدم آن؛<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۰.</ref> ادله اثبات وجود عقل مفارق را ناکافی و قابل ایراد می‌داند؛<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۶.</ref> و معتقد است که ماده المواد، جسم مطلق است نه هیولا، و برهان اثبات هیولا قابل نقد است.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۱۵۰.</ref> همچنین خواجه در مباحث [[توبه]] و وجوب اسقاط عقاب به واسطه آن نیز با بسیاری از متکلمان [[معتزله|معتزلی]] مخالفت کرده است.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۴۲۲ـ۴۲۴.</ref>
-===مقاصد کتاب===
+به گفته [[مرتضی مطهری]]، خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف تجرید الاعتقاد، کلام را از سبک حکمت جدلی به سبک حکمت برهانی نزدیک کرده<ref>مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۶۸.</ref> و این کتاب، الگویی برای کتابهای بعدی در این رشته شده و متکلمان مسلمان اعم از [[اشعری]] و [[معتزله|معتزلی]]، از روش خواجه نصیر در این کتاب پیروی کرده‌اند.<ref>مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۵۷.</ref>
-کتاب دارای شش مقصد به معنای بخش و فصل است. دو مقصد اول به مباحث [[فلسفه اولی]] را مورد بررسی قرارداده است زیرا مباحث یادشده از مبادی و مقدمات بحثهای کلامی بشمار می‌روند. مقاصد سوم تا ششم به موضوعات کلامی(خداشناسی، [[نبوت]]، [[امامت]] و [[معاد]]) می‌پردازد.
-*مقصد اول
-در سه فصل، به امور عامه مثل علت و معلول وجود ذهنى، حادث و قديم، معنى نفس الامر، اصالت وجود و مقدمات فعل اختيارى می پردازد.
-*مقصد دوم
-در پنج فصل، به مباحثی مانند جوهر و عرض، اقسام جوهر و اعراض پرداخته است.
-*مقصد سوم
-اثبات [[واجب الوجود]]، مباحث حسن و قبح عقلى، [[قضا و قدر]]، تكليف، لطف و عوض و احكام آن از جمله مباحث این مقصد است.
-*مقصد چهارم
-مباحث مربوط به [[نبوت عامه]] مانند [[عصمت]]، فوائد و لزوم [[بعثت]] انبیاء و نبوت خاصه مانند معجزات [[پیامبر اکرم(ص)]] از جمله [[شق القمر]] و اخبار غیبی ایشان در این مقصد آمده است.
-*مقصد پنجم
-مباحث [[امامت]] در این مقصد آمده است. اثبات لزوم امامت با [[قاعده لطف]] و اثبات عصمت امام و ادله امامت [[حضرت علی(ع)]] و [[دوازده امام|ائمه دوازده گانه(ع)]] از جمله مباحث این مقصد است.
-*مقصد ششم
-آخرین مقصد پیرامون [[معاد]] می‌باشد. [[معاد جسمانی]]، بطلان [[احباط]]، [[عذاب قبر]] و معنی [[ایمان]] و [[کفر]] از مباحث این مقصد است.
-{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = برهان امکان و وجوب در کتاب تجرید الاعتقاد:{{سخ}}'''«الموجود إن كان واجبا فهو المطلوب، و الاّ استلزمه لاستحالة الدّور و التّسلسل.»'''<ref>تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، تهران، ص۱۸۹.</ref>{{سخ}} موجود اگر واجب باشد، مطلوب محقق است، در غیر این صورت، به دلیل محال بودن دور و تسلسل مستلزم واجب است.|تاریخ بایگانی| منبع = <small></small>| تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}
+خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی معرفی کرده که با برهان برای وی اثبات شده است.<ref>علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۰.</ref>
 == ویژگی‌ها==
-* آشکار‌ترین ویژگی این کتاب، اختصار فوق العاده آن است. خواجه نصیر در بسیاری از کتابهای خود، از جمله قواعد العقائد و [[اوصاف الاشراف]] و حتی [[شرح الاشارات]] و اساس الاقتباس، بنا را بر اختصار گذاشته بوده، ولی این خصوصیت در تجرید به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی آن را از «اَلغاز» (چیستانها) به حساب آورده است.<ref>قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ص۳۴۶.</ref> {{سخ}} البته اختصار این کتاب به جامعیت آن لطمه‌ای وارد نساخته و عبارات کتاب در عین کوتاه بودن جامع و گویا هستند. دو عامل جامعیت درعین ایجاز و اختصار یکی از مهمترین عوامل جلب توجه متکلمان بوده است. عبارتها بقدری موجز ودرعین حال گویاست که با اندک تغییری می‌توان آنها را منظوم نمود، بعضی از متکلمان معاصر معتقدند که [[حکیم سبزواری]] درمنظومه خود از متن تجرید الاعتقاد بهره وافی برده است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، امامیه، کیهان اندیشه؛ شماره ۵۴- خرداد و تیر۱۳۷۳.</ref>
+تجرید الاعتقاد، شش مقصد به معنای بخش و فصل دارد؛ دو بخش اول درباره مباحث [[فلسفه اولی]]، مانند علت و معلول، وجود ذهنی، حادث و قدیم، اصالت وجود، جوهر و عرض و... است. بخش‌های سوم تا ششم به موضوعات کلامی، یعنی خداشناسی، [[نبوت]]، [[امامت]] و [[معاد]] می‌پردازد؛ حسن و قبح عقلی، قضا و قدر، لزوم بعثت انبیاء،‌ عصمت پیامبر و ائمه، ادله امامت [[حضرت علی(ع)]] و [[دوازده امام|ائمه دوازده گانه(ع)]]، و همچنین معاد جسمانی، و معنای ایمان و کفر، از مسائلی است که در بخش‌های اخیر بیان شده است. برخی از ویژگی‌های کتاب عبارتند از:
+* آشکار‌ترین ویژگی تجرید الاعتقاد، اختصار آن است. خواجه نصیر بسیاری از کتاب‌های خود، از جمله قواعد العقائد و [[اوصاف الاشراف]] و حتی [[شرح الاشارات]] و اساس الاقتباس را به اختصار تألیف کرده، اما اختصار و ایجاز این کتاب بسیار بیش از کتاب‌های دیگر وی توصیف شده است.<ref>قوشچی، شرح تجرید العقائد، ص۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ص۳۴۶.</ref> {{سخ}} با این حال، محققان بر این باورند که متن کتاب، به رغم موجز بودن، گویا و جامع است. ربانی گلپایگانی، متکلم معاصر، معتقد است که [[حکیم سبزواری]]، در کتاب منظومه، از متن تجرید الاعتقاد بهره فراوان برده است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، امامیه، کیهان اندیشه؛ شماره ۵۴- خرداد و تیر۱۳۷۳.</ref>
-* بهره‌گیری از اصطلاحات و قواعد فلسفی در اثبات مسائل کلامی، چنان که اکثر صفات جمال و جلال الهی را برپایه اصل «وجوب الوجود بالذات» اثبات نموده و گفته است: «و وجوب‌الوجود یدل علی سرمدیته و نفی الزائد و الشریک و المثل..... وعلی ثبوت الجود والملک و.....» و براثبات علم الهی سه برهان اقامه کرده است که برهان دوم وسوم ازآن فلاسفه می‌باشد.چنانکه گفته ست: «والاحکام و التجرد و استناد کل شیء الیه دلائل العلم».
-* خواجه طوسی قبل از کتابت تجرید الاعتقاد «تجرید المنطق» را تألیف نموده است، (و بزرگانی چون [[علامه حلّی]] (متوفی ۷۲۶) آن را شرح کرده‌اند) زیرا بدون آشنایی با منطق که روشهای استدلال را می‌آموزد، ورود در فلسفه و کلام ممکن نیست. {{سخ}}  اگر چه ورود به قلمرو مباحث کلامی از طریق طرح بحثهای منطق و فلسفه قبل ازمحقق طوسی نیز متداول بوده است، چنانکه در کتاب«یاقوت» تألیف [[ابواسحاق اسماعیل بن نوبخت]]([[قرن چهارم]] [[هجری قمری]]) همین روش بکاررفته است، ولی روش محقق از نظر گستردگی و جامعیت کاملاً بی‌سابقه و نوین است.  {{سخ}} بنابراین خواجه نصیرالدین با حفظ مبانی [[کلام امامیه]] که مهمترین آن قاعده [[حسن و قبح عقلی]] است، درتبیین بسیاری از مسائل کلامی از قواعد و دلایل فلسفی بهره گرفت و برای آنکه آیندگان نیز روش او را دنبال کنند در تنظیم متن معروف کلامی خود(تجرید الاعتقاد) نخست به بررسی مباحث فلسفی پرداخت آنگاه وارد حوزه مسائل کلامی شد
+* در کتاب تجرید الاعتقاد، بر خلاف کتاب‌های کلامی پیش از آن، مبحث معاد بعد از مبحث نبوت آمده است. پیش از خواجه نصیر طوسی، موضوع معاد،‌ قبل از نبوت و امامت طرح می‌شد.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۴۸، ۳۶۲.</ref>
-* در این کتاب، برخلاف دیگر کتابهای کلامی پیش از آن، مبحث معاد بعد از مبحث نبوت آمده است. پیش از خواجه بحث معاد ــ به سبب ارتباط بحث وعد و [[وعید]] و ثواب و عقاب با صفات حق تعالی و بویژه بحث عدل خداوند ــ قبل از نبوت و امامت طرح می‌گردید، اما در تجرید مباحث نبوت و امامت ارتباط نزدیکی با مباحث عدل الاهی پیدا نکرده و توجه خواجه در آنها برخلاف پیشینیانش، بیشتر معطوف به [[لطف]] الاهی است.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۴۸، ۳۶۲.</ref>
 ==شروح==
-تجرید الاعتقاد از مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.<ref>کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۹۷.</ref> قضاوتهای شارحان درباره این کتاب نشان می‌دهد که خواجه در اقدام خود کاملاً موفق بوده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۲.</ref>
+تجرید الاعتقاد از مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی، شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.<ref>کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۹۷.</ref> [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]]، نوشته علامه حلی، شاگرد خواجه نصیر طوسی، اولین شرح بر تجرید الاعتقاد دانسته شده و آقابزرگ طهرانی، بر این باور است که اگر علامه حلی آن را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر، هیچ‌گاه روشن نمی‌شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳؛ علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳.</ref> [[آقا بزرگ طهرانی]]<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ج۶، ص۶۴ـ۷۰.</ref> و حاجی خلیفه<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶-۳۵۱.</ref> و دیگران<ref>مثلاً رجوع کنید به انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج۷، ص۳۵۷، ج۸، ص۳۶۰ـ۳۶۱، ج۹، ص۳۰۸، ج۱۰، ص۲۹۰ـ۲۹۱، ۲۹۷ـ ۲۹۸؛ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی...، ج۲، ص۵۷۱، ۶۱۸ـ۶۱۹، ج۳، ص۷۶۷، ۷۷۴، ۸۰۷ ـ ۸۰۸، ۸۱۵، ۸۶۴ ـ ۸۶۶، ۸۷۲، ۸۹۵؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۳، ۲۲، ۳۷، ۲۱۱، ۲۱۳، ۲۹۹، ۵۹۴ ـ ۵۹۵؛ منزوی و دانش پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۴، ص۱۷۵ـ ۱۸۵.</ref> شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده‌اند. در برخی از این شروح و حواشی به بررسی نقادانه نظریات خواجه پرداخته شده است. از جمله معروفترین و قدیمترین شروح این اثر عبارت‌اند از:
+* تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶).
-ظاهراً اولین شرح تجرید را معروفترین شاگرد خواجه، [[علامه حلّی]]، تدوین کرد، این شرح، [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]] نام دارد و برخی معتقدند که اگر علامه آن را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی‌شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳؛ علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳.</ref> [[آقا بزرگ طهرانی|آقابزرگ طهرانی]]<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ج۶، ص۶۴ـ۷۰.</ref> و حاجی خلیفه<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶-۳۵۱.</ref> و دیگران<ref>مثلاً رجوع کنید به انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج۷، ص۳۵۷، ج۸، ص۳۶۰ـ۳۶۱، ج۹، ص۳۰۸، ج۱۰، ص۲۹۰ـ۲۹۱، ۲۹۷ـ ۲۹۸؛ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی...، ج۲، ص۵۷۱، ۶۱۸ـ۶۱۹، ج۳، ص۷۶۷، ۷۷۴، ۸۰۷ ـ ۸۰۸، ۸۱۵، ۸۶۴ ـ ۸۶۶، ۸۷۲، ۸۹۵؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۳، ۲۲، ۳۷، ۲۱۱، ۲۱۳، ۲۹۹، ۵۹۴ ـ ۵۹۵؛ منزوی و دانش پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۴، ص۱۷۵ـ ۱۸۵.</ref> شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده‌اند. در برخی از این شروح و حواشی به بررسی نقادانه نظریات خواجه پرداخته شده است. از جمله معروفترین و قدیمترین شروح این اثر عبارت‌اند از:
+* [[شوارق الالهام (کتاب)|شوارق الالهام]]؛ نوشته [[عبدالرزاق لاهیجی|ملاعبدالرزاق لاهیجی]] (متوفی ۱۰۵۱).
-* تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶)
+* تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، معروف به شرح قدیم، اثر شمس الدین محمود بن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی، «قدیم» نامیده شده، نه به سبب قدیمی‌ترین بودن آن)
-*  [[شوارق الالهام (کتاب)|شوارق الالهام]]؛  نوشته [[عبدالرزاق لاهیجی|ملاعبدالرزاق لاهیجی]] (متوفی ۱۰۵۱) .
+* شرح فاضل قوشچی (متوفی ۸۷۹) که به دلیل نوشته شدن پس از شرح تشیید القواعد، به شرح جدید مشهور است.
-* تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، معروف به شرح قدیم، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی، «قدیم» نامیده شده، نه به سبب قدیمترین بودن آن، همچنانکه خود شارح در ابتدا به شرح علامه حلّی و اسفراینی بیهقی اشاره کرده است
+* [[شوارق الالهام (کتاب)|شوارق الالهام]]، نوشته [[عبدالرزاق لاهیجی|ملاعبدالرزاق لاهیجی]] (متوفی ۱۰۵۱).
-* شرح فاضل قوشچی (متوفی ۸۷۹) که به شرح جدید شهرت یافته است.
-*  [[شوارق الالهام (کتاب)|شوارق الالهام]]؛  نوشته [[عبدالرزاق لاهیجی|ملاعبدالرزاق لاهیجی]] (متوفی ۱۰۵۱) .
-شرح قدیم و شرح جدید تجرید دارای حواشی و تعلیقاتی است، از جمله:
-* حاشیة محقق جرجانی (متوفی ۸۱۶) بر شرح قدیم، به نام حاشیه تجرید<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۷.</ref>
-* حاشیة قدیم و حاشیة جدید و حاشیة أجدّ، هر سه از جلال الدین محمد دوانی(متوفی ۹۰۸) <ref>فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۵۷۱؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۵۹۴.</ref> و دو حاشیه از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی(متوفی ۹۴۸).<ref>حسینی،  فهرست نسخه‌های خطی ...، ج۳، ص۲۳۸ـ۲۳۹.</ref> مجموع سه حاشیه دوانی و دو حاشیه صدرالدین ــ که ایرادات و اعتراضات این دو تن نسبت به حواشی یکدیگر بر شرح جدید است ــ به طبقات الجلالیة و الصدریة معروف شده است. جالب توجه است که پس از مرگ صدرالدین، فرزند او میرغیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی ۹۴۹) به جای پدر، جواب آخرین اشکالات دوانی را در حاشیة دیگری بر شرح تجرید تدوین کرد.<ref>رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۳۵۰.</ref> این حاشیه‌ها که بر شرح جدید نوشته شده‌اند، اهمیت بسیاری دارند و موردتوجه‌اندیشمندان مختلف شیعه و سنّی قرار گرفته و سبب مناقشات کلامی و حتی فلسفی فراوانی گردیده‌اند. همچنین نقدها و شروح فراوانی بر آنها نوشته شده است.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۶۴ـ۷۱.</ref>
 [[پرونده:کتابشناسی تجرید الاعتقاد.jpg|200px|بندانگشتی]]
 == نسخه‌های موجود==
-تجرید الاعتقاد برای اولین بار همراه با شرح [[علامه حلّی]] در ۱۳۱۱ چاپ شد<ref>ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، ص۱۹۷.</ref> از این کتاب چاپهای مختلفی موجود است که از میان چاپهای منقح آن می‌توان به تصحیح محمدجواد حسینی جلالی که در ۱۴۰۷ در [[قم]] منتشر شد اشاره کرد. از میان چاپهای مختلف کشف المراد نیز می‌توان چاپ [[حسن زاده آملی]] را که در همان سال در [[قم]]، به چاپ رسید ذکر نمود. این کتاب به قلم [[ابوالحسن شعرانی]] به فارسی ترجمه و شرح شده است.
+تجرید الاعتقاد برای اولین بار همراه با شرح [[علامه حلّی]] در ۱۳۱۱ چاپ شد.<ref>ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، ص۱۹۷.</ref> چاپ‌های مختلفی از این کتاب موجود است؛ از جمله نسخه تصحیح شده توسط محمدجواد حسینی جلالی که در ۱۴۰۷ق در [[قم]] انتشار یافت. از میان چاپ‌های مختلف شرح علامه حلی (کشف المراد) نیز می‌توان به نسخه تصحیح شده توسط [[حسن‌زاده آملی]] اشاره کرد که در سال ۱۴۰۷ق در [[قم]] چاپ شده و توسط [[ابوالحسن شعرانی]] به فارسی ترجمه و شرح شده است.
 == کتابشناسی==
-[[سید محمود مرعشی]] و [[علی صدرایی خویی]]، با بررسی نسخه‌های خطی تجرید الاعتقاد و شروح و حواشی متعدد آن، کتابشناسی مفصلی را درباره این اثر فراهم آورده‌اند. این اثر را کتابخانه عمومی [[آیت الله مرعشی نجفی]] با عنوان ''کتابشناسی تجرید الاعتقاد'' در [[قم]] به سال ۱۳۸۲ منتشر کرده است.
+[[علی صدرایی خویی]] و [[سید محمود مرعشی]]، در اثری با عنوان «کتابشناسی تجرید الاعتقاد»، با بررسی نسخه‌های خطی تجرید الاعتقاد و شروح و حواشی متعدد آن، همه آثار مرتبط با آن را معرفی کرده‌اند. این اثر را کتابخانه عمومی [[آیت الله مرعشی نجفی]] در سال ۱۳۸۲ش در قم منتشر کرده است.
 == پانویس ==