تجرید الاعتقاد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
اصلاح منابع بر اساس شیوه‌نامه
جز (←مقاصد کتاب) |
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) (اصلاح منابع بر اساس شیوه‌نامه) |
||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
}} | }} | ||
'''تَجریدُ الإعتِقاد'''، کتابی در [[علم کلام]] به زبان عربی از [[خواجه نصیرالدین طوسی]] (متوفی ۶۷۲). از مهمترین کتاب‌ها در توضیح و اثبات عقاید [[امامیه]] است. به عقیده [[آقا بزرگ تهرانی]]،<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، | '''تَجریدُ الإعتِقاد'''، کتابی در [[علم کلام]] به زبان عربی از [[خواجه نصیرالدین طوسی]] (متوفی ۶۷۲). از مهمترین کتاب‌ها در توضیح و اثبات عقاید [[امامیه]] است. به عقیده [[آقا بزرگ تهرانی]]، <ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳.</ref> خواجه نصیر این اثر را '''تحریر العقاید''' نامیده، اما بعدها این کتاب به اسامی دیگری همچون '''تجرید الاعتقاد'''، '''تجرید العقائد'''، و '''تجرید الکلام''' شهرت یافته است.<ref>فکرت، فهرست الفبائی...، ص۱۰۴؛ منزوی و دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۳، ص۳۱۵؛ برای نقد نظر آقابزرگ طهرانی رجوع کنید به علامه حلّی، مقدمه حسن‌زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۱۷ـ ۱۸.</ref> | ||
تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی [[شیعی]] به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگیها، از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند. | تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی [[شیعی]] به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگیها، از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند. | ||
== انگیزه‌های نگارش == | == انگیزه‌های نگارش == | ||
بعضی معتقدند که خواجه بعد از نقد کتاب المحصَّل [[ | بعضی معتقدند که خواجه بعد از نقد کتاب المحصَّل [[فخر رازی]]، تجرید را تألیف کرد تا کسانی که به دنبال به دست آوردن عقیده حق هستند، به جای مراجعه به کتاب [[المحصل(کتاب)|المحصل]] به آن رجوع کنند؛<ref>علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۴.</ref> زیرا خواجه نصیر در مقدمه [[تلخیص المحصل]] گفته است: | ||
:«همتهای عالی برای تحصیل حق از طریق تحقیق رویگردان شده و دیگر کتابی قابل اعتماد و مشتمل بر اصول متقن اندیشه وجود ندارد و اینکه کسانی می‌پندارند کتاب المحصل فخررازی این خلا را پر کرده، چنین نیست و آن کتاب مملو از اندیشه‌های باطل و غیرقابل اعتماد است.»<ref>نصیرالدین | :«همتهای عالی برای تحصیل حق از طریق تحقیق رویگردان شده و دیگر کتابی قابل اعتماد و مشتمل بر اصول متقن اندیشه وجود ندارد و اینکه کسانی می‌پندارند کتاب المحصل فخررازی این خلا را پر کرده، چنین نیست و آن کتاب مملو از اندیشه‌های باطل و غیرقابل اعتماد است.»<ref>نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ۱۳۵۹ ش، ص۱ـ۲.</ref> | ||
از آنجا که خواجه بعد از مواجهه با آرای فخررازی در بحث [[امامت]] دریافت که اشکالات وی را در یک اثر فلسفی نمی‌توان پاسخ داد، به نگاشتن [[تجرید الاعتقاد]] اقدام کرد. | از آنجا که خواجه بعد از مواجهه با آرای فخررازی در بحث [[امامت]] دریافت که اشکالات وی را در یک اثر فلسفی نمی‌توان پاسخ داد، به نگاشتن [[تجرید الاعتقاد]] اقدام کرد. | ||
== جایگاه== | == جایگاه== | ||
تجرید الاعتقاد به جهت رویکرد خاص آن به فلسفه و کلام، نقطه عطفی در تاریخ کلام محسوب می‌شود. [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر]] در این کتاب میان [[فلسفه مشاء|فلسفه مشائی]] و [[کلام امامیه|کلام شیعی]] تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است.<ref>احمدی، اجمالی از سیر فلسفه اسلامی ...، ص۲۲۴؛ داوری، «پیدایش و بسط علم کلام»...، ص۱۱۹.</ref> | |||
[[مرتضی مطهری]] معتقد است که خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف این کتاب، کلام را از سبک حکمت جدلی به سبک حکمت برهانی نزدیک کرده<ref> مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، | [[مرتضی مطهری]] معتقد است که خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف این کتاب، کلام را از سبک حکمت جدلی به سبک حکمت برهانی نزدیک کرده<ref> مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ج۲، ص۶۸.</ref> و این کتاب، الگویی برای کتابهای بعدی در این رشته شده و متکلمان مسلمان اعم از [[اشعری|اشعری]] و [[معتزله|معتزلی]] از روش خواجه نصیر در این کتاب پیروی کرده‌اند.<ref>مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ج۲، ص۵۷.</ref> | ||
خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی که با برهان برای وی اثبات گردیده، معرفی کرده است.<ref>علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۲۰</ref> به این ترتیب، برخلاف برخی کتابهای او که صرفاً تبیین نظریات عده‌ای از بزرگان است ــ همچون حل مشکلات الاشارات در شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا و دفاع از آن در مقابل انتقادات فخرالدین رازی و کتاب [[مصارع المصارع|مُصارع المُصارع]] در دفاع از دیدگاه‌های [[ابن سینا]] در مقابل اشکالات [[محمد بن عبدالکریم شهرستانی|شهرستانی]] ــ این کتاب دربرگیرنده نظریات خاص وی است. | خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی که با برهان برای وی اثبات گردیده، معرفی کرده است.<ref>علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۲۰.</ref> به این ترتیب، برخلاف برخی کتابهای او که صرفاً تبیین نظریات عده‌ای از بزرگان است ــ همچون حل مشکلات الاشارات در شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا و دفاع از آن در مقابل انتقادات فخرالدین رازی و کتاب [[مصارع المصارع|مُصارع المُصارع]] در دفاع از دیدگاه‌های [[ابن سینا]] در مقابل اشکالات [[محمد بن عبدالکریم شهرستانی|شهرستانی]] ــ این کتاب دربرگیرنده نظریات خاص وی است. | ||
تجرید الاعتقاد، دارای شش «مقصد» (بخش) است که بترتیب عبارت‌اند از: امور عامه، جواهر و اعراض، اثبات صانع و صفات او، [[نبوت]]، [[امامت]]، [[معاد]]. | تجرید الاعتقاد، دارای شش «مقصد» (بخش) است که بترتیب عبارت‌اند از: امور عامه، جواهر و اعراض، اثبات صانع و صفات او، [[نبوت]]، [[امامت]]، [[معاد]]. | ||
پس از خواجه کسانی مانند قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶) در کتاب [[ابن سینا|المواقف]] و تفتازانی (متوفی ۷۹۲) در کتاب [[ابن سینا|المقاصد]] در این جهت از او پیروی کرده‌اند. برخی مباحث این کتاب به گونه‌ای است که مبنا بودن آن را برای جریانات فکری مهمی همچون [[ابن سینا|حکمت متعالیه]] موجه می‌سازد.<ref>مثلاً رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، | پس از خواجه کسانی مانند قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶) در کتاب [[ابن سینا|المواقف]] و تفتازانی (متوفی ۷۹۲) در کتاب [[ابن سینا|المقاصد]] در این جهت از او پیروی کرده‌اند. برخی مباحث این کتاب به گونه‌ای است که مبنا بودن آن را برای جریانات فکری مهمی همچون [[ابن سینا|حکمت متعالیه]] موجه می‌سازد.<ref>مثلاً رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۲۲ـ۷۳.</ref> | ||
== محتوا== | == محتوا== | ||
===مباحث شیعی=== | ===مباحث شیعی=== | ||
آنچه خواجه در | آنچه خواجه در تجرید الاعتقاد آورده است مطابق با اعتقادات [[شیعه|شیعی امامی]] است؛ اگرچه وی در بعضی کتابهای خود همچون تلخیص المحصل<ref>نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ص۴۲۱.</ref> برخی اعتقادات [[امامیه]]، از جمله [[بداء]]، را به نوعی انکار کرده است و از این جهت بزرگانی چون [[صدرالدین شیرازی]]<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی، ص۳۷۸.</ref> و [[علامه مجلسی]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۱۲۳.</ref> از او انتقاد کرده‌اند. | ||
میزان توجه خواجه به بحث [[امامت]] با تمایلات [[شیعه|شیعی]] در عناوینی چون اثبات امامت [[حضرت علی(ع) | میزان توجه خواجه به بحث [[امامت]] با تمایلات [[شیعه|شیعی]] در عناوینی چون اثبات امامت [[حضرت علی(ع)]] و بیان نقاط ضعف زندگی خلفای نخستین و عدم صلاحیت آنان برای [[خلافت]] [[رسول خدا(ص)|رسول خدا]] و دلایل قطعی برتر بودن [[امام علی(ع)]] و وجود دلیل مخصوص و نص بر [[خلافت|امامت]] [[امامان شیعه|ائمة اثناعشر]] و حکم محاربان آنها<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۳۶۷ـ ۳۹۸.</ref> به حدی است که عده‌ای از اندیشمندان غیر شیعه در نقد این بخش از مباحث او سخت بر خواجه تاخته و جانب انصاف را چندان نگه نداشته‌اند.<ref> رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۳۴۶.</ref> به این ترتیب، این سخن که تجرید خواجه متأثر از اصول اعتقادی فرقه‌هایی غیر از شیعه [[رسول خدا(ص)|امامی]] است، <ref> د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «طوسی، نصیرالدین. ۲».</ref> معتبر نیست. | ||
===رویکرد فلسفی=== | ===رویکرد فلسفی=== | ||
رویکرد فلسفی کلامی این کتاب نقطه عطفی در علم کلام بود که خواجه توانست میان فلسفه مشاء و کلام شیعه پیوند موثری ایجاد کند که هر چه بیشتر علم فلسفه و کلام در شیعه به هم نزدیک شد.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد14، مدخل تجرید الاعتقاد</ref> | رویکرد فلسفی کلامی این کتاب نقطه عطفی در علم کلام بود که خواجه توانست میان فلسفه مشاء و کلام شیعه پیوند موثری ایجاد کند که هر چه بیشتر علم فلسفه و کلام در شیعه به هم نزدیک شد.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد14، مدخل تجرید الاعتقاد.</ref> | ||
در افکار فلسفی نباید خواجه را تابع محض [[ابن سینا]] دانست، زیرا آرای او در کتاب تجرید در موارد متعددی با آرای ابن سینا سازگار نیست، از جمله آنکه وی مکان را بُعد می‌داند نه سطح؛<ref>نصیرالدین طوسی، | در افکار فلسفی نباید خواجه را تابع محض [[ابن سینا]] دانست، زیرا آرای او در کتاب تجرید در موارد متعددی با آرای ابن سینا سازگار نیست، از جمله آنکه وی مکان را بُعد می‌داند نه سطح؛<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۱۵۲.</ref> به حدوث عالم اجسام معتقد است نه قدم آن؛<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۱۷۰.</ref> ادله اثبات وجود عقل مفارق را ناکافی و قابل ایراد می‌داند؛<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۱۷۶.</ref> و معتقد است که ماده المواد، جسم مطلق است نه هیولا، و برهان اثبات هیولا قابل نقد است.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۱۵۰.</ref> همچنین خواجه در مباحث [[توبه]] و وجوب اسقاط عقاب به واسطه آن نیز با بسیاری از متکلمان [[معتزله|معتزلی]] مخالفت کرده است.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۴۲۲ـ۴۲۴.</ref> | ||
===مقاصد کتاب=== | ===مقاصد کتاب=== | ||
| خط ۷۵: | خط ۷۵: | ||
آخرین مقصد پیرامون [[معاد]] می‌باشد. [[معاد جسمانی]]، بطلان [[احباط]]، [[عذاب قبر]] و معنی [[ایمان]] و [[کفر]] از مباحث این مقصد است. | آخرین مقصد پیرامون [[معاد]] می‌باشد. [[معاد جسمانی]]، بطلان [[احباط]]، [[عذاب قبر]] و معنی [[ایمان]] و [[کفر]] از مباحث این مقصد است. | ||
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = برهان امکان و وجوب در کتاب تجرید الاعتقاد:{{سخ}}'''«الموجود إن كان واجبا فهو المطلوب، و الاّ استلزمه لاستحالة الدّور و التّسلسل.»'''<ref>تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، تهران، ص۱۸۹</ref>{{سخ}} موجود اگر واجب باشد، مطلوب محقق است، در غیر این صورت، به دلیل محال بودن دور و تسلسل مستلزم واجب است.|تاریخ بایگانی| منبع = <small></small>| تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}} | {{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = برهان امکان و وجوب در کتاب تجرید الاعتقاد:{{سخ}}'''«الموجود إن كان واجبا فهو المطلوب، و الاّ استلزمه لاستحالة الدّور و التّسلسل.»'''<ref>تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، تهران، ص۱۸۹.</ref>{{سخ}} موجود اگر واجب باشد، مطلوب محقق است، در غیر این صورت، به دلیل محال بودن دور و تسلسل مستلزم واجب است.|تاریخ بایگانی| منبع = <small></small>| تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}} | ||
== ویژگی ها== | == ویژگی ها== | ||
* آشکار‌ترین ویژگی این کتاب، اختصار فوق العاده آن است. خواجه نصیر در بسیاری از کتابهای خود، از جمله قواعد العقائد و [[اوصاف الاشراف]] و حتی [[شرح الاشارات]] و اساس الاقتباس، بنا را بر اختصار گذاشته بوده، ولی این خصوصیت در تجرید به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی آن را از «اَلغاز» (چیستانها) به حساب آورده است.<ref>قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱، ستون ۳۴۶</ref> {{سخ}} البته اختصار این کتاب به جامعیت آن لطمه‌ای وارد نساخته و عبارات کتاب در عین کوتاه بودن جامع و گویا هستند. دو عامل جامعیت درعین ایجاز و اختصار یکی از مهمترین عوامل جلب توجه متکلمان بوده است. عبارتها بقدری موجز ودرعین حال گویاست که با اندک تغییری می‌توان آنها را منظوم نمود، بعضی از متکلمان معاصر معتقدند که [[حکیم سبزواری]] درمنظومه خود از متن تجرید الاعتقاد بهره وافی برده است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، امامیه، کیهان اندیشه؛ شماره ۵۴- خرداد و تیر۱۳۷۳</ref> | * آشکار‌ترین ویژگی این کتاب، اختصار فوق العاده آن است. خواجه نصیر در بسیاری از کتابهای خود، از جمله قواعد العقائد و [[اوصاف الاشراف]] و حتی [[شرح الاشارات]] و اساس الاقتباس، بنا را بر اختصار گذاشته بوده، ولی این خصوصیت در تجرید به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی آن را از «اَلغاز» (چیستانها) به حساب آورده است.<ref>قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱، ستون ۳۴۶.</ref> {{سخ}} البته اختصار این کتاب به جامعیت آن لطمه‌ای وارد نساخته و عبارات کتاب در عین کوتاه بودن جامع و گویا هستند. دو عامل جامعیت درعین ایجاز و اختصار یکی از مهمترین عوامل جلب توجه متکلمان بوده است. عبارتها بقدری موجز ودرعین حال گویاست که با اندک تغییری می‌توان آنها را منظوم نمود، بعضی از متکلمان معاصر معتقدند که [[حکیم سبزواری]] درمنظومه خود از متن تجرید الاعتقاد بهره وافی برده است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، امامیه، کیهان اندیشه؛ شماره ۵۴- خرداد و تیر۱۳۷۳.</ref> | ||
* بهره‌گیری از اصطلاحات و قواعد فلسفی در اثبات مسائل کلامی، چنان که اکثر صفات جمال و جلال الهی را برپایه اصل «وجوب الوجود بالذات» اثبات نموده و گفته است: «و وجوب‌الوجود یدل علی سرمدیته و نفی الزائد و الشریک و المثل..... وعلی ثبوت الجود والملک و.....» و براثبات علم الهی سه برهان اقامه کرده است که برهان دوم وسوم ازآن فلاسفه می‌باشد.چنانکه گفته ست: «والاحکام و التجرد و استناد کل شیء الیه دلائل العلم». | * بهره‌گیری از اصطلاحات و قواعد فلسفی در اثبات مسائل کلامی، چنان که اکثر صفات جمال و جلال الهی را برپایه اصل «وجوب الوجود بالذات» اثبات نموده و گفته است: «و وجوب‌الوجود یدل علی سرمدیته و نفی الزائد و الشریک و المثل..... وعلی ثبوت الجود والملک و.....» و براثبات علم الهی سه برهان اقامه کرده است که برهان دوم وسوم ازآن فلاسفه می‌باشد.چنانکه گفته ست: «والاحکام و التجرد و استناد کل شیء الیه دلائل العلم». | ||
* خواجه طوسی قبل از کتابت تجرید الاعتقاد «تجرید المنطق» را تألیف نموده است،(و بزرگانی چون [[علامه حلّی]] (متوفی ۷۲۶) آن را شرح کرده‌اند) زیرا بدون آشنایی با منطق که روشهای استدلال را می‌آموزد، ورود در فلسفه و کلام ممکن نیست. {{سخ}} اگر چه ورود به قلمرو مباحث کلامی از طریق طرح بحثهای منطق و فلسفه قبل ازمحقق طوسی نیز متداول بوده است، چنانکه در کتاب«یاقوت» تألیف [[ابواسحاق اسماعیل بن نوبخت]]([[قرن چهارم]] [[هجری قمری]]) همین روش بکاررفته است، ولی روش محقق از نظر گستردگی و جامعیت کاملاً بی‌سابقه و نوین است. {{سخ}} بنابراین خواجه نصیرالدین با حفظ مبانی [[کلام امامیه]] که مهمترین آن قاعده [[حسن و قبح عقلی]] است، درتبیین بسیاری از مسائل کلامی از قواعد و دلایل فلسفی بهره گرفت و برای آنکه آیندگان نیز روش او را دنبال کنند در تنظیم متن معروف کلامی خود(تجرید الاعتقاد) نخست به بررسی مباحث فلسفی پرداخت آنگاه وارد حوزه مسائل کلامی شد | * خواجه طوسی قبل از کتابت تجرید الاعتقاد «تجرید المنطق» را تألیف نموده است، (و بزرگانی چون [[علامه حلّی]] (متوفی ۷۲۶) آن را شرح کرده‌اند) زیرا بدون آشنایی با منطق که روشهای استدلال را می‌آموزد، ورود در فلسفه و کلام ممکن نیست. {{سخ}} اگر چه ورود به قلمرو مباحث کلامی از طریق طرح بحثهای منطق و فلسفه قبل ازمحقق طوسی نیز متداول بوده است، چنانکه در کتاب«یاقوت» تألیف [[ابواسحاق اسماعیل بن نوبخت]]([[قرن چهارم]] [[هجری قمری]]) همین روش بکاررفته است، ولی روش محقق از نظر گستردگی و جامعیت کاملاً بی‌سابقه و نوین است. {{سخ}} بنابراین خواجه نصیرالدین با حفظ مبانی [[کلام امامیه]] که مهمترین آن قاعده [[حسن و قبح عقلی]] است، درتبیین بسیاری از مسائل کلامی از قواعد و دلایل فلسفی بهره گرفت و برای آنکه آیندگان نیز روش او را دنبال کنند در تنظیم متن معروف کلامی خود(تجرید الاعتقاد) نخست به بررسی مباحث فلسفی پرداخت آنگاه وارد حوزه مسائل کلامی شد | ||
* در این کتاب، برخلاف دیگر کتابهای کلامی پیش از آن، مبحث معاد بعد از مبحث نبوت آمده است. پیش از خواجه بحث معاد ــ به سبب ارتباط بحث وعد و وعید و ثواب و عقاب با صفات حق تعالی و بویژه بحث عدل خداوند ــ قبل از نبوت و امامت طرح می‌گردید، اما در تجرید مباحث نبوت و امامت ارتباط نزدیکی با مباحث عدل الاهی پیدا نکرده و توجه خواجه در آنها برخلاف پیشینیانش، بیشتر معطوف به [[لطف]] الاهی است.<ref>نصیرالدین طوسی، | * در این کتاب، برخلاف دیگر کتابهای کلامی پیش از آن، مبحث معاد بعد از مبحث نبوت آمده است. پیش از خواجه بحث معاد ــ به سبب ارتباط بحث وعد و وعید و ثواب و عقاب با صفات حق تعالی و بویژه بحث عدل خداوند ــ قبل از نبوت و امامت طرح می‌گردید، اما در تجرید مباحث نبوت و امامت ارتباط نزدیکی با مباحث عدل الاهی پیدا نکرده و توجه خواجه در آنها برخلاف پیشینیانش، بیشتر معطوف به [[لطف]] الاهی است.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۳۴۸، ۳۶۲.</ref> | ||
==شروح== | ==شروح== | ||
تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگیها از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.<ref>کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۹۷.</ref> قضاوتهای شارحان درباره این کتاب نشان می‌دهد که خواجه در اقدام خود کاملاً موفق بوده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۲.</ref> | |||
ظاهراً اولین شرح تجرید را معروفترین شاگرد خواجه، [[علامه حلّی]]، تدوین کرد، این شرح، [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]] نام دارد و برخی معتقدند که اگر علامه آن را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی‌شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، | ظاهراً اولین شرح تجرید را معروفترین شاگرد خواجه، [[علامه حلّی]]، تدوین کرد، این شرح، [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]] نام دارد و برخی معتقدند که اگر علامه آن را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی‌شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳؛ علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳.</ref> [[آقا بزرگ طهرانی|آقابزرگ طهرانی]]<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ج۶، ص۶۴ـ۷۰.</ref> و حاجی خلیفه<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۳۴۶ـ۳۵۱.</ref> و دیگران<ref>مثلاً رجوع کنید به انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج۷، ص۳۵۷، ج۸، ص۳۶۰ـ۳۶۱، ج۹، ص۳۰۸، ج۱۰، ص۲۹۰ـ۲۹۱، ۲۹۷ـ ۲۹۸؛ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی...، ج۲، ص۵۷۱، ۶۱۸ـ۶۱۹، ج۳، ص۷۶۷، ۷۷۴، ۸۰۷ ـ ۸۰۸، ۸۱۵، ۸۶۴ ـ ۸۶۶، ۸۷۲، ۸۹۵؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۳، ۲۲، ۳۷، ۲۱۱، ۲۱۳، ۲۹۹، ۵۹۴ ـ ۵۹۵؛ منزوی و دانش پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۴، ص۱۷۵ـ ۱۸۵.</ref> شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده‌اند. در برخی از این شروح و حواشی به بررسی نقادانه نظریات خواجه پرداخته شده است. از جمله معروفترین و قدیمترین شروح این اثر عبارت‌اند از: | ||
* تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶) | * تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶) | ||
* تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، معروف به شرح قدیم، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی، «قدیم» نامیده شده، نه به سبب قدیمترین بودن آن، همچنانکه خود شارح در ابتدا به شرح علامه حلّی و اسفراینی بیهقی اشاره کرده است | * تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، معروف به شرح قدیم، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی، «قدیم» نامیده شده، نه به سبب قدیمترین بودن آن، همچنانکه خود شارح در ابتدا به شرح علامه حلّی و اسفراینی بیهقی اشاره کرده است | ||
| خط ۹۶: | خط ۹۶: | ||
شرح قدیم و شرح جدید تجرید دارای حواشی و تعلیقات مهمی است، از جمله: | شرح قدیم و شرح جدید تجرید دارای حواشی و تعلیقات مهمی است، از جمله: | ||
* حاشیة محقق جرجانی (متوفی ۸۱۶) بر شرح قدیم، به نام حاشیه تجرید<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، | * حاشیة محقق جرجانی (متوفی ۸۱۶) بر شرح قدیم، به نام حاشیه تجرید<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۳۴۷.</ref> | ||
* حاشیة قدیم و حاشیة جدید و حاشیة أجدّ، هر سه از جلال الدین محمد دوانی(متوفی ۹۰۸) <ref>فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، | * حاشیة قدیم و حاشیة جدید و حاشیة أجدّ، هر سه از جلال الدین محمد دوانی(متوفی ۹۰۸) <ref>فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۵۷۱؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۵۹۴.</ref> و دو حاشیه از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی(متوفی ۹۴۸).<ref>حسینی، فهرست نسخه‌های خطی ...، ج۳، ص۲۳۸ـ۲۳۹.</ref> مجموع سه حاشیه دوانی و دو حاشیه صدرالدین ــ که ایرادات و اعتراضات این دو تن نسبت به حواشی یکدیگر بر شرح جدید است ــ به طبقات الجلالیة و الصدریة معروف شده است. جالب توجه است که پس از مرگ صدرالدین، فرزند او میرغیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی ۹۴۹) به جای پدر، جواب آخرین اشکالات دوانی را در حاشیة دیگری بر شرح تجرید تدوین کرد.<ref> رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۳۵۰.</ref> این حاشیه‌ها که بر شرح جدید نوشته شده‌اند، اهمیت بسیاری دارند و موردتوجه‌اندیشمندان مختلف شیعه و سنّی قرار گرفته و سبب مناقشات کلامی و حتی فلسفی فراوانی گردیده‌اند. همچنین نقدها و شروح فراوانی بر آنها نوشته شده است.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۶۴ـ۷۱.</ref> | ||
[[پرونده:کتابشناسی تجرید الاعتقاد.jpg|200px|بندانگشتی]] | [[پرونده:کتابشناسی تجرید الاعتقاد.jpg|200px|بندانگشتی]] | ||
== نسخه‌های موجود== | == نسخه‌های موجود== | ||
تجرید الاعتقاد برای اولین بار همراه با شرح [[علامه حلّی]] در ۱۳۱۱ چاپ شد<ref>ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، ص۱۹۷.</ref> از این کتاب چاپهای مختلفی موجود است که از میان چاپهای منقح آن می‌توان به تصحیح محمدجواد حسینی جلالی که در ۱۴۰۷ در [[قم]] منتشر شد اشاره کرد. از میان چاپهای مختلف کشف المراد نیز می‌توان چاپ حسن [[حسن زاده آملی]] را که در همان سال در قم، به چاپ رسید ذکر نمود. این کتاب به قلم [[ابوالحسن شعرانی]] به فارسی ترجمه و شرح شده است. | |||
== کتابشناسی== | == کتابشناسی== | ||
| خط ۱۱۳: | خط ۱۱۳: | ||
<div class="reflist4" style="height: 220px; overflow: auto; padding: 3px" > | <div class="reflist4" style="height: 220px; overflow: auto; padding: 3px" > | ||
{{ستون-شروع}} | {{ستون-شروع}} | ||
* | *احمدی، احمد، «اجمالی از سیر فلسفه اسلامی بعد از ابن رشد»، در مجله فلسفه در ایران: مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حکمت، ۱۳۵۸ش. | ||
* | * انوار، عبداللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران، ۱۳۴۳-۱۳۵۸ش. | ||
* | * تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قاهره، چاپ عبدالرحمان عمیره، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م (قم، چاپ افست، ۱۳۷۰-۱۳۷۱ش). | ||
* حاجی | * حاجی خلیفه. | ||
* | * حسینی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی، قم، ۱۳۵۴ـ۱۳۷۴ش. | ||
* | * داوری، رضا، «پیدایش و بسط علم کلام»، در مجله فلسفه در ایران: مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حکمت، ۱۳۵۸ش. | ||
* هادی بن | * سبزواری، هادی بن مهدی، اسرار الحکم، تهران، چاپ ح. م. فرزاد، ۱۳۶۱ش. | ||
* | * صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تهران، چاپ سنگی، ۱۳۹۱ق. | ||
* حسن بن | * علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، ۱۴۰۷ق. | ||
* | * فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، تهران، ۱۳۵۵-۱۳۶۱ش. | ||
* محمد | * فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۹ش. | ||
* علی بن | * قوشچی، علی بن محمد، شرح تجرید العقائد، تهران، چاپ سنگی، ۱۲۸۵. | ||
* اعجاز حسین بن | * کنتوری، اعجاز حسین بن محمدقلی، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، قم، ۱۴۰۹ق. | ||
* | * مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، ۱۳۵۴ش. | ||
* مطهری، مرتضی، آشنائی با علوم اسلامی، ج۲، تهران، ۱۳۶۹ش. | |||
* | * مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، قم، چاپ احمد عابدی، ۱۳۷۵ش. | ||
* | * منزوی، علینقی و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۳، تهران، ۱۳۴۰ش. | ||
* علینقی | * منزوی، علینقی و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۴، تهران، ۱۳۴۶ش. | ||
* نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، | * نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۵، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۴۶ش. | ||
* | * نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، ضمن کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد: تألیف علامه حلّی، قم، چاپ حسن حسن زاده آملی، ۱۴۰۷ق. | ||
* | * نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصّل، تهران،چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش. | ||
* | * ون دایک، ادوارد، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، مصر، چاپ محمدعلی ببلاوی، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م (قم، چاپ افست، ۱۴۰۹ق). | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
</div> | </div> | ||