تواتر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تواتر'''، اصطلاحی در [[اصول فقه]] و علوم [[حدیث]] است و به معنای گزارشی است که بخاطر برخی ویژگی ها اطمینان آور است.

وجوه مختلف خبر متواتر در دانش های حدیث، [[فقه]]، [[رجال]] و [[منطق]] مورد بحث قرار می گیرد.

اگر [[روایت|روایتی]] متواتر باشد، مورد قبول قرار می گیرد و استناد به آن صحیح خواهد بود و ضعف سند اعتبار آن را زیر سوال نمی برد.

این واژه از ریشه « و ـ ت ـ ر » (به معنای «فرد»)، به معنای در پی هم آمدن و پیاپی شدن است.<ref>فَراهیدی، ذیل «وتر»؛ بیهقی، ج 2، ص 862</ref> این واژه و واژه هم ارز آن (مواتره ) در جایی به کار می رود که افراد یک چیز یکی پس از دیگری ، با اندکی فاصله زمانی پدید می آیند.<ref>ابن فارِس؛ ابن منظور، ذیل «وتر»</ref> متواتر یکی از اصطلاحات علم [[علم عروض|عروض]] نیز هست.<ref>شمس قیس، ص 274</ref>

تواتر در اصطلاح بیانگر گزارش شدن زیاد یک خبر است به صورتی که از طریق آن اطمینان به آن خبر حاصل شود. خبرِی که از این ویژگی برخوردار است، متواتِر نامیده می شود، گویی این خبر پی درپی آمده است، یا متواتَر خوانده می شود به این معنا که پی درپی گزارش شده است.<ref>فضلی، ص 71</ref>

محدّثان [[خبر]] متواتر را به دو صورت تعریف کرده اند:

*عده ای آن را خبر گروهی دانسته اند که به خودی خود یقین به درستی آن حاصل شود.<ref>ابواسحاق شیرازی، ص 208؛ آمِدی، ج 1، جزء 2، ص 25؛ ابن جماعه، ص 31؛ ابن شهیدثانی، ص 184</ref>

*برخی نیز خبر متواتر را خبری دانسته اند که راویانش به تعدادی باشند که به طور معمول تبانی و هماهنگی آنها بر اینکه خبری را جعل کنند، غیر ممکن باشد.<ref>علم الهدی، قسمت 2، ص 498؛ ابن صلاح، ص 267؛ تونی، ص 157؛ صدر، ص 97</ref>

کسانی که تعریف اول را برگزیده اند آنچه را که ضمن تعریف دوم در باره کثرت و عدم تبانی بر کذب آمده، به عنوان یکی از شروط تواتر و برای توضیح ذکر کرده اند.<ref>ابواسحاق شیرازی، ص 209؛ ابن جماعه، همانجا؛ ابن شهیدثانی، ص 186</ref>

*گاهی نیز دو تعریف با هم تلفیق شده اند.<ref>منتظری، همانجا</ref>

تعاریف دیگری نیز با تفاوت کم یا زیاد در منابع آمده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی، ص 32</ref> برای هر یک از این دو تعریف مزایا و معایبی ذکر کرده اند<ref>میرزای قمی، ج 1، ص 420؛ فضلی، ص 72ـ73</ref> اما در مجموع، به نظر می رسد تعریف دوم جوهره اصلی تواتر (کثرت گزارش دهندگان) را بهتر منعکس می سازد.<ref>میرزای قمی، ج 1، ص 420ـ421؛ فضلی، ص 73</ref>

در تعریف تواتر گفته شد که برای حصول اطمینان، باید خبرها به اندازه ای باشد که انسان اطمینان پیدا کند که آن افراد با یکدیگر هم دستی و تبانی نکرده اند.

برخی معتقدند که حتی اگر مطمئن باشیم که تبانی ای در کار نیست، ولی با این حال، باز هم نمی توان به چنین خبری اطمینان پیدا کنیم.

زیرا دروغ همیشه با قصد و آگاهی و تبانی صورت نمی گیرد. برخی مواقع یک عده بدون اینکه متوجه باشد، به واسطه زمینه های مشترک اجتماعی و فرهنگی مانند تمایل و بیزاری های مذهبی یا همسوی شدن با حکومت باعث شود تا عده ای، بدون قصد تبانی، یک خبر را جعل کنند یا زمینه سوء برداشت و خطای دیگران از آن خبر را ایجاد کنند.

در عین حال محدّثان، اصولیان و منطقیان عموماً به این امر توجه داشته اند و این نکته را، ضمن بیان تعریف یاد شده، یادآوری کرده اند.<ref>علم الهدی ، قسمت 2، ص 499، 503 ـ504</ref><ref>خطیب بغدادی، همانجا</ref><ref>محقق حلّی، ص 140</ref><ref>مظفر، المنطق، همانجا</ref>

به نظر می رسد به کار بردن کلمه '''اتفاق''' به جای '''تواطؤ''' در تعریفی که بیان شده،این مشکل را به کلی بر طرف می کند، چنانکه [[علم الهدی]]<ref>قسمت 2، ص 498</ref> از همین تعبیر استفاده کرده است. گفتنی است که نویسندگان کتاب های [[اصول فقه]] غالباً از خبر متواتر در معنای لغوی خبر و به صورت کلی بحث کرده اند، ولی [[علم حدیث|محدّثان]] در بحث خود، به حدیث متواتر توجه کرده اند. این تفاوت نگاه گاهی بر جزئیات بحث، از جمله شروط راویان خبر متواتر، تأثیر گذاشته است.

بحث در باره خبر متواتر یا متواترات و اعتبار آن، در دانش منطق در بحث صناعات خمس، آمده است و متواترات یکی از اقسام یقینیات دانسته شده است. در این اصطلاح، خبر متواتر وابسته به این است که هم افراد نقل کننده آن زیاد باشند و هم موجب علم و اطمینان برای مخاطبش بشود.<ref>نصیرالدین طوسی، ص 345؛ مظفر، المنطق، ص 286؛ خوانساری، ج 2، ص 204</ref> در منابع [[اصول فقه]] نیز گاه به آن مبحث ارجاع شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به مظفر، اصول الفقه ، ج 2، ص 62</ref>

این اصطلاح، به اعتبار آنکه وصفِ گونه ای از روایات است، در [[اصول فقه]]، ضمن بحث از انواع ادله شرعی، معمولاً در مبحث [[سنت|سنّت]] یا خبر به عنوان یکی از اقسام آن<ref>مثلاً رجوع کنید به [[علم الهدی]]، قسمت 2، ص 477؛ [[میرزای قمی]]، ج 1، ص 409، 420</ref> و در دوره اخیر در مبحث حجیت [[ظنون]]، با عنوان خبرِ متواتر<ref>مثلاً رجوع کنید به هاشمی، ج 4، ص 327؛ منتظری، ص 486</ref> بررسی شده است . در علم [[درایه|درایه الحدیث]] نیز، پیش از بیان تقسیمات گوناگون، حدیث را به متواتر و [[خبر واحد|آحاد]] تقسیم می کنند.<ref>صدر، ص 97ـ 108؛ فضلی، ص 71ـ86؛ سبحانی، ص 21ـ34</ref>

علم آفرینی متواترات، از نظر همه علمای [[اصول فقه]] و محدّثان، مسلّم است و به تعبیر [[شیخ طوسی]]،<ref>ج 1، ص 243</ref> شک ورزیدن نسبت به حصول علم از طریق خبر متواتر مانند شک کردن سوفسطائیان درباره وجود جهان است؛<ref>نیز رجوع کنید به غزالی، ج 1، ص 132؛ آمدی، ج 1، جزء 2، ص 26؛ ادامه مقاله</ref> ازین رو، کمتر به بحث در باره آن پرداخته و صرفاً از ضروری یا نظری بودن این یقین سخن گفته اند.  

در این میان ، [[محمدباقر صدر]] (شهادت در فروردین 1359) به تحلیل دقیق یقین آوری متواترات پرداخته است. او این مسئله را، بر پایه [[حساب احتمالات]] و در نتیجه [[استقراء]]، توضیح داده است. وی بر اساس نظریه ابداعی خود ('''توالُدِ ذاتی''') علم آفرینی خبر متواتر را اثبات کرده است.<ref>هاشمی ، ج 4، ص 329ـ331؛ نیز رجوع کنید به سروش ، ص 12ـ 43</ref>

در باره ضروری یا نظری بودن علمی که از متواترات به دست می آید چندین نظریه ارائه شده است.

*نظر مشهور علمای [[علم منطق|منطق]] آن است که علم حاصل از خبر متواتر، از امور یقینی است که قبولش واجب است. بر این اساس، بدیهی و غیر اکتسابی است، هر چند در به وجود آمدن این یقین، وجود برخی مقدمات حسی (مثلاً شنیدن خبر) لازم است.<ref>[[خواجه نصیرالدین طوسی|نصیرالدین طوسی]] ، ص 345ـ346؛ شهابی، ص 255، 257ـ 258، 265</ref>

*برخی عالمان [[اصول فقه]]، به واسطه مقدماتی که باعث تحقق علم در متواترات می شود، این علم را نظری و اکتسابی دانسته اند.  

*برخی دیگر نسبت به ضروری یا کسبی بودن آن نظر نداده اند؛

*عده ای هم بین اخبار متواتر در باره شهرها و مکانها و آنچه در باب معجزات است، با توجه به تفاوت رویکرد مردم به آن ، تفاوت قائل شده اند.<ref>علم الهدی، قسمت 2، ص 481؛ آمدی، ج 1، جزء 2، ص 30ـ 35؛ میرزای قمی، ج 2، ص 422ـ 424</ref>

در باره امکان وقوع تواتر و علم آفرینی آن از جهت دیگری نیز بحث شده است.

برخی از افراد برخلاف نظر مشهور علمای منطق و اصول فقه، معتقدند که نه تواتر ایجاد می شود و نه علمی از آن به دست می آید. [[شریف مرتضی علم الهدی]]<ref>قسمت 2، ص 481</ref> عده ای از هندوان به عنوان «سَمَنیه» را نام برده که منکر وقوع تواتر و علم آفرینی آن بودند. مؤلفان بعد از او، سخن وی در این باب را تکرار کرده اند. گاه نیز این نظر را به براهمه نسبت داده و گاه هر دو اسم را آورده اند.<ref>ابواسحاق شیرازی ، ص 208؛ طوسی ، ج 1، ص 239؛ غزالی ، ج 1، ص 132؛ محقق حلّی ، ص 138</ref> <ref>

برای اشکالات وارد بر امکان وقوع تواتر و علم آفرینی آن و پاسخهای اصولیان به آنها رجوع کنید به آمدی ، ج 1، جزء 2، ص 26ـ30؛ میرزای قمی ، ج 1، ص 421ـ 422</ref>

بیشتر مؤلفان، خبر متواتر را به دو گونه لفظی و معنوی تقسیم کرده اند.

در متواتر لفظی، گزارشگران مضمونی را در قالب یک لفظ گزارش می دهند، اما در متواتر معنوی یک مضمون در قالب تعبیرات مشابه با الفاظ مختلف بیان می شود.

برای متواتر لفظی، به گزارشهای یکسان در باره اقوامِ پیشین و شهرهای دور<ref>برای مناقشه [[میرزای قمی]] نسبت به این مثال رجوع کنید به ج 1، ص 421</ref> و به گزارش افراد بسیار از یک زلزله و در احادیث، به حدیث «'''انّماالاعمالُ بالنّیاتِ'''»<ref>عتر، ص 406</ref> و بخشی از [[حدیث غدیر]] و [[حدیث ثقلین]] مثال زده اند.

مثال متواتر معنوی نیز گزارشهای فراوان از بخشندگی حاتم طائی و شجاعت [[حضرت علی(ع)|حضرت علی(ع)]] است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابواسحاق شیرازی ، همانجا؛ شهید ثانی، ص 66؛ میرزای قمی ، ج 1، ص 426 که در باره این دو مثال تأمل کرده است</ref>

توجه به این مطلب نیز ضروری است که خبر متواترِ معنوی گاه از یک واقعه (مثلاً گزارشهای زیاد از جنگاوری [[امام علی علیه السلام]] در [[غزوه بدر]] یا [[غزوه احد|اُحد]]) و گاه از چند واقعه (مثلاً روایتهای زیاد در باره شجاعت امام علی در غزوه های متعدد) است.

در هر دو صورت دلالت مجموعه این اخبار بر معنای مشترک، به یکی از دو گونه [[دلالت تضمّنی|تضمّنی]] و [[دلالت التزامی|التزامی]] است.<ref>آمدی، ج 1، جزء 2، ص 43؛ ابن شهیدثانی، همانجا؛ میرزای قمی، ج 1، ص 426ـ429؛ منتظری، ص 487؛ سبحانی، ص 31ـ34</ref>

در یک دسته بندی دیگر، خبر متواتر به دو قسم تواتر تفصیلی و اجمالی تقسیم می شود.

اما در منابع متأخر [[اصول فقه]] [[امامیه]]، یک قسم دیگر از تواتر به نام '''متواتر اجمالی''' مطرح شده است. ظاهراً مبتکر این اصطلاح، فقیه و اصولی نامور شیعه، آخوند [[ملا محمدکاظم خراسانی]] (متوفی 1329)، است. این اصطلاح در منابع حدیث شناسی [[اهل سنّت]] به کار نرفته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قاسمی، ص 151؛ عتر، ص 405</ref>

مراد از این تعبیر آن است که گاه مجموعه ای از اخبار آحاد روایت می شود که با در نظر گرفتن شرایط مختلف، علم اجمالی ایجاد می کند که به طور عادی همه آنها نباید دروغ باشد.

به عبارت دیگر، قطعاً برخی از این اخبار به همان صورت صادر شده است.<ref>آخوند خراسانی، حاشیه کتاب فرائدالاصول، ص 70</ref> [[آخوند خراسانی]] در کتاب [[کفایه الاصول]]<ref>ص 295، 302</ref> نیز همین اصطلاح را به کار برده و در اثبات حجیت [[خبر واحد]] به آن استدلال کرده است، گر چه نسبت به این مثال او ایراد وارد کرده اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به مروج، ج 4، ص 426</ref>

[[محمدباقر صدر]]<ref>هاشمی، ج 4، ص 335ـ 338</ref> در تبیین این قسم از خبر متواتر توضیحات سودمندی داده است.

[[میرزای قمی]] به مناسبت بحث از '''متواتر معنوی'''، به ارائه فرضهای مختلف در باره تواتر لفظی و معنوی پرداخته است.<ref>همان</ref> به نظر می رسد برخی از این فرضها (مثلاً فرض سوم و پنجم ) بر اصطلاح '''متواتر اجمالی''' قابل تطبیق است.

حائری اصفهانی<ref>ص 268</ref> نیز به مثالهای میرزای قمی اشاره و در باره متواتر نامیدن برخی از آنها مناقشه کرده است. در واقع، کاربرد واژه تواتر برای آن قسم از اخبار که [[آخوند خراسانی]] مطرح کرده، کاربردی مجازی است؛ گرچه توجه به آن در مباحث فقهی بسیار سودمند است.<ref>در باره تقسیم متواتر به تفصیلی و اجمالی رجوع کنید به منتظری، همانجا</ref>

برخی دیگر از شرایط نیز مربوط به شروطی است که موجب ایجاد علم و اطمینان به مفاد آن خبر برای شنونده می شود.

* نخستین شرط آن است که موضوع گزارش شده امری حسی یا مفهومی مانند شجاعت باشد، که اگر چه مستقیماً به حس در نمی آید، آثار محسوس و مشهود دارد.<ref>علم الهدی، قسمت 2، ص 503؛ ابواسحاق شیرازی، ص 209؛ محقق حلّی، ص 139</ref> موضوع گزارش شده نباید امری عقلانی یا نظری باشد، زیرا در اینگونه امور احتمال خطا و اشتباه بسیار است و همین از مهمترین وجوه تفاوت اجماع و تواتر است.<ref>هاشمی، ج 4، ص 309؛ منتظری، ص 540</ref>

* شرط دومی که برخی لازم دانسته اند آن است که همه مُخبران، خود به گزارشی که می دهند عالم باشند.<ref>علم الهدی، قسمت 2، ص 494؛ آمدی، ج 1، جزء 2، ص 37؛ محقق حلّی، ص 139</ref>

* شرط سوم که برخی لازم دانسته اند، این است که از مجموع سخن ناقلان خبر متواتر، یقین حاصل شود، هر چند در میان مخبران کسانی باشند که از روی گمان آن را نقل کرده باشند.<ref>میرزای قمی، ج 1، ص 424؛ فضلی، ص 76ـ77</ref>

* شرط چهارم، ناظر به کمترین تعداد خبر دهندگان برای حصول تواتر است. این شرط مستند است به پاره ای وقایع در [[تاریخ اسلام]] یا [[آیه|آیاتی]] از [[قرآن]] که در آنها ارقامی (مثلاً 70، 313، 12، 4) ذکر شده است<ref>سیوطی، ج 2، ص 176ـ177</ref> اما از سوی عالمان [[اهل سنّت]] و [[امامیه]] مورد قبول قرار نگرفته است. این افراد تعداد خبر دهندگان را امری نسبی و متناسب با نوع خبر و دیگر ویژگی های خبردهنده دانسته اند.<ref>علم الهدی، قسمت 2، ص 494ـ 495؛ طوسی، ج 1، ص 257ـ 258؛ ابواسحاق شیرازی، همانجا</ref>

* شرط پنجم آن است که اگر میان مخبران و شنونده خبر، فاصله زمانی و واسطه وجود داشته باشد، باید تمام شرایط لازم در تواتر در همه طبقات راویان رعایت شود.<ref>ابواسحاق شیرازی، ص 209؛ ابن صلاح، ص 267؛ شهید ثانی، ص 62؛ ابن شهید ثانی، ص 186</ref>

*پیروی نکردن همه مخبران از مذهب معیّن؛

*اختلاف مخبران از نظر نَسب؛

البته عموم محققان این شروط را بی وجه دانسته اند.<ref>آمدی، ج 1، جزء 2، ص 39ـ42؛ محقق حلّی، ص 139ـ140؛ میرزای قمی، ج 1، ص 426؛ حائری اصفهانی، ص 268</ref> هرچند در عین حال، وجود این شروط که به نوعی بر ارتباط نداشتن گزارشگران با یکدیگر دلالت می کند، احتمال وجود انگیزه درونی مشترک برای دروغگویی را در مورد آنان ضعیف می سازد و در نتیجه موجب تسریع در حصول تواتر می شود.<ref>هاشمی، ج 4، ص 333</ref>

*اسلام و ایمان و عدالت از دیگر شروطی است که به رغم مطرح شدن در برخی از منابع اصول فقه و علم الحدیث، عموم عالمان متصف بودن گزارشگران احادیث را به آنها لازم نشمرده اند،<ref>طوسی ، ج 1، ص 264؛ آمدی، ج 1، جزء 2، ص 40؛ میرزای قمی ، همانجا</ref>

هر چند گاهی مسلمان بودن از شروط راویِ حدیث متواتر دانسته شده است.<ref>قاسمی، ص 152</ref> برخی مؤلفان شرط اسلام را از موارد اختلاف نظر بین اصولیان و محدّثان دانسته اند.<ref>مامِقانی ، ج 1، ص 109، پانویس 2</ref>

این سخن، با توجه به آنکه عموم محدّثان نیز شرط مذکور را نپذیرفته اند، درست به نظر نمی آید، زیرا آنچه موجب حصول تواتر و علم آفرینی آن می شود، فقط شمار زیاد گزارشگران می باشد. البته چون راویان حدیث ــ که گونه ای از خبر به معنای لغوی آن است ــ مسلمان بوده اند، عملاً این وصف در آنها وجود داشته است.

غزالی<ref>ج 1، ص 140</ref> و آمدی<ref>ج 1، جزء 2، ص 41</ref> (متوفی 631) از قول [[شیعه|شیعیان]] نقل کرده اند که وجود [[معصوم]] در بین گزارشگران برای تحقق خبر متواتر لازم است. اما برخلاف این گزارش، نه تنها منشأ این گزارش شناخته نیست، بلکه در منابع شیعی، چه پیش از [[غزالی]]<ref>مثلاً طوسی، همانجا</ref> و چه پس از وی،<ref>مثلاً محقق حلّی، ص 140</ref> بر نفی چنین شرطی تأکید شده است. به نظر می رسد اظهار نظر مذکور خطایی است ناشی از اشتباه گرفتن نظریه [[اجماع]] نزد [[شیعه امامیه]] با مفهوم تواتر.<ref>میرزای قمی، همانجا</ref>

* شرط اول آن است که شنونده از پیش به خبر یاد شده علم نداشته باشد، چون در این صورت علمی حاصل نمی شود.<ref>آمدی، ج 1، جزء 2، ص 37؛ شهید ثانی، ص 64؛ ابن شهیدثانی، همانجا؛ میرزای قمی، ج 1، ص 425</ref>

* شرط دوم، که ظاهراً پیش از همه، شریف مرتضی علم الهدی آن را مطرح کرده و محققانِ بعدی آن را پذیرفته اند، آن است که ذهن شنونده از پیش در برابر مضمون خبر موضع منفی یا شبهه ای در ذهن نداشته باشد.<ref>علم الهدی، قسمت 2، ص 491ـ492؛ طوسی، ج 1، ص 261ـ264؛ شهیدثانی، همانجا؛ میرزای قمی، ج 2، ص 425ـ426</ref>

* ابتلا به وسواس ذهنی از یکسو و خلاف عادت و اعتقاد و عاطفه بودنِ خبر برای شنونده از سوی دیگر، امور دیگری اند که مانع پذیرفتن خبر متواتر و دست کم موجب کُند شدن روند حصول یقین می شوند.<ref>هاشمی، ج 4، ص 333ـ334</ref>

شمار احادیث متواتر لفظی را بسیار اندک و حتی گاه منحصر به یک نمونه، اما تعداد متواترات معنوی و شمار متواترات اجمالی (در فقه) را بسیار دانسته اند.<ref>ابن صلاح، ص 268ـ269؛ ابن جماعه، ص 31؛ صدر، ص 99ـ101؛ عتر، ص 406ـ407</ref> برخی علما تعداد متواترات را بسیار دانسته اند<ref>سیوطی، ج 2، ص 178ـ179؛ صدر، ص 98؛ صالح، ص 149</ref> ولی گویا مرادشان از تواتر، انتساب کتب حاوی احادیث به صاحبان آنها بوده است، در این صورت تواتر در طبقات قبل از صاحب کتاب، وجود ندارد.<ref>صدر، ص 101؛ صالح، ص 149ـ150</ref> به نظر می رسد اکثر روایات موجود در کتابهایی که موضوع آنها جمع متواترات است<ref>برای نمونه رجوع کنید به عتر، ص 407ـ 408</ref> در تمام طبقات متواتر نیست<ref>صدر، ص 98</ref> و مؤلفان آنها نیز به این نکته عنایت داشته اند. سیوطی، که خود یکی از اولین گردآورندگان این احادیث است، دقیقاً بر همین مبنا عمل کرده است.<ref>ج 2، ص 179</ref>

پیامد رجالی و فقه الحدیثی پذیرش اخبار متواتر در این است که در حدیث متواتر، بر خلاف دیگر روایات، ویژگیهای راوی، از جمله ضعف او، مانع از پذیرش آن نمی شود و بنابراین ضعف سند برخی از روایات متواتر اعتبار آنها را مخدوش نمی کند.<ref>سیوطی، ج 2، ص 176؛ قاسمی، ص 151؛ صدر، ص 101؛ صالح، ص 150ـ151</ref>

{{پانویس|2}}

* محمدکاظم بن حسین آخوند خراسانی، حاشیه کتاب فرائدالاصول، قم: مکتبه بصیرتی ، ] بی تا

* همو، کفایه الاصول ، قم 1417

* علی بن محمد آمدی ، الاحکام فی اصول الاحکام ، چاپ سید جمیلی، ج 1، بیروت 1404/1984

* ابن جماعه، المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی ، چاپ محیی الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق 1406/1986

* ابن شهیدثانی، معالم الدین و ملاذالمجتهدین ، تهران 1378؛ ابن صلاح ، علوم الحدیث ، چاپ نورالدین عتر، دمشق 1404/1984

* ابن فارس؛ ابن منظور؛ ابراهیم بن علی ابواسحاق شیرازی، اللمع فی اصول الفقه، بیروت 1406

* احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، چاپ هادی عالم زاده، تهران 1366ـ 1375

* عبداللّه بن محمد تونی، الوافیه فی اصول الفقه، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری، قم 1415

* محمدحسین بن عبدالرحیم حائری اصفهانی، الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، قم 1404؛ احمدبن علی خطیب بغدادی، الکفایه فی علم الروایه، چاپ احمد عمر هاشم ، بیروت 1406/1986

* محمد خوانساری، منطق صوری، تهران 1361 ش

* ابوالقاسم خوئی، اجودالتقریرات ، تقریرات درس آیه اللّه نائینی ، قم 1410

* جعفر سبحانی، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه ، قم 1412

* عبدالکریم سروش ، «مبانی منطقی استقراء از نظر آیت اللّه صدر»، نشر دانش ، سال 3، ش 3 (فروردین و اردیبهشت 1362)

* عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی ، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف ، قاهره 1385/1966

* محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ?] 1338 ش

* محمود شهابی، رهبر خرد، قسمت منطقیات ، تهران 1340 ش

* زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایه فی علم الدرایه، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال ، قم 1408

* صبحی صالح، علوم الحدیث، بیروت 1388/1969

* حسن صدر، نهایه الدرایه فی شرح الرساله الموسومه بالوجیزه للبهائی، چاپ ماجدغرباوی ، ] قم ، ? 1413

* محمدبن حسن طوسی ، عده الاصول ، چاپ محمد مهدی نجف ، قم 1403/1983؛ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث ، بیروت 1412/1992

* علی بن حسین علم الهدی، الذریعه الی اصول الشریعه ، چاپ ابوالقاسم گرجی ، تهران 1363 ش ؛ محمدبن محمد غزالی ، المستصفی من علم الاصول، بولاق 1322ـ1324، چاپ افست قم 1368 ش

* خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1405؛ عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث ، بیروت 1414/1993

* محمد جمال الدین قاسمی ، قواعد التحدیث من فنون مصطلح الحدیث ، چاپ محمد بهجه بیطار، بیروت 1422

* عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، چاپ محمدرضا مامقانی ، قم 1411ـ1414

* جعفربن حسن محقق حلّی، معارج الاصول ، چاپ محمدحسین رضوی ، قم 1403

* محمدجعفر مروج ، منتهی الدرایه فی توضیح الکفایه ، نجف 1388، چاپ افست قم 1403ـ1411؛ محمدرضا مظفر، اصول الفقه ، قم : موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان ، ] بی تا

* همو، المنطق ، بیروت 1400/1980

* حسینعلی منتظری ، نهایه الاصول، تقریرات درس آیه اللّه بروجردی ، قم 1415

* ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول ، چاپ سنگی تهران 1308ـ1309، چاپ افست 1378

* محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، کتاب اساس الاقتباس ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1361 ش

* محمود هاشمی، بحوث فی علم الاصول، تقریرات درس آیه اللّه صدر، قم 1417/1996