همای رحمت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''همای رحمت''' غزلی در [[فضائل امام علی(ع)|مدح امام علی(ع)]] از [[سید محمدحسین شهریار]] (درگذشته: ۱۳۶۷ش) که با مصرع «علی ای همای رحمت» آغاز می‌شود. این غزل را مظهر [[اخلاص]] و ارادت شهریار نسبت به [[امام علی(ع)]] دانسته‌اند. همای رحمت مورد توجه علما، شاعران و [[روضه‌خوانی|روضه‌خوانان]] بوده است و علمایی همچون [[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی|آیت‌الله مرعشی نجفی]]، [[سید رضا بهاءالدینی|آیت‌الله بهاءالدینی]] و [[سید علی خامنه‌ای|آیت‌الله خامنه‌ای]] آن را ستوده‌اند. به گفته آیت‌الله مرعشی نجفی، این غزل با چنین مضمونی، به شهریار [[الهام]] شده است.

برخی پژوهشگران ادبی معاصر در انتساب این شعر به شهریار تردید کرده و آن را به شاعرانی همچون مفتون همدانی، صهبا یا ذاکر تبریزی نسبت داده‌اند. در مقابل، در پاسخ به این تردیدها پژوهشگرانی برآنند که صرف شباهت ابیاتی از دو شعر با یکدیگر، دلیلی بر سرقت ادبی نیست. افزودن بر این، سبک شعرها و شاعران نیز متفاوت است.

سید محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار(۱۲۸۵یا ۱۲۸۳-۱۳۶۷ش) فرزند حاج میرآقا خشگنابی در [[تبریز]] به دنیا آمد.<ref>نیک‌اندیش نوبر، در خلوت شهریار، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۴.</ref> وی از همان دوران کودکی با [[قرآن]] و شعر و گلستان سعدی و دیوان [[حافظ شیرازی|حافظ]] آشنا شد. او پس از گذراندن تحصیلات متوسطه، در مدرسه عالی طب [[تهران]] پذیرفته شد؛ ولی آن را نیمه تمام رها کرد و برای کار به [[نیشابور]] و [[مشهد]] رفت. شهریار در ۱۳۳۲ش به تبریز بازگشت و از ۱۳۴۶ش در دانشکده ادبیات تبریز به تدریس مشغول شد. وی در سال ۱۳۶۷ش در تهران درگذشت و جنازه‌اش به تبریز منتقل شد و در [[مقبرة الشعرا]] دفن شد.<ref>نیک‌اندیش نوبر، در خلوت شهریار، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۶ -۳۴.</ref>

آیت‌الله خامنه‌ای،‌ شهریار را از بزرگ‌ترین شاعران معاصر و بلکه تمام دوران تاریخ [[ایران]] دانسته است.<ref>نیک‌اندیش نوبر، در خلوت شهریار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۳۱۶.</ref>

غزل همای رحمت را نشانه اعتقاد و [[اخلاص]] شهریار نسبت به [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] دانسته‌اند که با بهره‌گیری از ترکیبات خوش‌آهنگ و معانی عمیق عارفانه، سروده شده است.<ref>تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۳.</ref>

از [[سید رضا بهاءالدینی|آیت‌الله سید رضا بهاءالدینی]]، [[فقیه]] و [[عرفان|عارف]] شیعی معاصر، نقل شده: «بنده اشعار زیادی درباره [[اهل البیت علیهم السلام|اهل بیت(ع)]] به خصوص حضرت علی(ع) شنیده‌ام؛ اما هیچ شعری همچون «علی ای همای رحمت» شهریار تبریزی جذابیت نداشته است ...»<ref>تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۳.</ref>

[[سید علی خامنه‌ای|آیت‌الله خامنه‌ای]]، رهبر [[جمهوری اسلامی ایران]]، غزل همای رحمت را در میان اشعار مدح امام علی(ع)، شعری با فضای متفاوت و جدید دانسته که از لحاظ الفاظ، شیرین و شیوا و از لحاظ محتوا، جدید است. از نظر او، چنین شعری که در فاصله نه چندان طولانی، آن‌چنان رواج پیدا می‌کند که در مجالس مذهبی توسط [[روضه‌خوانی|روضه‌خوانان]] و مداحان و گوینده‌های مذهبی خوانده می‌شود، شعری ممتاز است.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=36184 «اولین بار که آیت‌الله خامنه‌ای شعر «علی ای همای رحمت» را شنیدند»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.]</ref>

===حضور شهریار در محضر امام علی(ع)===

[[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی|آیت‌الله مرعشی نجفی]] از [[مرجع تقلید|مراجع تقلید شیعه]]، نقل کرده است شبی در خواب امام علی(ع) را در [[مسجد کوفه]] دید که شاعران اهل بیت را فراخواند. پس از آمدن عده‌ای از شاعران، امام(ع) پرسید: شهریار ما کجاست؟ شهریار آمد و امام به او فرمود شعرت را بخوان و شهریار شعر همای رحمت را خواند. آیت الله مرعشی نجفی پس از این خواب، شهریار را به [[قم]] دعوت کرد و زمان سرودن شعر را از او پرسید، شهریار با اظهار تعجب گفت من این شعر را تازه سروده‌ام و کسی از آن خبر ندارد. هنگامی که شهریار زمان سرودن شعر را گفت، معلوم شد که مقارن همان خواب سروده شده است.<ref>ربانی، درس‌هایی از تاریخ فقیهان شیعه، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۷؛ تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۳ و۱۳۴.</ref> سپس آیت الله مرعشی نجفی چندین بار گفت که در سرودن این غزل، به شهریار [[الهام]] شده که توانسته چنین غزلی با این مضامین عالی بسراید.<ref>ربانی، درس‌هایی از تاریخ فقیهان شیعه، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ج۱، ص۲۲۷.</ref>

به گفته اصغر فردی،‌ از شاگردان شهریار، این داستان به صورت ناقص نقل شده است و ماجرای اصلی نخستین بار در کتاب «شهریار و انقلاب ملت» بدون اضافه و کاستی نقل شده است. به گفته وی این خواب مربوط به شعر «علی آن شیر خدا شاه عرب * الفتی داشته با این دل شب» و زمان سرودن آن در شب بیستم [[ماه رمضان]] است نه شعر همای رحمت.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/11/04/1636008 «تحریف رؤیای صادقه آیت الله مرعشی نجفی درباره شهریار»، خبرگزاری تسنیم.]</ref>

در تحلیل و تفسیر ابیاتی از غزل همای رحمت گفته شده، شهریار در این غزل عمق ارادت خود نسبت به [[امام علی(ع)]] را به تصویر کشیده است. او در بیت اول،‌ خوشبختی همه هستی را مرهون امام علی(ع) دانسته و او را از نشانه‌های الهی بر روی زمین می‌شمارد.<ref>تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۴.</ref> وی در بیت دوم، معتقد است که بدون شناخت علی(ع)، نمی‌توان [[خدا]] را شناخت.<ref>تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۴.</ref> گفته شده بیت پنجم (برو این گدای مسکین...) به [[آیه ولایت]]‌(آیه ۵۵ سوره مائده) و [[خاتم‌بخشی]] امام علی(ع) در حال [[رکوع]] اشاره دارد که نشان از شایستگی علی(ع) برای [[خلافت]] پس از [[پیامبر(ص)]] است.<ref>تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۵.</ref> در بیت هشتم (چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان) علی(ع) مظهر وفاداری معرفی شده و [[وفای به عهد|وفای عهد]]، جوانمردی و پایداری بر عهد و پیمان او یادآوری شده است.<ref>تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۵.</ref> بیت نهم در عین اشاره به عظمت امام علی(ع) و عبارت «[[لا فتی الا علی|لا فَتی اِلاّ عَلی و لا سَیفَ اِلاّ ذُوالفَقار]]»، [[غلو]] درباره علی(ع) را انکار کرده و او را مظهر حق شمرده است.<ref>تنها، اهل بیت(ع) در شعر سید حیدر آملی و شهریار، ۱۳۹۳ش، ص۱۳۶.</ref>

برخی از پژوهشگران ادبیات معاصر از جمله جواد محقق و عباس خوش عمل در انتساب غزل همای رحمت به شهریار تردید کرده‌ و معتقدند این شعر پیش از شهریار، در دیوان شاعران دیگری آمده است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/5464 «علی ای همای رحمت شهریار از شاعر دیگری است؟»، وبگاه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> خوش عمل شعر همای رحمت را متعلق به میرزا آقا مصطفی افتخارالعلماء متخلص به صهبا،‌ از شاعران دوره ناصرالدین شاه دانسته است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/5464 «علی ای همای رحمت شهریار از شاعر دیگری است؟»، وبگاه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> از نظر مفتون امینی، ‌شاعر و از دوستان شهریار، نیز شعری با وزن و مضمون غزل همای رحمت در دیوان شاعری به نام ذاکر تبریزی یا جویای تبریزی وجود دارد؛ اما این به معنای سرقت ادبی نیست؛ بلکه به این معناست که این شعر به صورت کامل از شهریار نیست.<ref>[https://www.isna.ir/news/92070302021/ «منشأ شعر علی ای همای رحمت شهریار پیدا شد»، خبرگزاری ایسنا.]</ref> در مقابل، محمدعلی مجاهدی، شاعر و پژوهشگر ادبی، نیز گفته است که نمی‌توان گفت شهریار یا شاعران دیگری که ابیاتی از شعرشان مشابه شعر دیگران است، سارق ادبی هستند! وی خواب [[آیت الله مرعشی نجفی]] را [[رؤیای صادقه]] خوانده و آن را تأییدی بر سرقت ادبی نبودن شعر همای رحمت دانسته است. به گفته مجاهدی، از آنجا که سبک جویای تبریزی سبک هندی و سبک شهریار، سبک عراقی است، شعر همای رحمت از جویای تبریزی نیست.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/5464 «علی ای همای رحمت شهریار از شاعر دیگری است؟»، وبگاه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref>

محمد طاهری خسروشاهی، پژوهشگر ادبی، نیز شعر همای رحمت را اقتباس ادبی (نه سرقت ادبی) از شعر مفتون همدانی(۱۲۶۸ش-۱۳۳۰ش)، از شاعران معاصر شهریار، دانسته و در پاسخ به جواد محقق برآن است که شعر شهریار تفاوت‌هایی به لحاظ سبک و ذوق هنری با شعر مفتون همدانی دارد و مقایسه شعر مفتون همدانی با غزل شهریار را مقایسه نادرستی خوانده است.<ref>[https://www.isna.ir/news/92070302021/ «منشأ شعر علی ای همای رحمت شهریار پیدا شد»، خبرگزاری ایسنا.]</ref>