امر بین الامرین: تفاوت میان نسخه‌ها

مسئله [[جبر و اختیار]] در طول تاریخ مسئله‌ای همگانی و در ادیان و مذاهب مختلف مطرح بوده است؛<ref>جعفری، جبر و اختیار، ص ۱۳.</ref> این مسئله افزون بر جنبه نظری، جنبه عملی هم دارد<ref> طباطبایی، ''اصول فلسفه و روش رئالیسم''، ج۳، ص۱۵۱، پاورقی.</ref> و با مسائلی چون [[عدل]] الهی<ref>مطهری، ''عدل الهی''، ص۱۱.</ref> و آزادی اجتماعی در ارتباط است.

الامر بین الامرین را نخستین بار [[امیرمؤمنان]] مطرح کرد. فردی درباره معنای [[قضا و قدر|قدر]] پرسید، امام(ع) از او خواست تا وارد این مسئله پیچیده نشود؛ ولی او بر درخواستش اصرار کرد. امام فرمود: اکنون که از درخواست خود صرف‌نظر نمی‌کنی، بدان که در باب قدر، نه [[جبر و اختیار|جبر]] در کار است و نه [[تفویض]]؛ بلکه امری میان دو امر است<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج ۵، ص ۵۷.</ref>.

مراد از امرین (به معنای دو امر) [[جبر و اختیار|جبر]] و [[تفویض]] است. بنابر نظریه جبر، اراده انسان در افعال او دخالت ندارد و کارهای او محتوم و بیرون از اختیار اوست و بنابر نظریه تفویض، اراده انسان در افعالش از هر جهت مؤثر است و قدرت [[خداوند]] هیچ تأثیری در آنها ندارد، بلکه خداوند فقط انسان و قدرت او را به وجود آورده است. «امر بین الأمرین» این دو نظریه را باطل می‌شمارد و در کارهای اختیاری انسان، هم اراده خدا و هم اراده انسان را مؤثر می‌شمرد و این دو اراده را در طول هم می‌داند؛ این، همان حقیقت اختیار انسان در کارها است.<ref>طباطبائی، محمد حسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج ۳، ص۱۶۱ - ۱۷۴، پاورقی: مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا.</ref>

فیلسوفان و [[کلام امامیه|متکلمان امامیه]]، طرفداران «امر بین الامرین» بوده‌اند<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج ۶، ص ۳۷۱؛ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۲۷؛ طباطبایی، المیزان، ج ۱، ص ۲۴.</ref>. در میان دیگر مذاهب کلامی، [[ماتریدیه]] اگرچه درباره افعال اختیاری انسان [[نظریه کسب]] را مطرح کرده‌اند، تفسیری از «کسب» ارائه کرده‌اند که با مذهب [[امامیه]] در مسئله امر بین الامرین هماهنگ است<ref>ر.ک: ماتریدی، کتاب التوحید، ص ۲۲۵ـ۲۲۶؛ ربانی، الکلام المقارن ، ص ۲۱۷ـ۲۲۰.</ref>.

از آیات قرآن می‌توان به [[آیه]] {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿٥﴾}}|سوره=[[سوره حمد|حمد]]|آیه=۵}} اشاره کرد. این آیه با اعتقاد به [[جبر و اختیار|جبر]] سازگار نیست؛ زیرا اگر [[خداوند]] خالق افعال ما باشد و اراده ما دخالتی در آنها نداشته باشد، بی‌معناست که [[عبادت]] را به خود نسبت دهیم و بگوییم: «نعبد: عبادت می‌کنیم»؛ چنانکه آیه مذکور، با عقیده به [[تفویض]] هم که مبتنی بر عدم دخالت خداوند در افعال بندگان است، سازگار نیست؛ زیرا استعانت (نستعین: یاری می‌طلبیم) از کسی که دخالتی در تحققِ عمل ندارد، بی‌معناست<ref>طباطبایی، المیزان، ج ۱، ص ۲۴.</ref>. [[امام صادق(ع)]] در پاسخ به سوالی درباره این مسئله، به آیه مذکور استدلال کرده‌ است<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج ۵، ص ۵۶.</ref>.

# روایاتی که جبر را منافی [[تکلیف]]، [[وعد و وعید]]، [[ثواب و عقاب]] و در نتیجه منافی با ملاک و [[حکمت]] [[خداوند]] معرفی می‌کند.<ref> مجلسی، ''بحارالانوار''، ج۵، ص۹۶، ح۱۹.</ref>

# روایاتی که جبر و قدر را منافی عمومیت قدرت خداوند معرفی کرده و در نهایت نظریه جبر را با [[توحید]] در خالقیت و تدبیر ناسازگار می‌داند.<ref> مجلسی، ''بحارالانوار''، ج۵، ص۱۲۷.</ref>

# روایاتی که عقیده حق را منزلی میان جبر و تفویض مطرح می‌کند.<ref> مجلسی، ''بحارالانوار''، ج۵، ص۵۱.</ref>

# روایاتی که کشف حقیقت «امر بین الامرین» را مشکل و متوقف بر داشتن قدمِ استوار می‌داند و برای [[مؤمن]] اعتقاد به باطل‌بودن جبر و تفویض را کافی شمرده است.<ref> مجلسی، ''بحارالانوار''، ج۵، ص۹۷.</ref>

از جمله کارکردهای نظریه امر بین الامرین این است که انسان خود را مکلّف می‌داند و مسئولیت کارهایش را می‌پذیرد؛ زیرا بنابر این نظریه، انسان در کارهایش اختیار دارد؛ اما لازمه نظریه [[جبر و اختیار|جبر]]، خارج‌شدن از زیر بار تکلیف و مسئولیت و در نتیجه بی‌قیدی و تنبلی است. غالباً كسانى نظريه جبر را مطرح می‌کنند كه می‌خواهند خود را به اين وسيله از زير بار تكليف و قانون و [[اخلاق]] آزاد سازند و هر كارى كه مرتكب می‌شوند براى آن به خيال خود عذر موجهى بتراشند.<ref>طباطبایی، ''اصول فلسفه و روش رئالیسم''، ج۳، ص۱۷۱.</ref> چنان‌که حاکمان [[بنی امیه]] برای توجیه ظلم‌هایی که می‌کردند، دست به دامن جبرگرایی و فرقه [[مرجئه]] می‌شدند.<ref>''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''، ج۱۷، ص۵۲۲ـ۵۲۴.</ref>

کارکرد دیگر نظریه امر بین الامرین این است که شخص معتقد می‌شود، اختیار دارد و می‌تواند تغییراتی در طبیعت خود دهد؛ بنابراین تلاش می‌کند عادت‌های اخلاقی را در خودش ایجاد کند. بر خلاف این نظر، عده‌ای بر این باورند که طبیعت انسان قابل تغییر نیست، چنان‌که گفته‌اند: «تربیت، نااهل را چون گردکان (گردو) بر گنبد است» یا «گندم از گندم بروید، جو ز جو».<ref>طباطبایی، ''اصول فلسفه و روش رئالیسم''، ج۳، ص۱۷۲.</ref>

* جعفری، محمدتقی، ''جبر و اختیار''، تهران، مؤسسه تدوین ونشر آثار علاّمه جعفری.

* طباطبایی، محمدحسین، ''اصول فلسفه و روش رئالیسم''، انتشارات صدرا.

* مجلسی، محمدباقر، ''بحارالانوار''، بیروت، مؤسسة الوفاء.

* مطهری، مرتضی، ''عدل الهی''، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.