دلیل عقلی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''دلیلِ عقلی''' در کنار [[قرآن]]، [[سنت]] و [[اجماع]] از ادله استنباط [[حكم شرعى]] محسوب شده است. دلیل عقلی از مقدمات عقلی ترکیب شده و به تبع آن نتیجه‌اش نیز عقلی است و  به دو قسم مستقلات عقلی و غيرمستقلات عقلی تقسيم مى‌شود.

دليل عقلى از اقسام [[ادله اربعه]] و مقابل [[دلیل شرعى]] بوده و به قضايايى گفته مى‌شود كه عقل به طور قطعى آنها را درك مى‌كند و صلاحيت قرار گرفتن در مسير استنباط [[حكم شرعى]] را دارد؛ يعنى بتوان به كمك آنها احكام شرعى را استنباط نمود، مانند: حكم قطعى عقل به وجوب مقدمه واجب كه مى‌توان از آن در راه استنباط احكام شرعى استفاده كرد.<ref>مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۵۷۶.</ref> گاهی نیز در تقسیم بندی دیگری، ادله استنباط احکام را به دلیل لفظی و [[دلیل لُبّی]] تقسیم می‌کنند.<ref>ولایی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ج۱، ص۱۸۹. </ref> دلیل لبّی نیز به دلیل عقلی و [[سیره عقلاء]] تقسیم می‌شود.<ref>صفری، «شریعت اسلامی و استدلال عقلی از منظر امامیه»، ص۱۹۴.</ref>

دلیل عقلى به دو قسم مستقلات و غير مستقلات عقلی تقسيم مى‌شود.<ref>مظفر، اصول الفقه،۱۳۷۰ش، ج۱، ص۱۸۸.</ref>

اگر در یک دلیل هر دو مقدمه عقلی باشند گفته می‌شود که در این‌جا عقل به تنهايى و بدون كمك گرفتن از [[شرع]]، به [[حكم شرعى]] دست مى‌يابد،این قسم از دلیل را مستقلات عقلی می‌گویند مانند: حكم عقل به حسن [[انصاف]] و راستگويى و يا قبح و زشتى ظلم.<ref>مظفر، اصول الفقه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۱۸۸.</ref>

دلیل عقلي از نظر [[شیخ انصاری]] بر دو نوع است:

مرحله روی آوری به عقل و روشهای عقلانی در استدلال‌های اصولی و فقهی بدون این که دلیل عقلی به عنوان یکی از منابع دست یابی به احکام شرعی در نظر گرفته شود.<ref>قماشی، «بازشناسی جایگاه عقل در فقه شیعه»، ص۵۳.</ref> نخستین بار در این دوره توسط توسط [[ابن جنید]] از [[عقل]] به عنوان یکی از راه‌های دست‌یابی به حکم شرعی، استفاده شده است.<ref>ولایی، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۲۴؛مظاهری، میراحمدی، «بررسی نقش عقل در دوران اخباری‌گری»، ص۱۱۷.</ref> در این مرحله می‌توان از کسانى چون [[شیخ مفید]]،<ref>مفید، مختصر التذکره، ۱۴۱۳ق، ص۲۸.</ref> [[سید مرتضى]] <ref>سیدمرتضی، الذریعه، ج۱، ص۳۸۳.</ref> و [[شیخ طوسى]] <ref>شیخ طوسی، عده الاصول، ج۲، ص۷۵۹. </ref> نام برد.

در این مرحله، افزون بر روی آوری به عقل، بدون این که درباره آن کند و کاوی انجام پذیرد، از آن به عنوان یکی از منابع دست‌یابی به احکام یاد می‌گردد.<ref>قماشی، «بازشناسی جایگاه عقل در فقه شیعه»، ص۵۳.</ref>[[ابن ادریس حلی]] اولین فقیهی است که در این دوره، «عقل» را به عنوان یک دلیل مستقل در کنار دیگر ادله برای استنباط احکام شرعی قرار داده است.<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۴۲۱ق، ص۳۲۵؛مظفر، اصول الفقه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۱۲۲.</ref> او در کتاب [[السرائر]] می‌گوید: ««هرگاه در مورد مسئله‌اى نه از كتاب و سنّت چيزى به دست آمد و نه از [[اجماع]] خبرى بود، محقّقان در شناخت حكم آن مسئله، به‌دليل عقل تمسّك جسته‌اند.»<ref>ابن ادریس، سرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۶.</ref>

اخباری‌ها مهمترین مخالفان استنباط حکم شرعی به‌وسیله دلیل عقلی به‌شمار می‌روند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۱۶۹.</ref> عنوان «اخبارى» يا «اخباريان» در كتاب‌هاى فقهى متأخّران بر گروهى از فقهاى [[شيعه]] اطلاق مى‌گردد كه خط مشى عملى آنان در دستيابى به احكام شرعى و تكاليف الـهى، فقط پيروى از اخبار و احاديث است.<ref>مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، فرهنگ فقه فارسي، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۲۷.  </ref> [[محمدامین استرآبادی]] عالم شیعی قرن یازدهم هجری و از بنیان‌گذاران مکتب اخباری‌گری <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۱۶۹.</ref> در کتاب [[الفوائد المدنیه]] می‌گوید: «هیچ مدرکی غیر از احادیث و روایات امامان (ع) برای استنباط احکام شرعی وجود ندارد و این روایات دربردارنده قواعد قطعی هستند که می‌تواند جایگزین خیال‌‌های عقلی شوند.»<ref>استرآبادی، فوائدالمدنیه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۹۲.</ref>

دلیل عقلی جایگاه ویژه‌ای در [[اصول دین]] دارد به‌طوری که در این مسائل، هم‌چون [[توحيد]] و [[نبوت]]، تقليد جايز نيست؛ بلكه بر هر انسانی عقلاً واجب است که نسبت به این امور یقین عقلی حاصل کند.<ref>خویی، الاجتهاد و التقلید، ج۱، ص۴۱۱؛ حکیم، مستمسک العروه، ج۱، ص۱۰۳؛ فاضل مقداد، شرح الباب الحادی عشر، ۱۴۲۷ق، ص۱۱. </ref>  

از نظر [[آیت‌الله جوادی آملی]] عقل یا دلیل عقلی نسبت به برخی معارف دینی، «معیار» است و آن در جایی است که انسان با استعانت از قواعد و ادله عقلی به‌طور مستقل، مسائلی از قبیل ضرورت [[شریعت]] و [[وحی]] را اثبات می‌کند<ref>جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ۱۳۷۲ش، ص۲۰۴.</ref> و نسبت به برخی از معارف، «مصباح» است؛ یعنی نسبت به حقايق و ره‌آوردهاى درونى شريعت حجت است و برای فهم احکام شرعی از کتاب و سنت به آن تمسک می‌شود<ref>جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ۱۳۷۲ش، ص۲۰۵.</ref> و نسبت به برخی دیگر «مفتاح» است؛ یعنی اگرچه انسان به کمک عقل و دلیل عقلی به اثبات اصل شریعت می‌پردازد و با استفاده از آن به مثابه یک چراغ به کاوش در احکام و قوانین شریعت می‌پردازد؛ اما توانایی ورود به محدوده علل و اسرار احکام و آن‌چه مربوط به [[عالم غیب]] است را ندارد.<ref>جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ۱۳۷۲ش، ص۲۰۷.</ref>

*استرآبادی، محمدامین، الفوائدالمدنیه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسين، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.

*جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، قم، مركز نشر فرهنگى رجاء، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

*حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروه، بیروت، دار إحياء التراث العربی، چاپ چهارم، ۱۳۹۱ق.

*شیخ مفید، مختصر التذکره باصول الفقه، قم، المؤتمر العالمی لألفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.

*کلانتری، میرزا ابوالقاسم، مطارح الانظار، قم، مجمع الفكر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.

*مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.

*مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسي، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.

*ولایی، عیسی، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.