سمیع و بصیر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سمیع''' و '''بصیر''' از اوصاف مشترک میان انسان و خدا است که در [[قرآن]]، بارها خداوند به آن متصف شده است. این [[صفات الهی|صفات]] معانی مختلفی دارند اما هنگامی که خداوند به آنها متصف می‌شود، به معنای «شنوا» و «بینا» هستند بی آن که مستلزم اندام بدنی و قوای حسی باشند. <br />

بسیاری از متفکران امامیه، اتصاف خداوند به این اوصاف را به سبب استعمال آنها در دین جایز می‌دانند و به همین جهت، از اتصاف خدا به اوصاف مشابه (مثلا چشنده و بوینده و ...) پرهیز کرده و بر [[توقیفی بودن اسماء الهی|توقیفی بودن اوصاف]] مذکور تاکید می‌کنند.

سمع در لغت، گاهی به معنای قوه شنوایی است که صداها را درک می‌کند و گاهی به معنای شنیدن است.<ref>راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۲۵.</ref> اما در [[قرآن]]، واژه سمع، در معانی دیگری نیز به کار رفته است: گوش،<ref>سوره بقره، آیه۷.</ref> فهم<ref>سوره نساء، آیه۴۶.</ref>.<ref>راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۲۵.</ref> زمانی که خداوند کافران را فاقد «سمع» می‌داند،<ref>سوره بقره، آیه۱۸؛ سوره فصلت، آیه۴۴.</ref> به این مطلب اشاره دارد که آنها اهل تفکر نیستند.<ref>راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۲۶.</ref> همچنین، وقتی خداوند به صفت «سمیع» خوانده می‌شود،<ref>سوره مجادله، آیه۱؛ سوره آل عمران، آیه۱۸۱.</ref> منظور، علم خدا به مسموعات و شنیدنی‌ها است.<ref>راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۲۶.</ref><br />

*'''بصر'''<br />بصر در لغت هم به معنای چشم است و هم به معنای قوه بینایی.<ref>راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۲۷.</ref> در قرآن، بصر در چند معنا به کار رفته است: چشم و قوه بینایی،<ref>سوره نحل، آیه۷۷؛ سوره اسراء، آیه۳۶.</ref> بصیرت و درک قلبی،<ref>سوره یوسف، آیه۱۰۸.</ref> علم و دانایی.<ref>سوره طه، آیه۹۶.</ref> وقتی [[خداوند]] «بصیر» خوانده می‌شود،<ref>سوره بقره، آیه۹۶.</ref> منظور، بینایی<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۹۶.</ref> و علم خدا به دیدنی‌ها است.<ref>مصطفوی، التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۸۱.</ref>

|عرض=24

|عنوان={{عربی|اندازه=100%|اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ<ref>سوره نور، آیه۲۱.</ref>}}

|عرض=24

|عنوان={{عربی|اندازه=100%|إِنَّ اللَّهَ سَميعٌ بَصيرٌ<ref>سوره حج، آیه۷۵.</ref>}}

|خداوند شنوا و بيناست.

بسیاری از متکلمان [[امامیه]]، سمع و بصر خدا را به علم و ادراک باز می‌گردانند.<ref>شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ۱۴۱۳ق، ص۵۴؛ خواجه نصیر الدین طوسی، قواعد العقائد، موسسه امام صادق(ع)، ص۵۸.</ref> به باور آنها سمع و بصر در معنای لغوی و متعارف، به معنای ادراک از طریق اندام حسی است؛ اما چون از سویی خداوند خودش را با چنین اوصافی معرفی کرده و از سوی دیگر، می‌دانیم محال است خداوند دارای اندام حسی باشد، پس این اوصاف در مورد خداوند، فقط به معنای علم و ادراک و احاطه به شنیدنی‌ها و دیدنی‌ها است.<ref>شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ۱۴۱۳ق، ص۵۴؛ خواجه نصیر الدین طوسی، قواعد العقائد، موسسه امام صادق(ع)، ص۵۴.</ref> از این رو، اگرچه مفهوم سمع و بصر خدا از مفهوم علم خدا متفاوت است؛ اما حقیقت و مصداق سمع و بصر، همان حقیقت و مصداق علم خدا است.<ref>سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۱۰۳.</ref><br />

اما [[سهروردی]] و گروهی از فلاسفه دیگر معتقدند که علم خداوند و سایر موجودات مجرد و نورانی، از سنخ حضور و شهود و رویت بی‌واسطه است و به همین جهت، علم آنها به بصر(دیدن بی‌واسطه) باز می‌گردد نه بالعکس.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق(حكمةالاشراق)، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۱۳-۲۱۵.</ref> قطب الدین شیرازی از شارحان [[حکمت اشراق]]، در توضیح این نظریه می‌نویسد علم انسانی دو دسته است: یا از طریق [[برهان]] است که علم الیقین می‌باشد و بصر به علم باز می‌گردد؛ و یا از طریق شهود و رویت بی‌واسطه است که عین الیقین است و علم به بصر(دیدن بی‌واسطه) باز می‌گردد. اما علم خدا و سایر موجودات مجرد، همگی از سنخ حضور و شهود و رویت بی‌واسطه و عین الیقین است و به همین جهت، در آنها همیشه علم به بصر(دیدن بی‌واسطه) باز می‌گردد.<ref>شیرازی، شرح حكمةالاشراق، ۱۳۸۳ش، ص۴۵۱-۴۵۳.</ref><br />

==پیشینی بودن علم در اوصاف سمیع و بصیر==

چرا که در اتصاف به صفات «سمیع» و «بصیر» لازم نیست حتما شنیدنی و دیدنی بالفعل وجود داشته باشند چرا که سمیع و بصیر بدین معناست که اگر شنیدنی یا دیدنی وجود یابد، سمیع و بصیر آن را درک می‌کند.<ref>قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة،‌ ۱۴۲۲ق، ص۱۱۳؛ قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۵، ص۲۴۱-۲۴۲.</ref>  

برخی از متکلمان از [[توقیفی بودن اسماء الهی]] دفاع کرده و معتقدند اگرچه خداوند به همه چیز (شنیدنی‌ها و دیدنی‌ها و بوییدنی‌ها و چشیدنی‌ها و غیره) آگاهی دارد؛ اما با این حال، در توصیف خدا نباید از آنچه در [[شریعت اسلامی|شریعت]] آمده تجاوز کرد و افزون بر اتصاف خدا به اوصاف سمیع و بصیر -که در شریعت آمده- خدا را با اوصافی مثل شامّ(بوینده) و ذائق(چشنده) و لامس(لمس کننده) -که در شریعت نیامده- نیز توصیف کرد.<ref>حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۵۹-۶۰.</ref> این اوصاف در اذهان عمومی، بیانگر ادراک از طریق اندام بدنی و قوای جسمانی هستند و چون خدا فاقد جسم و بدن است، به این اوصاف متّصف نمی‌شود.<ref>قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة،‌ ۱۴۲۲ق، ص۱۱۲؛ قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج5۵، ص۲۴۲-۲۴۳؛ سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۱۰۳.</ref> اما چون در سمیع و بصیر اصلا قید نشده که شنیدنی و دیدنی حتما از طریق اندام حسی ادراک شود، اتصاف خدا به این دو صفت خالی از اشکال است.<ref>قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة،‌ ۱۴۲۲ق، ص۱۱۲؛ قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۵، ص۲۴۲-۲۴۳.</ref>

هدف خداوند از این که خودش را سمیع و بصیر توصیف کرده، این است که به مردم اطلاع دهد که گفتارشان را می‌شنود و رفتارشان را می‌بیند و نهایتا در [[قیامت]] آنها را حسابرسی می‌کند.<ref>سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۱۰۳-۱۰۴.</ref>

 

*راغب اصفهانی، المفردات في غريب القرآن، دار القلم، الدار الشامية، ۱۴۱۲ق.

*شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق(حكمةالاشراق)، موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.

*شیرازی، قطب الدین، شرح حكمةالاشراق، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش.

*قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.

*مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.