مذاهب چهارگانه اهل سنت: تفاوت میان نسخه‌ها

== مذاهب فقهی اهل‌سنت ==

[[اهل سنت|اهل‌سنت]] از حدود [[قرن هفتم]]<ref name=":10">المقریزی، الخطط المقریزیه، ۱۹۹۷م، ج۳، ص۳۹۰.</ref> تا عصر حاضر پیرو چهار مذهب فقهی بوده<ref>[https://binbaz.org.sa/fatwas/6967/%D8%B5%D8%AD%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B0%D8%A7%D9%87%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%D8%A9-%D9%88%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%AA%D9%87%D8%A7 «صحة المذاهب الأربعة وتاریخ نشأتها»]</ref> و معتقدند هر مسلمانی باید در احکام دینی به یکی از مذاهب چهارگانه ملتزم بوده و از آن‌ها [[تقلید]] کند.<ref>پاکتچی، «اندیشه‌های فقهی در سده‌های متاخر»، ص۴۵۵.</ref>

'''مذهب حنفی'''{{اصلی|مذهب حنفی}}پیروان فقهی [[ابوحنیفه]] (۸۰-۱۵۰ق) هستند.<ref name=":4">گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۸۳.</ref> ابوحنیفه امام «[[اصحاب رای|اهل رأی]]» بوده است.<ref name=":4" /> ابوحنیفه با وجود اصرار و تاکید بر احکام تعبدی و [[سنت|سنت نبوی]]، اخبار غیرقطعی را برای [[فتوا|فتوا دادن]] کافی نمی‌دانست.<ref>پاکتچی، «اندیشه‌های فقهی در سده‌های ۲و۳»، ص۴۴۴.</ref>

{{اصلی|مذهب مالکی}}پیروان [[مالک بن انس]] (-۱۷۹ق) <ref name=":8">گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۸۴</ref> مالک در استنباط احکام به [[قرآن|کتاب]]، سنت، عمل اهل مدینه، [[مصالح مرسله]]، قول صحابه و [[استحسان]] عمل می‌کرد.<ref name=":8" /> فقه مالکی را نماینده فقه حدیث‌گرای مدینه دانسته‌اند که در برخورد با ظواهر [[قرآن]]، پایبندی بسیار نشان می‌داد.<ref>پاکتچی، «اندیشه‌های فقهی در سده‌های ۲و۳ق»، ص۴۴۵.</ref>

{{اصلی|مذهب شافعی}}پیروان [[محمد بن ادریس شافعی]](۱۵۰-۲۰۴ق). فقه شافعی برپایه [[حدیث]] بنا شده بود، به نحوی که برخی فقه شافعی را فقهی «حدیث مدار» دانسته‌اند.<ref>پاکتچی، «اندیشه‌های فقهی در سده‌های ۲و۳»، ص۴۴۶.</ref> شافعی از برخی روش‌های اصحاب رأی نیز استفاده می‌کرد و توانست جمعی میان این دو روش داشته باشد.<ref>ابراهیم بن علی وزیر، الامام الشافعی، ۲۰۰۰م، ص۱۷۸.</ref> در اذهان و افکار عمومی [[شیعه|جامعه شیعه]]، معمولا شافعی مذهب‌ها را به شیعه امامیه نزدیک‌تر می‌دانند.<ref>[http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2055676 برفی، «بررسی علل همگرایی و ناهمگرایی دو مذهب شافعی و حنفی با شیعه امامیه»]</ref>

{{اصلی|مذهب حنبلی}}پیروان [[احمد بن حنبل]] (۱۶۴-۲۴۱ق). احمد پیرو [[اهل حدیث|فقه حدیثی]] بود<ref name=":9">امامی، «جدال تعبد و تعقل در فهم شریعت»، ص۱۸۹.</ref> و از رأی و [[قیاس]] پرهیز می‌نمود.<ref>شهرستانی، وضوء النبی(ص)، ۱۴۱۶ق، ج‌۱، ص۴۰۷.</ref> فقه حنبلی بیش از مذاهب دیگر به ظاهر احادیث و اقوال صحابه گرایش داشت و نماینده شاخص اندیشه حدیث‌گرا در فقه اهل‌سنت است.<ref name=":9" />

پس از درگذشت [[پیامبر اسلام(ص)]]، شیعیان که به جانشینی [[امام علی(ع)‌]] اعتقاد داشتند، مسائل فقهی را با ایشان در میان می‌گذاشتند، اما دیگران، برای حل مسائل فقهی خود به [[اصحاب پیامبر]] رجوع می‌کردند.<ref>مدیر شانه‌چی، تاریخ فقه مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش، ص۱۹.</ref> هر یک از صحابه براساس آنچه از پیامبر(ص) شنیده بود و یا استنباطی که از گفتار ایشان داشت، به مسائل پاسخ می‌داد.<ref name=":5">کمال بن السید، صحیح فقه السنة وأدلته وتوضیح مذاهب الأئمة»، ۲۰۰۳م، ج۱، ص۱۹.</ref>

اختلافات فقهی زمان صحابه، در [[تابعان|دوره تابعان]] بیشتر نیز شد؛ با دور شدن از دوران پیامبر اسلام، اختلاف در نقل سنت نبوی، حجیت آراء صحابه به عنوان منبعی قابل اعتماد و در نهایت بحث حجیت اجتهاد و حدود آن، سبب اختلافات بسیار و شکل‌گیری مذاهب مختلف فقهی در میان اهل‌سنت گردید.<ref>پاکتچی، «اسلام، اندیشه‌های فقهی در سده نخست» ص۴۴۰-۴۴۱.</ref>

در پایان [[قرن اول|سده نخست هجری]] تفکر رایجی وجود داشت که معتقد بود اتفاق نظر فقیهان، مطلوب نیست و مردم را در تنگنا قرار می‌دهد. در مقابل، اختلاف آنان گونه‌ای از آزادی را برای مکلفان ایجاد می‌کند.<ref name=":3">پاکتچی، «اسلام، اندیشه‌های فقهی در سده نخست» ص۴۴۱.</ref> به همین جهت زمانی که از [[عمر بن عبدالعزیز]] درخواست شد تا مردم را بر مذهب فقهی واحدی قرار دهد، او با تأیید مذاهب معمول، خود را به برداشتن اختلاف، بی‌علاقه نشان داد.<ref name=":3" />

از نیمه دوم قرن چهارم به بعد، [[فقیه|فقهاء]] گرایش به تقلید از فقهای گذشته خود داشتند؛ به طوری که هر دانشمندی پیرو یکی از مجتهدان گذشته شده و به شرح و تفسیر آرای او می‌پرداخت.<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقهاء، ۱۳۹۲ش، ص۹۶.</ref> وجود فرقه‌های مختلف و تعصب طرفداران آن‌ها،‌ اختلافات بسیاری را در جامعه اسلامی به وجود آورد؛ به حدی که برخی فقهاء [[ازدواج]] با پیرو فرقه‌های دیگر را اجازه نمی‌دادند و برخی دیگر اقتداء به [[امام جماعت|امام جماعتی]] که از فرقه دیگر باشد را مجاز نمی‌دانستند.<ref>کمال بن السید، صحیح فقه السنة وأدلته وتوضیح مذاهب الأئمة، ۲۰۰۳م، ج۱، ص۱۹.</ref>

در نهایت حکومت به این نتیجه رسید که مذاهب فقهی را محدود کند؛ در سال ۶۳۳ <ref name=":12">ذهبی، تاریخ ‏الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۴۹، ص۲۱.</ref> یا ۶۶۳ <ref name=":13">کاشف الغطاء، أدوار علم الفقه و أطواره، ۱۳۹۹ق، ص۲۱۴.</ref> یا ۶۶۵ <ref name=":10" /> حاکمی با نام بیبرس بُندُقداری که بر بسیاری از مناطق اسلامی از جمله [[مصر]] و [[شام]] حکومت می‌کرد،<ref name=":2">[http://www.ibnamin.com/4_sects.htm «كیف ولماذا أصبحت المذاهب أربعة عند أهل السنة؟»]</ref> چهار قاضی رسمی از چهار مذهب حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی در قاهره منصوب کرد و سایر مذاهب را دیگر معتبر ندانست‌‌.<ref>المقریزی، الخطط المقریزیه، ۱۹۹۷م، ج۳، ص۳۹۰.</ref> او همچنین محدودیت‌های بسیاری برای پیروان مذاهب دیگر به وجود آورد.<ref name=":13" /> این تصمیم پس از مدتی در مناطق دیگر نیز اجرا شد.<ref name=":2" />

در نتیجه مذاهب چهارگانه حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی که پیروان زیادی نیز داشتند، به صورت رسمی مورد حمایت حکومت قرار گرفتند<ref name=":11">حیدر، الامام الصادق و المذاهب الربعه، ۲۰۱۰م، ج۲، ص۱۳۹.</ref> و با گذشت زمان در جامعه اهل‌سنت تثبیت شدند.<ref name=":7">حیدر، الامام الصادق و المذاهب الربعه، ۲۰۱۰م، ج۲، ص۱۳۸.</ref>{{یادداشت|البته براساس برخی نقل‌ها، فرقه ظاهریه تا مدت‌ها پیروان خود را حفظ کرد. (تیمور، نظرة تاریخیة فی حدوث المذاهب الفقهیة الأربعة، ۱۹۹۰م، ص۸۵)}}

علاوه بر فرقه‌های تثبیت شده، فرقه‌های دیگری نیز وجود داشتند که با گذشت زمان و محدودیت‌هایی که حکومت برای آنان به وجود آورد، از بین رفتند؛ [[اوزاعی]] (۸۸-۱۵۷هجری) فقیهی بود که فقهش در [[شام]] طرفداران بسیاری داشت.<ref>مدیر شانه‌چی، تاریخ فقه مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۲-۲۰۳.</ref> [[سفیان ثوری|سفیان بن سعید ثوری]] معروف به سفیان ثوری (۹۷- ۱۶۱هجری) از سران مکتب فقه بر پایه حدیث بود که پیروانش در بسیاری مناطق پخش شده بودند.<ref>مدیر شانه‌چی، تاریخ فقه مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۹.</ref> [[داوود ظاهری]] (۲۰۱-۲۷۱هجری) که با [[قیاس]] و رأی مخالف بود و بیشتر به ظواهر حدیث نظر داشت.<ref>مدیر شانه‌چی، تاریخ فقه مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۴.</ref> مذهب داوودیه طرفداران بسیاری داشت به نحوی که نویسنده‌ای در [[قرن چهارم|قرن چهارم هجری]] مذهب داودیه را چهارمین مذهب اصلی اهل‌سنت می‌دانست.<ref>مقدسی، احسن‏ التقاسیم، ۱۹۹۱م، ص۳۷.</ref>

[[محمد بن جریر طبری]] (۲۲۴-۳۱۰هجری) از دیگر فقیهانی بود که مذهبش با گذشت زمان از بین رفت.<ref>مدیر شانه‌چی، تاریخ فقه مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۷.</ref> [[سعید بن مسیب]] و سالم بن عبدالله بن عمر در [[مدینه]]، عطاء بن أبى‌رباح در [[مکه]]، طاووس بن كیسان در [[یمن]]،<ref>کمال بن السید، صحیح فقه السنة وأدلته وتوضیح مذاهب الأئمة»، ۲۰۰۳م، ج۱، ص۲۱.</ref> [[حسن بصری]] در [[بصره]] از دیگر فقیهانی بود که مذهبش از بین رفت.<ref name=":1">تیمور، نظرة تاریخیة فی حدوث المذاهب الفقهیة الأربعة، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۴۷.</ref>

البته برخی محققان به این نکته توجه داده‌اند که نابود شدن این مذاهب نشان از ضعف مذهب آنان در مقابل چهار مذهب رسمی نیست بلکه حذف آنان به جهت حمایت نشدن توسط حکومت و طرد آنان توسط حاکمان بوده است.<ref name=":2" />

مورخان و محققان عواملی را در تثبیت مذاهب چهارگانه فقهی در میان اهل‌سنت برشمرده‌اند:

حاکمان اسلامی در ترویج و سپس تثبیت مذاهب فقهی نقش عمده‌ای داشتند؛ [[هارون الرشید]] شخصی به نام ابویوسف را که پیرو مذهب حنفی بود [[قاضی]] قرار داد و قضات دیگر نیز تنها در صورت حنفی بودن، تأیید می‌شدند. این کار نقش مهمی در ترویج مذهب حنفی داشت.<ref>جناتی، «ادوار اجتهاد»، ص۴۶.</ref> در [[اندلس]] و [[مغرب]] نیز مذهب مالکی مورد قبول حکومت قرار گرفت.<ref name=":0">گرجی، تاریخ فقه و فقهاء، ۱۳۹۲ش، ص۹۷.</ref> عبدالسلام بن سعید که در افریقا قاضی بود، نقش فعالی در گسترش مذهب مالکی داشت.<ref>جناتی، «ادوار اجتهاد»، ص۴۷.</ref> در شام نیز در یک دوره، مذهب شافعی رسمیت یافت.<ref name=":0" />

آغاز تثبیت و رسمیت یافتن مذاهب چهارگانه توسط حاکمان مسلمان، ابتدا در مصر<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۲۴۶.</ref> و سپس در مناطق دیگر انجام شد.<ref name=":2" /> حکومت همچنین در ترویج این مذاهب تلاش کرد و مدارسی مختص این مذاهب قرار داد. حکومت برای فرقه‌های دیگر محدودیت‌های گسترده‌ای قرار داد از جمله شهادت پیروان مذاهب دیگر را معتبر ندانست، برای سخنرانی، [[امام جماعت|امامت جماعت]]، تدریس علوم دینی و ... تنها افرادی را مجاز دانست که پیرو فرقه‌های چهارگانه بوده باشند.<ref name=":10" />

یکی از علل گرایش‌های مردمی و حکومتی به این مذاهب، توفیق پیشوایان آن در تربیت شاگردان برجسته و ممتاز در جامعه بود که توانستند مذاهب فقهی اساتید خود را ترویج کنند؛ به نحوی که به عنوان احکام و مقررات اسلامی تلقی شود و فقهای بعدی نیز مجبور به تقلید از آنان شوند.<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقهاء، ۱۳۹۲ش، ص۹۶.</ref> فقهاء همچنین حکم به جواز تبعیت از مذاهب چهارگانه و اشکال در تقلید غیر آنان داشتند.<ref>المقریزی، الخطط المقریزیه، ۱۹۹۷م، ج۳، ص۳۹۰.</ref> همچنین وجود طرفداران بسیار و تعصبات آنان، از عوامل مهم در تثبیت این مذاهب بوده است.<ref name=":6">جناتی، «ادوار اجتهاد»، ص۴۵.</ref>

 

== اهل‌سنت و مسئله اجتهاد ==

پس از تثبیت مذاهب چهارگانه در میان عموم اهل‌سنت، [[اجتهاد|باب اجتهاد]] میان آنان بسته شد.<ref name=":6" /> آنان معتقدند تنها باید از مذاهب چهارگانه تقلید کرد<ref name=":14">محیطی، «تطور فقه سلفیه از پیدایش تا عصر حاضر»، ص۸۷.</ref> و علم به [[شریعت|شریعت پیامبر(ص)]] تنها از طریق مذاهب چهارگانه امکان‌پذیر می‌باشد.<ref name=":14" /> این اعتقاد توسط برخی گروه‌ها مورد مناقشه واقع شده است.<ref>برای نمونه: حیدر، الامام الصادق و المذاهب الربعه، ۲۰۱۰م، ج۲، ص۱۴۹.</ref>

[[ابن‌تیمیه]] از مبلغان اصلی [[سلفیه|سلفی‌گری]] بر مفتوح بودن باب اجتهاد تاکید می‌ورزید.<ref name=":15">پاکتچی، «اندیشه‌های فقهی در سده‌های متاخر»، ص۴۵۵.</ref> محققان معتقدند ابن‌تیمیه را باید فقیهی در چارچوب مذهب حنبلی انگاشت که در بخشی از مسائل از مواضع مشهور فقه حنبلی عدول کرده است.<ref name=":15" /> این تفکر توسط [[محمد بن عبدالوهاب]] نیز رواج یافت و به تبع او مفتیانِ وهابی معتقدند که باید مانند سَلَف به [[قرآن|کتاب]] و [[سنت]] مراجعه کرد و با توجه به آیات و روایات اجتهاد نمود.<ref>محیطی، «تطور فقه سلفیه از پیدایش تا عصر حاضر»، ص۹۵.</ref>

* کاشف الغطاء، علی بن محمد نجفی، أدوار علم الفقه و أطواره، بیروت، دارالزهراء، ۱۳۹۹ق،

{{اهل‌سنت}}