حلف الفضول: تفاوت میان نسخه‌ها

پیامبر(ص) پس از [[بعثت]] از این پیمان به نیکی یاد کرده است.

زُبیر بن عبدالمطلب، عموی رسول اکرم(ص) و از بزرگان و اشراف قریش، نخستین کسی بود که درباره حلف الفضول سخن گفت و به آن دعوت کرد.<ref>ابن سعد، ج۱، ص۱۲۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰</ref> در پی آن، برخی طوایف قریش در [[دارالنَّدوه]] (که محل حل و عقد امور بود) گرد آمدند و هم سخن شدند که داد مظلوم را از ظالم بگیرند.<ref>مسعودی، مروج، ج۳، ص۹</ref> سپس، به کوشش زبیر بن عبدالمطلب، در خانه عبداللّه بن جُدعان تَیمی، یکی از اشراف قریش، گرد آمدند. آنان دست در آب [[زمزم]] فرو کردند (و به قولی دستان خود را بر خاک مالیدند) <ref>ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۸۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳ـ۲۴؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰ و ج۱۵، ص۲۰۳</ref> و با یکدیگر پیمان بستند که اگر بر کسی از اهالی مکه یا بیگانه‌ای در این شهر ستمی رود، او را یاری کنند تا حق خود را از ظالم بگیرد، <ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۱؛ ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳</ref> ظالم را از ظلم باز دارند و از هر منکری نهی کنند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰</ref> و به تهیدستان در مال و معاش کمک کنند.<ref>ابن سعد، طبقات، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۸۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳</ref>

== طوایف شرکت کننده ==

طوایفی از قریش که در این پیمان حضور داشتند، عبارت بودند از [[بنی هاشم]] و [[بنی مطّلب]]، فرزندان [[عبدمَناف]]، بنی زُهرة بن کلاب، بنی تَیم بن مُرَّه، و بنی اسد بن عبدالعُزّی بن قُصَی.<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۱؛ ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ص۱۶۷؛ همو، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳؛ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref> از بنی حارث بن فِهر نیز یادکرده‌اند، <ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۸۹؛ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref> اما درباره حضور آنان در حلف الفضول اتفاق نظر وجود ندارد.<ref>ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ص۱۶۷</ref> به هر روی، فضل و سبقت در حلف الفضول از آنِ بنی هاشم بود.<ref>ابن سعد، طبقات، ج۱، ص۱۲۹</ref>

بنی عبدشمس و بنی نَوْفَل، از تیره‌های بنی عبدمناف، از این پیمان خارج شدند؛ <ref>رجوع کنید به ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۴۳؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۱۸۶</ref> زیرا این پیمان بر ضد [[بنی امیه]] و هم پیمان آنان، عاص بن وائل، شکل گرفت.<ref>عاملی، الصحیح من سیرة النبی، ج۱، ص۹۹</ref> برخی مورخان، قبایل شرکت کننده در حلف الفضول را همان قبایلی دانسته‌اند که قبل از آن در [[حلف المطیبین]]<ref>رجوع کنید به ادامه مقاله</ref> شرکت کرده بودند.<ref>رجوع کنید به یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۷ـ ۱۸؛ مسعودی، تنبیه، ص۲۱۰ـ۲۱۱؛ ابن حِبّان، صحیح ابن حبّان، ج۱۰، ص۲۱۷</ref>

== علت نام گذاری ==

در وجه نام گذاری حلف الفضول گفته‌اند چون حلف الفضول پس از [[حلف المطیبین]] و [[حلف الاحلاف]] منعقد شد و غیر از این دو پیمان و افزون بر آنها بود، آن را چنین خواندند.<ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳ـ۵۴، ۲۷۹؛ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref>

در این پیمان، سه تن به نام فَضْل (جمع آن: فُضول) حضور داشتند؛ <ref>برای نمونه رجوع کنید به یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref> هم پیمانان در حلف الفضول اموال زائد بر نیاز خویش (= فُضول) را بذل کردند؛ آنان کاری را بر عهده گرفتند که بر آنان واجب و لازم نبود؛ نخستین بار مردانی از [[جُرْهُم]]، که نام هایشان مشتق از فَضْل بود، با یکدیگر هم پیمان شدند که از مظلوم حمایت کنند و حق او را بگیرند و این پیمان را، به پیروی از پیمان جرهمی‌ها، حلف الفضول نامیدند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۴</ref>

== زمان بسته شدن ==

گفته‌اند که حلف الفضول بیست سال پس از [[عام الفیل]]، در بازگشت قریش از [[جنگ فِجار]]، روی داد و حضرت [[محمد(ص)]] در آن هنگام بیست ساله بود. جنگ فجار در [[شوال]] و حلف الفضول در [[ذیقعده]] روی داد.<ref>رجوع کنید به ابن سعد، طبقات، ج۱، ص۱۲۸؛ ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۷۴، ۱۸۶ـ ۱۸۷؛ قس یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref> با این حال، پاره‌ای روایات، زمان بستن این پیمان را پنج سال پیش از بعثت<ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳</ref> یا در خردسالی پیامبر نوشته‌اند.<ref>رجوع کنید به ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰ و ج۱۵، ص۲۰۳</ref>

== نظر پیامبر درباره این پیمان ==

حلف الفضول شریف‌ترین و بزرگوارانه‌ترین پیمانی بود که تا آن روز میان عرب‌ها وجود داشت.<ref>ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۲، ۱۸۶؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳</ref> از رسول اکرم(ص) حدیثی روایت شده است که پس از [[بعثت]] فرمود:

::: «‌(همراه عموهای خود) در خانه عبداللّه بن جدعان شاهد پیمانی بودم که اگر همه شتران سرخ موی را به من دهند، دوست ندارم به آن خیانت کنم و اگر امروز هم مرا به [مانند] آن دعوت کنند، می‌پذیرم ».<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲؛ ابن سعد، طبقات، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۴، ۲۶ـ۲۷</ref>

چون حلف الفضول برای حمایت و دادخواهی از مظلوم بر ضد ظالم بود، [[اسلام]] آن را تأیید و تثبیت کرد و حتی آن را محکم‌تر ساخت.<ref>رجوع کنید به مسعودی، تنبیه، ص۲۱۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۶، ص۳۳</ref>

== اهمیت این پیمان ==

حلف الفضول، به منزله رویدادی مهم، یکی از مبادی تاریخ گذاری در روزگار جاهلیت محسوب می‌شد<ref>مسعودی، تنبیه، ص۲۰۹</ref> و ستمدیدگان با توسل به آن حق خود را می‌گرفتند.<ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۲۸۰ـ۲۸۱</ref>

همچنین هنگامی که ولیدبن عُتبة بن ابی سُفیان، امیر اموی مدینه (دوران حکومت: ۵۷ـ۶۰ و ۶۱ـ۶۲)، درباره مال یا زمینی از آنِ امام حسین(ع) بر وی ستم کرد، امام(ع) وی را تهدید کرد که اگر حق او را ندهد، شمشیر برمی دارد و در [[مسجد النبی|مسجد رسول خدا]](ص)، مردم را به حلف الفضول می‌خواند. در پی آن، کسانی برای حمایت از امام حسین(ع) اعلام آمادگی کردند و ولید، ناگزیر، حق امام را داد.<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۱، ص۱۴۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۶؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۱۶۹</ref> به نوشته جوادعلی، <ref>المفصل فی تاریخ العرب، ج۴، ص۸۹</ref> شاید مقصود امام آن بوده است که به پیمانی همچون حلف الفضول دعوت می‌کند و لذا نمی‌توان از این حکایت نتیجه گرفت که حلف الفضول تا آن زمان برقرار بوده است. هشام بن محمد بن سائب کلبی (متوفی ۲۰۴) کتابی با عنوان حلف الفضول نوشته بوده است.<ref>ابن ندیم، فهرست، ص۱۰۸؛ ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۶، ص۸۲</ref>

== پانویس ==

{{پانویس|2}}

</div>

== منابع ==

{{ستون-شروع|2}}

*ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت، [بی‌تا].

*ابن حِبّان، صحیح ابن حبّان بترتیب ابن بلبان، ج۱۰، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

*یعقوبی، تاریخ.

{{پایان}}