جهنم: تفاوت میان نسخه‌ها

جهنم به عنوان بدترین مکان در مقابل بهشت به عنوان بهترین مکان در آخرت شناسی قرار دارد. بهشت جامع همه نیکی‌ها و جهنم جامع همه زشتی‌هاست. [[خزنه جهنم|کارگزاران جهنم]] همه از [[فرشتگان]] و بندگانی مطیع فرمان خدایند.<ref>سوره مدثر، آیه ۳۱۱؛ زمر، آیه ۷۱؛ تحریم، آیه ۶.</ref> در آموزه اسلامی، جهنمی که امور آن به دست [[شیطان|شیاطین]] باشد، وجود ندارد و هر آنچه هست، بخشی از حاکمیت خداست. در حدیثی از [[امام صادق]] (ع) تصریح شده است که جهنم بر گناهکاران عذاب است و بر کارگزاران جهنم که درون جهنم‌اند، رحمت است.<ref>ابن بابویه، علل الشرایع، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۲۹۸.</ref> خازن اصلی جهنم که نام او مالک است،<ref>بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۶ و ج۳، ص۱۱۸۲؛ احمد بن حنبل، مسند، ۱۳۱۳ق، ج۵، ص۱۴.</ref> در روایات به زشت‌رویی و بوی تعفنش وصف شده است.<ref> بخاری، صحیح، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۵۸۵؛ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۳۷.</ref> حتی در ملاقاتی که پیامبر با مالک داشت و در طی آن مالک به عنوان استثنایی بی‌نظیر خنده‌رو ظاهر شد.<ref> ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۹۷۵م، ج۲، ص۲۵۰-۲۵۱.</ref> هیبت او به اندازه‌ای تأثیرگذار بود که پیامبر از آن پس دیگر متبسم دیده نشد.<ref>اهوازی، الزهد، ۱۳۹۹ق، ص۱۰۰.</ref> نوزده نگهبان جهنم که قرآن کریم به آن‌ها اشاره دارد<ref> مدثر، آیه ۳۰</ref> نیز از چنان هیبتی برخوردارند که اگر کسی از مردم زمین به آنان نظر کند، بی‌درنگ می‌میرد.<ref>ابن طاووس، الدروع الواقیة، ۱۴۱۴ق،ص۲۷۳.</ref>

جهنم در کمین همه است، کسی در عرصه قیامت نیست جز آنکه باید وارد آن شود.<ref>مریم، آیه ۷۱.</ref> اما خروج از آن بدون آسیب مشروط به رستگاری است. در بسط این آموزه، روایات از پلی پرخطر سخن گفته‌اند که از میان جهنم می‌گذرد، رستگاران به سلامت از آن عبور می‌کنند و گناهکاران به آتش میافتند<ref> مثلاً:بخاری، صحیح بخاری،  ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۴۰۳؛ مسلم، صحیح مسلم، ۱۹۵۵م، ج۱، ص۱۷۷.</ref> پلی که به باریکی لبه شمشیر<ref>طبری، تفسیر، ۱۴۰۵ق، ج۱۱، ص۴۷؛ ابوالشیخ اصفهانی، العظمة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۸۳۴. </ref> که گاه با الهام از آیه‌ای قرآنی<ref>مؤمنون، آیه ۷۴.</ref> [[پل صراط]] خوانده شده است.<ref> ابن بابویه، الاعتقادات، ۱۴۱۳ق، ص۷۰؛ طوسی، الامالی، ۱۴۱۳ق، ص۲۹۰. </ref>

*حاکمان ظالم: در احادیثی با عبارات مختلف این نکته تکرار شده است که نخستین کسانی که به جهنم وارد می‌شوند، حاکمان سلطه‌طلبند؛ چنین مضمونی در منابع مختلف [[شیعه]]<ref>قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۱۴۷؛ ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۱ .</ref> و هم اهل سنت<ref> احمد بن حنبل، مسند، ۱۳۱۳ق، ج۲، ۴۲۵و ۴۷۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۴۴؛ دیلمی، الفردوس بمأثور الخطاب، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۴.</ref> دیده می‌شود. در حدیثی از [[امام علی]] جایگاه امام جائر در قعر جهنم و با شدیدترین عذاب دانسته شده است.<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۶۴</ref>

*یاوران ستمگران: آنانکه به ستمگران میل می‌کنند<ref>هود، آیه ۱۱۳.</ref> و آنانکه ستمگری را بر جور راهنمایی می‌کنند<ref> ابن بابویه، الامالی، ۱۴۱۷ق، ۵۱۳-۵۱۴ . </ref>همچون ستمگران شاخصان اهل جهنم‌اند و آنانکه شلاق بدستند، همپای حاکمان ستمگر، در شمار اولین واردشوندگان به آتش جهنمد.<ref>ابن ابی شیبه، المصنف، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۱۶۳؛ ابن ابی عاصم، الاوائل، ۱۴۰۸ق، ص۵۴؛ طبرانی، الاوائل، ۱۴۰۳ق، ص۶۴. </ref> {{سخ}}تعابیر دیگری از اهل جهنم چون طاغیان<ref>نازعات، آیه ۳۹؛ نبأ، آیه ۲۲.</ref> مترفان،<ref> واقعه، آیه ۴۵.</ref> و مسرفان<ref>غافر، آیه ۴۳.</ref> نیز همه به نوعی به مفهوم پیشین و حواشی آن بازگشت دارند.

*عاصیان: تعبیر کلی عصیان بر خدا و رسول، به عنوان مشخصه‌ای برای اهل جهنم دیده می‌شود.<ref>جن، آیه ۲۳: انعام، آیه ۱۵.</ref> آن کس که عمل زشتی را انجام دهد و خطایش بر او احاطه یابد<ref>بقره، آیه ۸۱ .</ref> در میان گناهان، قرآن کریم بر تضییع حق الناس تأکید ویژه‌ای دارد و از کسانی چون آدمکشان<ref> نساء، آیه ۹۳.</ref> عیبجویان و سخن چینان.<ref>همزه، آیه ۱.</ref> و گنج اندوزانی که از انفاق بخل می‌ورزند<ref>توبه، آیه ۳۴-۳۵؛ همزه، آیه ۲.</ref> در شمار اهل آتش نام برده شده است. در روایات به گروه‌های دیگری از گناهکاران هم به عنوان اهل جهنم اشاره شده که فراتر از یادکرهای قرآنی است<ref> نک: ابن بابویه، الخصال، ۱۳۶۲ش، ص۱۵۹ و ۲۹۶؛ مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق (ع)، ۱۴۰۰ق، ص۲۰۵.</ref> جهنم ضمن ترس‌انگیز بودن، با شهوات احاطه شده است، بدان معنا که شهوات انسان را از هول جهنم غافل می‌سازد.<ref> نک: بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۳۷۹؛ مسلم، صحیح مسلم،  ۱۹۵۵م، ج۴، ص۲۱۷۴.</ref>

همچنین سخن از آسیابی است که عالمان بدعمل را خرد می‌کند<ref>ابن بابویه، عقاب الاعمال، ‌۱۳۶۴ش، ص۲۵۴؛ ابن عدی، ‌الکامل، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۷.</ref> [[زمهریر]] که خود واژه‌ای قرآنی در کاربردی دیگر است<ref>انسان، آیه ۱۳.</ref> در روایات به عنوان سرزمینی با سرمای هراسناک ترسیم شده که خود بخشی از جهنم است؛ سرمایی که بدن مجرمان را قطعه قطعه می‌کند<ref> سهمی، تاریخ جرجان، ۱۴۰۷ق، ص۴۸۶؛ ابن رجب، التخویف من النار، ۱۳۹۹ق، ص۷۱.</ref> در روایتی آمده است: جهنمیان برای گریز از آتش به زمهریر پناه می‌برند که عذابش سخت‌تر است<ref>سمعانی،منصور، تفسیر، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۱۹۵؛ ابن رجب،  التخویف من النار، ۱۳۹۹ق، ص۷۱ . </ref> و سپس درخواست دارند که به آتش بازگردند<ref> ثعلبی، تفسیر الکشف و البیان، ‌۱۴۲۲ق، ج۶، ص۳۶؛ ابن رجب، التخویف من النار، ۱۳۹۹ق، ص۷۱.</ref> نزد برخی مفسران، استثنای یاد شده در قرآن<ref>انعام، آیه ۱۲۸.</ref> برای بقای آتش مربوط به جابه جایی به زمهریر است<ref>نک: زمخشری، الکشاف، ۱۳۶۶ق، ج۲، ص۶۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۱۴۳؛ زیلعی، نصب الرایة، ۱۳۵۷ق، ج۲، ص۱۴۸.</ref>

جزئیات بیشتر درباره عذاب‌های جهنم و نسبت آن با گناهان افراد در تفصیل داستان [[معراج|معراج پیامبر]] و دیدار حضرت از جهنم آمده است.<ref>مثلاً نک: ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۹۷۵م، ج ۲، ص۲۵۱-۲۵۳؛ ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۳-۱۴.</ref>

در خصوص تفاوت این درکات، ضحاک بن مزاحم از مفسران متقدم،درک اول را از آن عاصیان اهل توحید، دوم را نصاری، سوم را یهود، چهارم را صابئین، پنجم را مجوس، ششم را مشرکین و هفتم را از آن منافقین شمرده است.<ref> بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۱؛ برای تفاوت باب‌های جهنم: نک: ابن بابویه، الخصال،  ص۳۶۱</ref> روایاتی هم وجود دارد که برخی از این درکات را منفرداً وصف کرده است، مانند اینکه سقر محل استقرار متکبران<ref>برقی، المحاسن، ۱۳۳۱ش، ص۱۲۳؛ کلینی، الکافی، ۱۳۷۷ق، ج۲، ص۳۱۰.</ref> و سعیر محل اسکان آدمکشان است.<ref> قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۴۲۰؛ ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۵۴.</ref>

افزون بر درکات، برخی واژه‌های قرآنی که در سیاق وصف جهنم آمده‌اند، حتی در ظاهر عبارتی ربطی هم به جهنم ندارند، در برداشتهای روایی و تفسیری نام مکان‌هایی در جهنم دانسته شده، از آن شمار است: معرفی صعود در آیه ۱۷ [[سوره مدثر|مدثر]]، به عنوان کوهی در جهنم<ref> برقی، المحاسن، ۱۳۳۱ش، ص۱۲۳؛ هنادکوفی، الزهد، ۱۴۰۶ق، ص۱۸۴؛ ابن رجب، التخویف من النار، ۱۳۹۹ق، ص۱۳۷.</ref> معرفی عقبه<ref> بلد، آیه ۱۱.</ref> به عنوان کوهی در جهنم<ref> طبری، تفسیر، ۱۴۰۵ق، ج۳۰، ص۲۰۱.</ref> معرفی حفرة من النار<ref>آل عمران، آیه ۱۰۳ . </ref>به عنوان چاهی در جهنم<ref> برقی، المحاسن، ۱۳۳۱ش، ص۹۱.</ref> معرفی فلق،<ref>فلق، آیه ۱.</ref> به عنوان چاهی در جهنم که به طور مبسوط عذاب‌های آن وصف شده است.<ref>قمی، تفسیر، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۴۹؛ ابن بابویه، معانی الاخبار، ۱۳۶۱ش، ص۲۲۷؛ ابن بابویه، التوحید، ۱۳۶۲ش، ص۳۹۱.</ref> معرفی ویل<ref>همزه، آیه ۱.</ref> به عنوان وادی‌ای هولناک در جهنم<ref>فیروز آبادی، تنویرالمقباس، دارالکتب العلمیه، ص۲۵۶؛ مقاتل بن سلیمان، التفسیر، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۴۶۰؛ طبری،  تفسیر، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۷۸. </ref> یا چاهی در آن که ۴۰ سال طول می‌کشد تا به قعرش برسند<ref>ترمذی، سنن، ۱۳۵۷ق، ج۵، ص۳۲۰؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۵۵۱.</ref> معرفی غی<ref>مریم، آیه ۵۹.</ref> به عنوان وادی‌ای در جهنم<ref>طبری، تفسیر، ۱۴۰۵ق، ج۱۶، ص۱۰۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص ۲۲۷؛ هنادکوفی، الزهد، ۱۴۰۶ق، ص۱۸۳.</ref> معرفی غساق<ref> نبأ، آیه ۲۵</ref> به عنوان نهری یا وادی‌ای مملو از عقرب،<ref>اهوازی، الزهدی، ۱۳۹۹ق، ص ۱۰۰.</ref> معرفی اثام<ref>فرقان،آیه ۶۸.</ref> به عنوان وادی‌ای در جهنم<ref>طبری، تفسیر، ۱۴۰۵ق، ج۱۹، ص۴۴؛ الاختصاص، ص ۳۴۴</ref> و معرفی موبق به عنوان نهری از قیح و خون<ref>طبری، تفسیر، ۱۴۰۵ق، ج۱۵، ص۲۶۵؛ ابن ابی عاصم، الزهد، ۱۴۰۸ق، ص۳۱۱.</ref>

مکان‌هایی دیگر نیز مستقلاً در احادیث معرفی شده‌اند، مانند چاه حزن که جهنم خود روزی صد بار از آن پناه می‌جوید<ref>ترمذی، سنن، ۱۳۵۷ق، ج۴، ص۵۹۳؛ ابن ماجه، سنن، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م، ج۱، ص۹۴.</ref> چاه هبهب که در وادی سقر جای دارد و مکان جباران است،<ref> ابن بابویه، عقاب الاعمال، ‌۱۳۶۴ش، ص۲۷۴؛ ابن ابی الدنیا، التواضع و الخمول، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۱؛ درباره اشاره به وادی هبهب، نک:عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۳۴.</ref> کوه سکران و وادی آن غضبان دارای تابوت‌هایی از آتش<ref>ابن بابویه، الامالی،  ص۸۲</ref> و تابوتی از آتش در قعر جهنم که در آن ۶ نفر از پیشینیان و ۶ نفر از امت پیامبر به عنوان شقی‌ترین مردم در عذاب‌اند.<ref> کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۱۵ق، ص ۱۶۱؛ مفید، الکافئه، ۱۴۱۳ق، ص۲۵؛ برای دریاها نک: ابن ابی عاصم، الزهد، ۱۴۰۸ق، ص۲۷؛ ابن عدی، الکامل، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۰۸؛ ابوالشیخ اصفهانی، العظمة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۴۰۹؛ برای دیوارها، نک: احمد بن حنبل، مسند، ۱۳۱۳ق، ج۳، ص۲۹؛ ترمذی، سنن، ۱۳۵۷ق، ج۴، ص۷۰۶؛ ابن رجب، التخویف من النار، ۱۳۹۹ق،  ص۸۳؛ برای تفصیل وادی‌ها و خندق‌ها نک: قنوجی، یقظة اولی الاعتبار، ۱۲۹۴ق،  ص۷۸.</ref>

* شیخ صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، به کوشش عصام عبدالسید، قم، *ابن بابویه، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق