ذوی القربی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ذی القربی''' در لغت به معنای خویشاوند نزدیك است و در ۱۱ آیه از [[قرآن]] از جمله در [[آیه خمس]] و [[آیه مودت]] به‌كار رفته و مودت آنان به عنوان مزد رسالت [[پیامبر (ص)]] یاد شده است. هر چند در مصداق ذی القربی بین علمای [[شیعه]] و [[سنی]] اختلاف‌هایی وجود دارد اما تقریبا بنابر روایات شیعه و برخی روایات [[اهل سنت]]، [[علی بن ابی طالب]](ع)، [[فاطمه]] و فرزندان‌شان از مصادیق قطعی این آیات هستند.

قرب، مصدر و متضاد بُعد (دوری) به معنای نزدیكی و دنّو است. قرابت و قُربی به معنای نزدیكی و خویشاوندی نَسَبی است.<ref>ابن منظور، لسان العرب ، ج۱، ص۶۶۴؛ راغب، المفردات فی غریب القرآن، ص۶۶۳.</ref> زمخشری می‌گوید: قُربی مصدری است مثل زُلفی و بُشری، به معنای قرابت و نزدیكی.<ref>زمخشری، الكشاف، ج۴، ص۲۲۱ و ۲۲۰.</ref> لغت‌نامه‌ها و فرهنگ‌ها نیز عموماً‌ آن را به معنای خویشاوندی و قرابت نسبی گرفته‌اند.<ref>ابن فارس، مقاییس اللغة، ج۵، ص۸۰.</ref>

در ۱۱ آیه از قرآن لفظ «القربی» آمده و در مورد اشخاصی به کار رفته است که دارای قرب و نزدیکی و عمدتاً دارای قرابت خویشاوندی‌اند و لذا گاهی کلمه "ذی" بدان اضافه شده است<ref>و بالوالدین احساناً و ذی القربی و الیتامی"، سوره بقره، آیه ۸۳.</ref> و گاهی "ذوی"<ref>و آتی المال علی حبّه ذوی القربی و الیتامی"، سوره بقره، آیه ۱۷۷.</ref> و زمانی دیگر هم لفظ "اولی"<ref>ما کان للنبی و الذین آمنوا ان سیتغفروا للمشرکین و لو کانوا اولی قربی، سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref> و تنها در یک مورد بدون اضافه آمده است: «... الّا المودة فی القربی». و از این روی لازم است لفظی همچون "اهل"<ref>زمخشری در این باب می‌گوید: القربی مصدر کالزلفی و البشری، بمعنی القرابة و المراد فی الآیة «اهل القربی» الکشاف، ج۳، ص ۸۱، ذیل تفسیر آیه ۲۳ سوره‌ شوری.</ref> یا "ذی" و یا "ذوی" و... قبل از "القربی" در تقدیر گرفته شود. به نظر می‌رسد در بیشتر این آیات مقصود از ذوی القربی یا اولواالقربی خویشان و نزدیکان هر فردی از مسلمانان است اما با توجه به تفاسیر و روایات [[پیامبر(ص)]] و [[اهل بیت]](ع) چهار آیه را می توان ذکر کرد که مقصود از ذوی القربی در آن‌ها اهل بیت پیامبرند:

*[[آیه مودت]]: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ<ref>سوره شوری، آیه ۲۳.</ref>

*[[آیه خمس]]: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ...<ref>سوره انفال، آیه ۴۱.</ref>

*[[آیه فیء]]: ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ كَی لا یكُونَ دُولَةً بَینَ الْأَغْنِیاءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا...<ref>سوره حشر، آیه ۷. </ref>

#'''خویشاوندان سببی یعنی مشرکان [[قریش]]''': اكثر مفسران [[اهل سنت]] پس از نقل روایات در معانی و مصادیق ذی القربی، آن را به مشركان قریش كه فامیل نسبی پیامبر (ص) بودند، تفسیر كرده‌اند كه خداوند اجر رسالت را دوستی مشركان قریش مطالبه كرده است. طبری و ابن كثیر و آلوسی بیشتر بر آن تأكید دارند و مکّی بودن سوره را مؤید آن دانسته‌اند. روایات نقل شده از پیامبر (ص) در معانی دیگر را نیز مورد توجه قرار نداده یا با سند آن‌ها را ضعیف دانسته‌اند.<ref>ابن كثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۵۶؛ سیوطی، الدر المنثور، ذیل آیه مودت؛ زمخشری، تفسیر الكشاف، ج۳، ص۴۶۸؛ قرطبی، تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۲.</ref>

#'''خویشاوندان سببی در [[مدینه]] (و [[انصار]])''': برخی مفسران گفته‌اند كه انصار مال نسبتاً زیادی برای پیامبر (ص) آورده بودند چون انصار از ناحیه سلمی بنت زید النجار (مادر [[عبدالمطلب]]) و نیز از جانب [[آمنه بنت وهب]]، با پیامبر (ص) فامیل بودند! در پاسخ آنان این آیه نازل شد كه پیامبر (ص) بگو كه اجری، جز دوستی و مودت خود را به خاطر خویشاوندی با شما نمی‌خواهم!

#[[اهل بیت (ع)|'''اهل بیت (ع)''']] '''مصداق ذی القربی''': بنابر نظر مشهورِ نزدیک به اجماع در شیعه، منظور از ذی القربی [[امام معصوم|امام معصوم (ع)]] است <ref>قمی، جامع الخلاف و الوفاق، ص۲۳۴؛ نجفی، جواهر الکلام ج۱۶، ص۸۶-۸۷. </ref> و به تصریح برخی، شامل [[حضرت فاطمه (س)]] نیز می‌شود.<ref>مستند العروة (الخمس) ج۳، ص۳۰۷-۳۰۸. </ref> اما در منابع معروف اهل سنت علی رغم تلاش برخی برای تطبیق ذی القربی به مشركان قریش، مفسران و محدثان معروف، كه آن را به اهل بیت و اقربای نبی و [[آل محمد |آل محمد (ص)]] و مخصوصا به [[علی]] و [[فاطمه]] و دو فرزندشان و … تطبیق كرده‌اند و احادیث مربوط به آن را نقل كرده‌اند، زیادند؛ از جمله احمد بن حنبل<ref>احمد بن حنبل، فضائل الصحابه، ج۲، ص۸۳۳.</ref> بخاری<ref>بخاری، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۹۲.</ref> طبری<ref>طبری، تفسیر طبری، ج۲۵، ص۱۵-۱۴.</ref> حاكم نیشابوری<ref>حاکم نیشابوری، مستدرك علی الصحیحین، ج۳، ص۱۷۲.</ref> زمخشری<ref>زمخشری، كشاف، ج۳، ص۴۰۲.</ref> شافعی<ref>شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السئول، ص۴۰.</ref> ابن صباغ مالكی<ref>ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ص۱۲-۱۱.</ref> حافظ كُنجی<ref>گنجی، كفایة الطالب، ص۳۱۳.</ref> ابن حجر هیثمی<ref>ابن حجر هیثمی، الصواعق المحرقه ص۲۰۰-۲۰۱.</ref> شبلنجی<ref>شبلنجی، نورالأبصار، ص۲۲۷.</ref> سیوطی<ref>سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۷.</ref> محی الدین عربی در تفسیرش، ابن كثیر<ref>ابن کثیر، تفسیر، ج۴، ص۱۰۱-۱۰۳.</ref> و قرطبی.<ref>قرطبی، تفسیر قرطبی، ج۱۶، ص۲۲.</ref> به عنوان نمونه آلوسی در ذیل آیه «وَ آتِ ذی القربی حقَه» از قول [[جبرییل]] به پیامبر می‌گوید: «منظور فاطمه است».<ref>آلوسی، تفسیر روح المعانی ج۱۳، ص ۳۱.</ref> زمخشری در كشاف می‌گوید: «هنگامی كه این آیه نازل شد از پیامبر (ص) پرسیدند كه چه كسانی از ذوی القربای شما هستند كه خداوند مودت آنان را بر ما واجب كرده است؟ فرمود: علی و فاطمه و ابناهما، آنان علی و فاطمه و دو فرزند آنان می‌باشند».<ref>زمخشری، كشاف ج۳، ۴۶۸.</ref> فخر رازی ذی القربی را [[آل محمد]] می‌داند و می‌گوید: «آل محمد كسانی هستند كه امرشان به [[محمد (ص)]] بازگشت می‌كند و هركه ارتباط بیشتر و بهتر و كامل‌تر و محكم‌تری با پیغمبر داشته باشد، آل او محسوب می‌گردد و بدون تردید فاطمه و علی و [[امام حسن|حسن]] و [[امام حسین علیه السلام|حسین]] محكم‌ترین پیوند را با رسول خدا (ص) دارند و این از مسلمات است و مستفاد از احادیث متواتر می‌باشد.»<ref>فخر رازی، تفسیر فخر رازی، ج۲۷، ص۵۹۵. </ref>

[[سید شهاب الدین مرعشی نجفی]] در شرح [[احقاق الحق]]، قریب به پنجاه نفر از علمای بزرگ اهل سنت را نام می برد که روایات مربوط به آیه مودت را با سندهای متعدد در کتاب‌های خود آورده‌اند.<ref>شوشتری، احقاق الحق، ج۳، ص۲-۱۸.</ref> [[سید هاشم بحرانی]]، نیز در کتاب [[غایة المرام و حجة الخصام]]، ۱۷ روایت از اهل سنت و ۲۲ روایت از شیعه درباره این آیه نقل کرده است.<ref>بحرانی، غایة المرام، ج۳، ص۲۳-۲۴۴.</ref>

{{پانویس2}}

*آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.

*ابن حجر هیثمی، الصواعق المحرقة، تهران، بی نا، بی تا.

*ابن كثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.

*ابن منظور مصری، لسان العرب، بیروت، دار الطباعة، ۱۴۱۴ق.

*احمد بن حنبل، فضائل الصحابه، قاهره، دار ابن الجوزی، ۱۴۳۰ق.

*تصحیح الاعتقاد مقالات كنگره مفید، مقاله شماره ۳۶ (صائب عبد الحمید)

*تاریخ تحلیلی و سیاسی اسلام، علی اكبر حسنی، چاپ انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ش.

*حاكم نیشابوری، لمستدرک علی الصحیحین، قاهره، دار الحرمین للنشر و الطباعه، ۱۴۱۷ق.

*راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دار الشامیة، ۱۴۱۲ق.

*زمخشری، تفسیر الكشاف، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.

*طبری، محمد بن جریر، تفسیر الطبری، بیروت، دار المعرفة.

*فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیای التراث العربی.

*گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایة الطالب، تهران، دار احیاء تراث اهل البیت، ۱۴۰۴ق.

*نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ق.