مختار بن ابی‌عبید ثقفی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مختار بن ابی‌عبید ثَقَفی''' ([[سال ۱ هجری قمری|۱]]-[[سال ۶۷ هجری قمری|۶۷ق]]) رهبر [[قیام مختار]] که برای خونخواهی [[امام حسین(ع)]] به وقوع پیوست. مختار در [[واقعه کربلا]] میزبانی [[مسلم بن عقیل]]، فرستاده امام حسین(ع) را در [[کوفه]] بر عهده داشت و تا شهادت مسلم با وی همکاری کرد سپس [[عبیدالله بن زیاد]] او را زندانی کرد ازاین‌رو [[روز عاشورا]] در [[کربلا]] حضور نداشت.

مختار در [[سال ۶۶ هجری قمری|سال ۶۶ق]] علیه حاکم کوفه قیام کرد در قیام او بسیاری از عاملان [[واقعه کربلا]] به قتل رسیدند. برخی قیام او را با اذن [[امام زین‌العابدین(ع)]] می‌دانند. مختار پس از ۱۸ ماه حکومت بر [[کوفه]]، به دست [[مصعب بن زبیر]] به قتل رسید. قبری منسوب به او در کنار [[مسجد کوفه]] نزدیک مزار [[مسلم بن عقیل]] قرار دارد.

مختار بن ابی‌عبید بن مسعود ثقفی، اهل [[طائف]]<ref> ابن‌سعد، الطبقات الکبری، بخش الطبقة الخامسة، جزء۲، ص۷۹.</ref> و از قبیله ثقیف بود. پدرش [[ابوعبید ثقفی|ابوعبید]] از [[صحابه]] [[پیامبر(ص)]] بود<ref>ابن‌اثیر، اسدالغابة، ج‌۴، ص۳۴۷.</ref> که در جنگ‌های [[قادسیه]] در زمان [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] کشته شد.<ref> تاریخ ابن خلدون، ج‌۱، ص۳۵۶.</ref> جد وی، [[مسعود ثقفی]] از بزرگان [[حجاز]] بوده و به وی لقب عَظیمُ القَرْیَتَیْن داده بودند.<ref> المعارف، ص۴۰۰.</ref> مادرش [[دومه (مادر مختار)|دومه بنت عمرو بن وهب]] است که [[ابن‌طیفور]] وی را از صاحبان بلاغت و فصاحت ذکر کرده است.<ref> محلاتی، ریاحین الشریعة، ج۴، ص۲۴۵.</ref>

عموی مختار [[سعد بن مسعود ثقفی]] از طرف [[امام علی(ع)]] والی [[مداین]] بود.<ref> ابن‌حجر، الاصابة، ج‌۱، ص۵۶۱.</ref>  

کنیه مختار، ابواسحاق<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ج‌۴، ص۳۴۶.</ref> و لقبش کیسان (زیرک و باهوش) بود.<ref> طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۷.</ref> از [[اصبغ بن نباته]] نقل شده هنگامی که مختار طفلی کوچک بود [[امام علی(ع)]] او را بر زانوی خود نشاند و وی را کَیِّس خواند.<ref> خویی، معجم الرجال، ج۱۸، ص۱۰۲.</ref> بعضی گفته‌اند لقب کیسان برگرفته از نام  [[ابوعمره کیسان|ابوعمره]] مشاور وی بوده است.<ref> رجال کشی، ص۱۲۸.</ref>

مختار در [[سال اول هجرت]] متولد شد.<ref>ابن‌اثیر، اسدالغابة، ج‌۴، ص۳۴۷.</ref> گفته‌اند مختار در ۱۳ سالگی در جنگ جسر از جنگ‌های قادسیه شرکت داشت و در صدد بود تا وارد میدان شود ولی با ممانعت عمویش سعد بن مسعود مواجه شد.<ref> مجلسی، بحار الانوار، ج‌۴۵، ص۳۵۰ </ref> در این جنگ پدر و برادرانش کشته شدند.<ref> ابن‌حجر، الاصابة، ج‌۱، ص۵۶۱.</ref>

سعد بن مسعود ثقفی عموی مختار، از طرف [[حضرت علی(ع)]] حاکم مدائن بود، سعد در هنگام درگیری با [[خوارج]]، مختار را به عنوان جانشین خود در مداین منصوب کرد و برای جنگ با خوارج بیرون رفت.<ref> اخبارالطوال، ص۲۵۰؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۱، ص۶۲۹.</ref>

به گزارش شمس‌الدین ذهبی، مختار در زمان معاویه به [[بصره]] رفت و مردم را به سوی امام حسین(ع) فرا خواند، در این هنگام [[عبیدالله بن زیاد]] که والی بصره از طرف معاویه بود، وی را دستگیر کرده و ۱۰۰ ضربه شلاق زد. مختار پس از آن به [[طائف]] تبعید شد.<ref> ذهبی، سیر اعلام النبلا، ج۳، ص۵۴۴.</ref>

*'''مسلم در خانه مختار''': مختار از کسانی بود که به [[مسلم بن عقیل]] پیوست،<ref> الکامل، ج‌۴، ص۳۶.</ref> مسلم هنگام ورود به کوفه به خانه مختار رفت.<ref>ابن‌قتیبة الدینوری، الاخبار الطوال، ص۲۳۱.</ref> پس از آنکه [[عبیدالله بن زیاد]] از مکان مسلم اطلاع پیدا کرد، مسلم به خانه [[هانی بن عروه]] نقل‌مکان کرد.<ref>دینوری، ص۲۳۳؛ مسعودی، ج۳، ص۲۵۲.</ref>

*'''همراهی با مسلم''': گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که مختار در صدد یاری رساندن به مسلم بود، او روز [[شهادت]] مسلم، به بیرون کوفه رفته بود تا نیرو جمع‌آوری کند و هنگامی به [[کوفه]] رسید مسلم و هانی شهید شده بودند.<ref> بلاذری، انساب الأشراف، ج‌۶، ص۳۷۶؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج‌۵، ص۵۶۹.</ref>

*'''روز عاشورا در زندان''': پس از شهادت مسلم، [[ابن زیاد]] قصد کشتن مختار را داشت که با وساطت [[عمرو بن حریث]] به وی امان داد، و در این هنگام با تازیانه به چشم مختار کوبید و وی را زخمی کرد و به زندان افکند. مختار تا پایان واقعه کربلا در زندان بود.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج‌۶، ص۳۷۷؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ج‌۶، ص۲۹.</ref>

*'''دیدن سر امام حسین(ع)''' هنگام ورود اسرا به کوفه، ابن زیاد زندانیان طرفدار امام حسین از جمله مختار را برای دیدن اسرا احضار کرد، در این هنگام بین مختار و ابن زیاد مکالمات تندی ردوبدل شد، پس از آن مختار با دیدن سر امام حسین(ع) گریه نموده و بر سر و روی خود زد.<ref> با کاروان حسینی، ج‌۵، ص۱۴۰.</ref>

پس از [[واقعه کربلا]] با وساطت [[عبدالله بن عمر]] (شوهر صفیه خواهر مختار) نزد [[یزید]] آزاد شد.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ج‌۶، ص۲۹.</ref> البته عبیدالله هنگام آزادی مختار با وی شرط کرد که نباید بیشتر از سه روز در کوفه بماند.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ج‌۶، ص۲۹.</ref>

مختار با [[عبدالله بن زبیر]] بیعت کرد به شرطی که در کارها با او مشورت کند و به تنهایی کاری انجام ندهد،<ref> آفرینش و تاریخ، ج‌۲، ص۹۰۷.</ref> و با او مخالفت نکند.<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص۳۷.</ref>

در حمله سپاه [[یزید]] به [[مکه]] و محاصره عبدالله بن زبیر، مختار در کنار عبدالله با یزیدیان جنگید. وقتی عبدالله ادعای خلافت کرد مختار از او کناره گرفت و به کوفه رفت و مقدمات قیام را فراهم نمود.<ref> آفرینش و تاریخ، ج‌۲، ص۹۱۰.</ref>

ورود مختار به کوفه شش ماه پس از درگذشت یزید بود.<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص۴۳</ref>

ابن زبیر، [[عبدالله بن مطیع]] را به عنوان والی به کوفه فرستاد، مختار با وی جنگید و بر وی غلبه کرد.<ref>آفرینش و تاریخ، ج‌۲، ص۹۱۱؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص۴۴.</ref>

مختار در [[قیام توابین]] شرکت نکرد، چون قیام را بی‌فایده و [[سلیمان بن صرد خزاعی]] را ناآشنا با فنون و تاکتیک‌های رزمی می‌دانست.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ج‌۶، ص۲۹.</ref> به دنبال عدم شرکت مختار، ۴۰۰۰ نفر از ۱۶۰۰۰ نفری که با سلیمان بیعت کرده بودند پا پس کشیدند.<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص۴۳</ref> البته وی در حین قیام توابین به زندان افتاد و پس از شکست توابین از زندان به بازماندگان آنان نامه‌ای نوشت و از آنان دلجویی کرد. سران توابین قصد آزادسازی وی از زندان را داشتند که مختار آنان را برحذر داشت و گفت بزودی از زندان آزاد خواهد شد.<ref> تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص۴۴.</ref> این بار نیز با وساطت عبدالله بن عمر آزاد شد.<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص۴۴.</ref>

مختار در سال ۶۶ق به خونخواهی [[امام حسین(ع)]] قیام کرد<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص۴۴.</ref> و شیعیان کوفه وی را در این امر همراهی کردند. وی می‌گفت: به خدا سوگند اگر دو سوم [[قریش]] را بکشم تلافی یکی از انگشتان امام حسین(ع) نمی‌شود.<ref> الفخری، ص۱۲۲.</ref>

وقتی مختار سر عبیدالله بن زیاد و عمر بن سعد را نزد [[محمد بن حنفیه]] فرستاد، او مشغول خوردن غذا بود. گفت سپاس خدای را که وقتی سر حسین(ع) را نزد ابن زیاد بردند او مشغول خوردن بود و اینک سر ابن زیاد را نزد ما آوردند و ما چنان حالی داریم.<ref>آفرینش و تاریخ، ج‌۲، ص۹۱۳.</ref>

مختار در قیامش از دو شعار [[یا لثارات الحسین]] و [[یا منصور امت]] استفاده کرد. وی هنگام پوشیدن لباس رزم با این دو شعار به پیروانشان آغاز قیام را اطلاع داد.<ref>بلاذری، انساب الأشراف، ج‌۶، ص۳۹۰؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج‌۶، ص۲۰.</ref>  

مختار پس از ۱۸ ماه حکومت و جنگیدن با [[مروانیان]] در [[شام]]، [[آل زبیر]] در [[حجاز]] و اشراف کوفه در [[۱۴ رمضان]]<ref>ابن‌جوزی، المنتظم، ج‌۶، ص۶۸.</ref> سال [[سال ۶۷ هجری قمری|۶۷ق]] در ۶۷سالگی به دست [[مصعب بن زبیر]] به قتل رسید.<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ج‌۴، ص۳۴۷؛ المعرفة و التاریخ، ج‌۳، ص۳۳۰.</ref> به دستور مصعب دست مختار را بریده و به دیوار [[مسجد کوفه]] کوبیدند. هنگامی که [[حجاج بن یوسف]] بر کوفه مسلط شد چون هر دو از قبیله ثقیف بودند دستور به [[دفن]] آن داد.<ref> ابن‌اثیر، الکامل، ج‌۴، ص۲۷۵.</ref>

کشتن و کشته شدن را بر سر ما نوشته‌اند/ و بر دوشیزگان زیبا، دامن کشیدن و خرام را.<ref>آفرینش وتاریخ، ج‌۲، ص۹۱۳.</ref>

در گزارشی آمده مصعب به عمره گفت درباره مختار نظرت چیست؟ گفت وی پرهیزکار بوده و هر روز روزه می‌گرفت، مصعب دستور قتل وی را داد. او اولین زن در اسلام بود که گردنش زده شد.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج‌۲، ص۲۶۴.</ref>

درباره رابطه امام سجاد(ع) با مختار گزارش‌ها متفاوت است، بعضی از گزارش‌ها حاکی از عدم اقبال امام به مختار است و گویای آن است که امام هدایای مختار را برمی‌گرداند<ref>مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۳۴۴؛ خویی، معجم الرجال، ج۱۸، ص۹۶.</ref> و در مقابل بعضی از گزارش‌ها نشان از تأیید مختار توسط امام دارد. اما با توجه به خفقان ایجادشده توسط [[مروانیان]] و [[آل زبیر]]، امام نمی‌توانست مستقیما وارد شود. به همین خاطر محمد بن حنفیه را نماینده خود درباره قیام مختار اعلام نموده و مختار را به وی ارجاع داد.{{مدرک}}

طبق این گزارش‌ها مختار ۲۰۰۰۰ دینار برای امام فرستاد و با آن خانه [[عقیل بن ابی‌طالب]] و خانه سایر [[بنی‌هاشم]] که مخروبه شده بود را بازسازی کرد.<ref> خویی، معجم الرجال، ج۱۸، ص۹۶.</ref> او همچنین کنیزی را که ۳۰۰۰۰ درهم خریده بود به [[امام سجاد(ع)]] هدیه کرد. [[زید بن علی]] از آن کنیز متولد شد.<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۱۲۴.</ref>

در گزارشی آمده هنگامی که جمعی از سران کوفه نزد امام سجاد(ع) رفتند و درباره مأموریت مختار پرسیدند، وی آنان را به محمد بن حنفیه ارجاع داد و فرمود:‌ ای عمو اگر غلامی زنگی به ما [[اهل‌بیت]] [[تعصب]] بورزند بر مردم واجب است او را یاری کنند، در این باره هر چه می‌خواهی انجام ده، من تو را در این امر نماینده قرار دادم.<ref> مجلسی، بحار الأنوار، ج‌۴۵، ص۳۶۵؛ ریاض الأبرار، ج‌۱، ص۲۹۸.</ref>

[[سید ابوالقاسم خویی |آیت‌الله خویی]]<ref> خویی، معجم الرجال، ج۱۸، ص۱۰۰</ref> و [[عبدالله مامقانی|مامقانی]]<ref> مامقانی، تنقیح المقال، ج۳، ص۲۰۶.</ref> [[قیام مختار]] را با اذن خاص امام زین‌العابدین می‌دانند.

بنا به  برخی روایات مختار مردم را به امامت [[محمد بن حنفیه]] دعوت می‌کرده و وی را مهدی نامیده است، اما [[علی بن عیسی اربلی|اِربِلی]] در [[کشف الغمة فی معرفة الائمة (کتاب)|کَشفُ الغُمّه]] این ارتباط را ظاهری دانسته و عهده‌دار شدن رهبری قیام از طرف محمد بن حنفیه را بدلیل موقعیت امام عنوان می‌کند.<ref> اربلی، کشف الغمه، ص۲۵۴.</ref>

[[محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری]]، نویسنده [[منتهی المقال فی احوال الرجال|منتهی المقال]] اعتقاد مختار به [[امامت]] محمد بن حنفیه را نمی‌پذیرد و وی را معتقد به امامت امام سجاد(ع) می‌داند.<ref> منتهی المقال کمله مختار.</ref>

[[عبدالله بن زبیر]] پس از آنکه از قیام مختار آگاه شد، محمد بن حنفیه و نزدیکان وی را تحت‌فشار قرار داد تا با وی [[بیعت]] کنند و آنان را تهدید به سوزاندن نمود، ابن‌حنفیه نامه‌ای به مختار نوشته و از وی یاری خواست<ref> أخبار الدولة العباسیة، ص۱۰۰.</ref> مختار گروهی ۴۰۰۰ نفری به [[مکه]] فرستاد و آنان را نجات داد.<ref>آفرینش و تاریخ، ج‌۲، ص۹۱۱.</ref>

دو دسته [[حدیث|احادیث]] درباره مختار وارد شده است. در دسته‌ای وی مدح و دسته دیگر مذمت شده است.

*از [[امام سجاد(ع)]] نقل شده که خدا به مختار جزای خیر دهد.<ref>رجال کشی، ص۱۲۷؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج۳، ص۲۰۴.</ref>

*[[امام باقر(ع)]] در ملاقات با ابوالحکم فرزند مختار پس از تکریم وی از مختار نیز تمجید کرده و گفت خدا پدرت را رحمت کند.<ref> مامقانی، تنقیح المقال، ج۳، ص۲۰۵.</ref> مامقانی ترحم امام بر مختار را دلیل بر عقیده صحیح مختار دانسته و می‌گوید: اظهار رضایت ائمه(ع) تابع و فرع بر خشنودی خداست، پس معلوم می‌شود مختار از نظر عقیده انحرافی نداشته که موجب خشنودی ائمه واقع شده است.<ref> مامقانی، تنقیح المقال ج۳ص ۲۰۵.</ref>

*از امام باقر(ع) نقل شده که امام سجاد(ع) فرستادگان مختار را به حضور نپذیرفته و هدایای وی را پس فرستاد و وی را کذاب خواند. این روایت متهم به ضعف است.<ref>معجم الرجال، ج۱۸ص ۹۶</ref>