تفسیر موضوعی: تفاوت میان نسخه‌ها

تفسیر موضوعی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۴ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۷:۰۳

۱۴٬۱۸۶ بایت حذف‌شده ، ‏۲۴ دسامبر ۲۰۱۸

←‏پیشینه: اصلاح، خلاصه‌سازی و مستندسازی

دیداریویکی‌متن

Hasanejraei

Automoderated users، confirmed

۳۸۳

ویرایش

@@ خط ۱۵: / خط ۱۵: @@
 آغازگر تفسیر موضوعی، [[شیخ محمد عبده]] (۱۲۶۶-۱۳۲۳ق) دانسته شده است.<ref>عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۵۶-۵۷.</ref> همچنین شیخ محمود شلتوت، از فقهای اهل سنت، در تفسیر فقهی خود از این روش بهره گرفته<ref>عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۶۳.</ref> و آثاری از جمله [[القرآن والقتال]] و [[القرآن والمرأة]]، در همین راستا تألیف شده است.<ref>مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۴.</ref>
-همزمان در شرق جهان اسلام نیز آثاری برجسته در تفسیر موضوعی پدید آمدند. پیشگام تفسیر موضوعی در شرق را باید [[علامه طباطبایی]] معرفی کرد. وی در لابه لای [[تفسیر المیزان]]، به مناسبت، موضوعات فراوانی را با نگاه ادبی-قرآنی به صورت تفسیر موضوعی به بحث گذاشته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶، ۲۷۰-۲۷۶؛ ج۲، ص۲۶۰-۲۷۸؛ ج۶، ص۸۶-۱۰۴.</ref> از قبیل توحید الله<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۸۶-۹۱.</ref> الامامة<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۶.</ref> حیاة المرأة فی الامم غیر متمدنه<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۲۶۱-۲۷۸.</ref> کلامٌ فی معنی السکینه<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۲۸۹-۲۹۶.</ref> کلامٌ فی الشفاعه؛<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶.</ref> نیز شاگرد وی [[شهید مطهری]] با تدوین آثاری چون آشنایی با قرآن، انسان در قرآن، فطرت، مسأله حجاب، خاتمیت، جامعه و تاریخ، حقوق زن در اسلام و جز این‌ها از پیشتازان در تفسیر موضوعی به شمار می‌آید. باد و باران بازرگان و المدرسة القرآنیه [[شهید صدر]] نیز از دیگر تفاسیر موضوعی پیشتازند. شهید صدر که متعلق به مدرسه [[نجف اشرف]] است در دو درس نخست کتابش درباره ضرورت و اهمیت تفسیر موضوعی و برتری آن بر تفسیر ترتیبی سخن گفته و در ادامه درباره سنت‌های تاریخ در قرآن بحث کرده است.<ref>صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۰-۴۳.</ref>
+سید محمدحسین طباطبایی، مفسر برجسته شیعه، در تفسیر المیزان، موضوعات فراوانی از جمله توحید،<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۸۶-۹۱.</ref> امامت،<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۶.</ref> و شفاعت<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶.</ref> را از منظر قرآن کریم، مورد بررسی تفسیری قرار داده<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶، ۲۷۰-۲۷۶؛ ج۲، ص۲۶۰-۲۷۸؛ ج۶، ص۸۶-۱۰۴.</ref> و از همین رو پیشگام تفسیر موضوعی خوانده شده است.<ref>مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۵.</ref> سید محمدباقر صدر، تفسیر موضوعی را مهمتر از تفسیر ترتیبی دانسته است.<ref>صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۰-۴۳.</ref>
-تفسیر موضوعی دیگری نیز از [[ابوالاعلی مودودی]] مصلح هندی است با عنوان [[المصطلحات الاربعة فی القرآن]]. مودودی در این اثر درباره ۴ اصطلاح قرآنی اله، رب، دین و عبادت بحث کرده است که به نظر وی دعوت قرآن بر محور آن‌ها می‌گردد.<ref>ابوالاعلی المودودی، المصطلحات الاربعة فی القرآن، ۱۴۰۱ق، ص۵.</ref>
+تفسیر ۱۲ جلدی [[منشور جاوید]]، اثر [[جعفر سبحانی]] که مؤلف، آن را اولین تفسیر موضوعی فارسی دانسته،<ref>سبحانی، منشور جاوید، مؤسسه امام صادق، ج۱، ص۲۴.</ref> از دیگر تفاسیر موضوعی است. همچنین پیام قرآن، اثر ناصر مکارم شیرازی در ده جلد، تفسیر موضوعی قرآن کریم، نوشته [[عبدالله جوادی آملی]] در ۱۷ جلد، و کتاب معارف قرآن از [[محمدتقی مصباح یزدی]] که در ده محور کلی تدوین شده است؛<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۱۴-۱۶.</ref> خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنماشناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق، برنامه‌های عبادی، احکام فردی و احکام اجتماعی.<ref>رجبی، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، ص۱۳۰-۱۴۲.</ref>
-در ایران پس از [[انقلاب اسلامی]] مباحث و آثار تفسیر موضوعی گسترش فراوانی یافت و مجموعه‌های تفسیر موضوعی متنوعی مشتمل بر مباحث متعدد پدید آمدند. به طور طبیعی اقتضای تفسیر موضوعی آن است که آیات متعلق به هر موضوع جداگانه مورد تفسیر قرار گیرند، بنابراین نباید انتظار داشت که یک تفسیر موضوعی جامع و کامل و مشتمل بر همه موضوعات قرآنی تدوین گردد؛ اما در مجموعه‌های تفسیری مذکور در مورد چندین موضوع همسو و‌گاه غیر همسو به صورت مستقل تفسیر موضوعی انجام گرفته و با در کنار هم قرار گرفتن این موضوعات مجموعه‌ای از معارف قرآنی عرضه شده است. از این مجموعه‌ها با تسامح می‌توان با عنوان تفسیر موضوعی جامع یا فراگیر<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.</ref> یاد کرد. بعضی از مشهورترین این آثار عبارت‌اند از:
-# [[منشور جاوید]] اثر [[جعفر سبحانی|آیت الله سبحانی]] که در ۱۲ جلد انتشار یافته است. مؤلف از تفسیر خود به عنوان نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی یاد کرده است که مراد از آن نخستین تفسیر موضوعی جامع است و گرنه چنان که یاد شد پیش از آن تک نگاشته‌های موضوعی متعددی تدوین شده‌اند. سبحانی حدود ۸ سال پیش از تألیف منشور جاوید (تألیف در سال ۱۳۵۹ شمسی / ۱۳۹۳ قمری) به تألیف تفسیر موضوعی دیگری با عنوان [[مفاهیم القرآن]] دست زده بود که این تفسیر را نیز نخستین تفسیر موضوعی به زبان عربی خوانده است.<ref>سبحانی، منشور جاوید، مؤسسه امام صادق، ج۱، ص۲۴.</ref> این دو تفسیر از نظر موضوعات بعضاً تفاوت‌ها و جابه جایی هایی با یکدیگر دارند. دو جلد نخست مفاهیم القرآن به قلم جعفر الهادی و بقیه به قلم مؤلف است.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۲-۵۳۳.</ref>
-# تفسیر موضوعی قرآن کریم از [[عبدالله جوادی آملی|آیة الله جوادی آملی]] در ۱۷ جلد با موضوعات فراوانی درباره مبدأ، [[معاد]]، [[وحی]] و [[نبوت]]، [[معرفت شناسی]]، سیره [[پیامبر|پیامبران]] و اخلاق. ایشان افزون بر این اثر جامع، موضوعات زیاد دیگری را در قالب اثر مستقل تفسیر کرده و دیدگاه قرآن را درباره آن موضوعات بیان داشته است. این موضوعات عمدتاً از مسائل مستحدث و مبتلا به و مطرح در جامعه معاصرند؛ مانند حقوق بشر و زن.
-# معارف قرآن از [[محمدتقی مصباح یزدی|آیت الله مصباح]]. ایشان با ارائه طرحی متفاوت، معارف قرآن را در قالب نظامی منسجم و مترتب بر یکدیگر و بر اساس الله محوری در ۱۰ محور عرضه داشته است:<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۱۴-۱۶.</ref> خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه شناسی، راهنماشناسی، قرآن شناسی، اخلاق، برنامه‌های عبادی، احکام فردی و احکام اجتماعی.<ref>رجبی، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، ص۱۳۰-۱۴۲.</ref>
-# پیام قرآن از [[ناصر مکارم شیرازی|آیت الله مکارم]] و همکاران. مؤلف پس از اتمام تفسیر ترتیبی نمونه در سال ۱۳۶۶ شمسی دست به کار تألیف تفسیر موضوعی پیام قرآن شد. این تفسیر در ۱۰ مجلد مشتمل بر موضوعات فراوان عقایدی و معارفی و اخلاقی و دو جلد دیگر در موضوع اخلاق در قرآن منتشر شده است. مؤلف در مقدمه تفسیر بااشاره به دو نوع تفسیر موضوعی که در یکی از روایات نیز بهره گرفته می‌شود و در دیگری مفسر به بررسی موضوع فقط در محدوده آیات می‌پردازد تفسیر خود را از نوع دوم معرفی کرده است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۹-۳۰.</ref> از ویژگی‌های این تفسیر گروهی بودن آن است.
-# دائرة المعارف قرآن کریم. این اثر را باید جامع‌ترین تفسیر موضوعی انتشار یافته قرآن به شمار آورد. البته تفاوت میان تألیفات دائرة المعارفی با تفاسیر موضوعی روشن است. در یک دائرة المعارف قرآنی، با توجه به رسالت دائرة المعارف‌ها کار مفسر به توصیف و گزارش معارف موجود در قرآن و نیز گزارش آرای مفسران درباره موضوعی خاص محدود می‌شود. کار تدوین آن به صورت گروهی با همکاری جمعی از محققان [[حوزه علمیه قم]] از سال ۱۳۷۵ شمسی آغاز شده و تاکنون ۷ جلد آن از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم منتشر شده است. برای این دائرة المعارف حدود ۳۰۰۰ موضوع (مدخل) تعریف شده تا آیات مربوط به هر موضوع گردآوری شده، به صورت موضوعی در قالب مقاله‌ای مستقل تدوین گردد. البته بخشی از این موضوعات به مباحث علوم قرآنی و‌شان نزول‌ها اختصاص یافته است. پیش بینی می‌شود شمار مجلدات این دائرةالمعارف به حدود ۳۰ جلد برسد.
 [[پرونده:پیام قرآن.jpg|180px|بندانگشتی]]
-به جز تفاسیر موضوعی یاد شده معجم‌های موضوعی متعددی با هدف تسهیل دسترسی به [[آیه|آیات]] هم‌موضوع و یاری رساندن به نگارندگان تفسیر موضوعی از سوی محققان تدوین شده‌اند. از جمله این معاجم، تفصیل الآیات از ژول بوم، [[المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم]] از [[محمد فؤاد عبدالباقی]]، المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم اثر سید محمد باقر ابطحی، فرهنگ موضوعی قرآن از محمود رامیار، فرهنگ موضوعی قرآن مجید از کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی و فروغ بی‌پایان از عبدالمجید معادیخواه است.
+علاوه بر تفاسیر موضوعی، آثار بسیاری برای تسهیل دسترسی به آیات مرتبط با یک موضوع خاص تألیف شده است؛<ref>مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.</ref> معجم‌های موضوعی مانند تفصیل الآیات از ژول بوم، [[المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم]] از [[محمد فؤاد عبدالباقی]]، المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم اثر سید محمدباقر ابطحی، فرهنگ موضوعی قرآن از محمود رامیار، فرهنگ موضوعی قرآن مجید از کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، و فروغ بی‌پایان از عبدالمجید معادیخواه.<ref>مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.</ref> همچنین [[فرهنگ قرآن]] اثر [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] که با همکاری مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم تألیف شده است.<ref>مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.</ref>
-نمونه کامل تری از فرهنگ‌های موضوعی آیات، [[فرهنگ قرآن]] اثر [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] با همکاری محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم است. ویژگی این فرهنگ موضوعی، جامعیت و گستردگی موضوعات معرفی شده، ذکر متن آیات شریفه، استخراج و دسته بندی موضوعات با تکیه بر تفاسیر معتبر و گروهی بودن تدوین آن است. تاکنون ۲۳ جلد فرهنگ قرآن از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن منتشر شده است و تعداد مجلدات آن به ۳۳ جلد خواهد رسید. افزون بر این فهرست هایی موضوعی برای تفاسیر نیز با هدف تسهیل مراجعه محققان به تفاسیر و دستیابی آسان به موضوعات مورد بحث در تفاسیر ترتیبی تدوین شده‌اند که از جامع‌ترین آن‌ها فرهنگ موضوعی تفاسیر است که بر اساس ۲۰ دوره تفسیر قرآن توسط محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن تنظیم و منتشر شده است. از دیگر فهرست‌های مشابه راهنمای موضوعی المیزان، دلیل المیزان و فهرست موضوعی تفسیر نمونه‌اند که به معرفی موضوعات مورد بحث در دو تفسیر المیزان علامه طباطبایی و تفسیر نمونه مکارم شیرازی اختصاص دارند.
+[[جعفر سبحانی]]، بر این باور است که شاید بتوان [[علامه مجلسی]] را نخستین کسی دانست که به‌اجمال از روش تفسیر موضوعی بهره برده است؛ چرا که مجلسی در آغاز هر باب، آیات مرتبط با همان موضوع را گرد آورده و تفسیری اجمالی از آنها را بیان کرده است.<ref>سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۴.</ref> [[محمدهادی معرفت]] نیز تفسیر موضوعی علامه مجلسی را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته‌بندی آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامی دانسته است که به باور او همچنان بی‌نظیر است.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.</ref>
-از میان تفاسیر معرفی شده، در القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصره خلف الله و بعضی آثار شهید مطهری و شهید صدر و جوادی آملی، مفسر در پی حل مشکلی از مشکلات اجتماعی است؛ یعنی روشی که شهید صدر در تفسیر موضوعی بر آن تأکید می‌کند؛ ولی در سایر آثار، مفسر با استخراج موضوع از خود قرآن و بررسی و تفسیر آیات مرتبط با آن، عمدتاً درصدد عرضه معارف قرآن و بیان دیدگاه قرآن در موضوعات معرفتی برآمده است. با این وصف هرچه تفسیر موضوعی به پیش رفته رویکرد روش نخست در تفسیر موضوعی گسترش یافته است.
-با این که پیشینه تفسیر موضوعی به دوره معاصر بازمی گردد، بعضی مفسران تلاش کرده‌اند ریشه‌های این شیوه تفسیر را در تفاسیر کهن نشان دهند.
-بعضی نقطه آغاز آن را در خود قرآن دیده‌اند؛ آنجا که خدای متعالی آیات محکم را ام الکتاب و مرجع تفسیر آیات متشابه معرفی کرده است<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۳؛ سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۲۸-۲۹.</ref> همچنین با معرفی نمونه هایی از تفسیر قرآن به قرآن منقول از رسول خدا صلی الله علیه وآله بنیادهای تفسیر موضوعی را در تفسیر رسول خدا نشان داده‌اند.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۳؛ مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۷؛ سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۲۸-۲۹.</ref> البته تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر هدف متفاوت است،<ref>جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۹0-92.</ref> به علاوه اینکه تفسیر قرآن به قرآن هم با تفسیر موضوعی جمع می‌شود و هم با تفسیر ترتیبی، چنان که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم که در آیه ۷ آل عمران/۳ آمده نیز با هر دو گونه تفسیر سازگاری دارد.
-بعضی نویسندگان نیز آثار تفسیری ناظر به بخشی از معارف قرآن همچون تفاسیر آیات الاحکام، غریب القرآن‌ها، کتب وجوه و نظائر، قصص قرآن، و نیز بعضی مباحث علوم قرآنی چون آثار تألیف شده در موضوع ناسخ و منسوخ، آیات متشابه،<ref>مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۹-۲۱؛ التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق، ص۳۴-۳۶.</ref> قرائات قرآن و آثاری که درباره نزول آیات در‌شان اهل بیت (علیهم السلام)، نگاشته شده<ref>مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ص۶۹-۷۷.</ref> را گونه هایی از تفسیر موضوعی به شمار آورده‌اند؛ همچنین آثاری چون مفردات راغب، مجاز القرآن ابوعبیده و التبیان فی اقسام القرآن ابن قیم<ref>التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.</ref> را از تفاسیر موضوعی به شمار آورده‌اند که این نامگذاری با توسعه در تعریف تفسیر موضوعی و با مسامحه پذیرفته است؛ اما این آثار با مصطلح معاصر تفسیر موضوعی بیگانه است.
-از میان آثار گذشته نزدیک‌ترین آثار به تفسیر موضوعی، مطابق تعریف نخست از تفسیر موضوعی که صِرف گردآوری آیات یک موضوع و توضیح معارف آن هاست آیات الاحکام‌های شیعی‌اند. برخلاف تفاسیر آیات الاحکام اهل سنت که به صورت ترتیبی آیات الاحکام قرآن را از سوره فاتحة الکتاب تا آخرین سوره تفسیر کرده‌اند، در آیات الاحکام‌های شیعی آیات مرتبط با هر موضوع در کنار هم تفسیر شده‌اند. از نخستین کتاب آیات الاحکام تألیف محمد بن سائب کلبی شیعی (م ۱۴۶ق)-که بر اثر مفقود بودن، شیوه آن نامعلوم است-که بگذریم نخستین اثر موجود در این موضوع فقه القرآن راوندی (م ۵۷۳ق) و مشهورترین اثر کنزالعرفان فی فقه القرآن فاضل مقداد (م ۸۲۶ق) و زبدة البیان مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ق)‌اند که هر سه اثر آیات مربوط به هر موضوع فقهی را در باب مستقلی تفسیر کرده‌اند؛ همچنین آثاری که در موضوعاتی با محوریت اهل بیت علیهم السلام تألیف شده‌اند؛ همچون کتاب ما نزل من القرآن فی علی از حسین بن حکم مسلم حبری کوفی (م ۲۶۸ق) که از آن به تفسیر حبری نیز یاد می‌شود<ref>جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۴0.</ref> و ما نزل من القرآن فی علی از هارون بن عمر بن عبدالعزیز مجاشعی از اصحاب امام رضا (علیه‌السلام) و امامة امیرالمؤمنین فی القرآن از محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید (م ۴۱۳ق)<ref>مبانی و سیر تاریخی جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۶۹-۷۷.</ref> به معنای دقیق کلمه تفسیر موضوعی‌اند، با این حال بعضی محققان، علامه مجلسی را نخستین مفسری دانسته‌اند که اجمالا به شیوه تفسیر موضوعی به مفهوم امروزیش توجه داشته است. ایشان در بحارالانوار در آغاز هر باب و موضوع، آیات ناظر به آن موضوع را گرد آورده و به تفسیر اجمالی آن‌ها پرداخته است.<ref>سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۴.</ref> معرفت تفسیر موضوعی مجلسی را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته بندی آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامی دانسته که تاکنون بی‌نظیر است.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.</ref>
 == ضرورت تفسیر موضوعی ==