خاتم‌بخشی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خاتَم‌بَخشی''' ماجرای بخشیدن انگشتر(خاتم) توسط  [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] به فقیر در [[رکوع|رکوع نماز]] است. این واقعه در کتب روایی [[شیعه]] و [[اهل سنت و جماعت| اهل‌سنت]] نقل شده است و به گفته [[تفسیر قرآن|مفسران]]، [[آیه ولایت]] درباره این واقعه نازل شد. از خاتم‌بخشی به‌عنوان یکی از [[فضایل امام علی(ع)|فضائل امام علی(ع)]] یاد شده است.  

بر اساس برخی روایات، روزی فقیری وارد [[مسجدالنبی |مسجد پیامبر]] شد و تقاضای کمک کرد؛ اما کسی چیزی به او نداد. او دست خود را به‌سوی آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم؛ اما کسی به من چیزی نداد. در همین حال، [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] که در حال [[رکوع]] بود، به انگشت کوچک دست راست خود، اشاره کرد، فقیر نزدیک آمد و انگشتر را از دست او بیرون آورد.<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹.</ref> [[شیخ مفید]] تاریخ این ماجرا را [[۲۴ ذی‌الحجه]] دانسته است.<ref>شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۴ق، ص۴۱.</ref> بنا به روایت دیگری [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]]، امام علی را به [[یمن]] فرستاده بود وقتی که به مکه رسید در رکوع نماز بود که انگشترش را به فقیر داد.<ref>ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۵۴.</ref> [[فیض کاشانی]] (درگذشت ۱۰۹۱ق) احتمال داده که نزول آیه بعد از بخشیدن دومین انگشتر نازل شده باشد.<ref>فیض کاشانی، تفسیر صافی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۴۶.</ref>

شاعران درباره ماجرای خاتم‌بخشی شعر سروده‌اند، [[سید محمدحسین شهریار|محمدحسین شهریار]] در بیتی از شعر معروفش به خاتم‌بخشی حضرت علی (ع) اشاره کرده است:

|برو ای گدای مسکین در خانه علی زن |که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را<ref>[http://ganjoor.net/shahriar/gozidegh/sh2/ گنجور؛ غزلیات، غزل شماره۲.]</ref> }}[[حسان بن ثابت]] شاعر قرن نخست قمری نیز در این باره سروده است:  

{{شعر۲

|أبا حَسَنٍ تَفدیکَ نَفسی ومُهجَتی| وکُلُّ بَطیءٍ فِی الهُدی ومُسارِعِ

|أیَذهَبُ سَعیٌ فی مَدیحِکَ ضائِعا ؟! |ومَا المَدحُ فی جَنبِ الإِلهِ بِضائِعٍ

|فَأَنتَ الَّذی أعطَیتَ إذ کُنتَ راکِعاً| فَدَتْکَ نُفوسُ القَومِ یا خَیرَ راکِعٍ

| فَأَنزَلَ فیکَ اللّهُ خَیرَ وِلایَة |فَثَبَّتَها فی مُحکَماتِ الشَّرائِعِ.<ref>التستری، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، ج۲، ص۴۰۲.</ref>

مفسران [[اسباب نزول|شأن نزول]] آیه «إِنّما وَلیکُمُ اللهُ و رَسولُهُ والّذینَ ءَامَنوا الَّذینَ یقِیمُونَ الصَّلوةَ و یؤتُونَ الزَّکوة و هُم راکِعونَ؛ ولیِّ شما فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نماز را به پا داشته، در رکوع زکات می‌دهند.»<ref>سوره مائده، آيه۵۵.</ref> مشهور به آیه ولایت را ماجرای خاتم‌بخشی حضرت علی(ع) می‌دانند.<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹.</ref> به گفته [[قاضی عضدالدین ایجی]] از متکلمان اهل‌سنت، مفسّران بر نزول این آیه در‌ شأن علی(ع) [[اجماع]] دارند؛<ref> ایجی، شرح المواقف، عالم الکتب، ص۴۰۵.</ref> هرچند در برخی تفاسیر [[اهل‌سنت]] آمده است که آیه ولایت درباره افراد دیگری نازل شده است.<ref> نگاه کنید به طبری، جامع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۴۲۵.</ref>

بسیاری از [[صحابه]] مانند [[ابن‌عباس]]،<ref> حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۳۲.</ref> [[عمار]]،<ref> سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۰۶.</ref> [[ابوذر]]،<ref> ابن‌تیمیه، تفسیر الکبیر، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۲۶.</ref> انس بن مالک،<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۲۵.</ref> ابورافع مدنی<ref>طبرانی، المعجم الکبیر، بی‌تا، ج۱، ص۳۲۰-۳۲۱، ح۹۵۵۹.</ref> و [[مقداد]]<ref> حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۲۸.</ref> نزول آیه ولایت را در شأن حضرت علی و پس از خاتم‌بخشی او دانسته‌اند.

ماجرای خاتم‌بخشی حضرت علی (ع) در کتاب‌های روایی و تفسیری شیعه و سنی آمده است.<ref> سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۰۵؛ ابن‌ابی‌حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۱۶۲؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ج۶، ص۳۹۰.</ref>

از [[امام صادق علیه‌السلام |امام صادق(ع)]] روایت کرده که وزن حلقه انگشتری که حضرت علی(ع) به فقیر داد، چهار مثقال و وزن نگین آن پنج مثقال و جنس آن نگین، یاقوت سرخ بوده و بهای آن با مالیات شام (۳۰۰ بار شتر نقره و ۴ بار شتر طلا) برابری می‌کرده است. این انگشتر برای مروان بن طوق بود که در جنگ به دست حضرت علی(ع) کشته شد. حضرت علی انگشتر آن را به عنوان [[غنیمت]] جنگی نزد پیامبر (ص) برد. پیامبر نیز آن را به او هدیه داد.<ref>بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۲۶-۳۲۷؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۲۵۹-۲۶۰.</ref>{{یادداشت|برخی درباره این گزارش بر این باورند که: اولاً حدیث [[حدیث مرسل|مرسل]] است و سند ندارد، ثانیاً در جنگ‌های تاریخی کسی به عنوان مروان بن طوق وجود ندارد و سوم اینکه از حضرت امیرالمؤمنین(ع) با آن [[زهد|زهدی]] که داشته و با آن توجهی که به مردم داشته بعید است که چنین انگشتری در انگشت داشته باشد.<ref>[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/noori/feqh/87/870716 «درس خارج فقه آیت‌الله نوری همدانی»]، مدرسه فقاهت.</ref>}} درباره ارزش انگشتری که امام علی(ع) انفاق کرده است. در روایتی در [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|مجمع البیان]] درباره جنس انگشتر فقط به نقره بودنش اکتفا شده است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۳۶۳.</ref>  

برخی از فقیهان شیعه برای اثبات اینکه حرکات جزئی بدن، [[نماز]] را باطل نمی‌کند، به خاتم‌بخشی حضرت علی(ع) در حال [[رکوع]] استناد کرده‌اند؛<ref> فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۱۵۸؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۱، ص۲۴۴.</ref> برخی نیز برای اثبات اینکه [[نیت]]، عملی قلبی است و لازم نیست به زبان بیاید، به آن استدلال کرده‌اند؛<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۱۰ق، ج۸۱، ص۲۸۱؛ استرآبادی، آیات الاحکام، ۱۳۹۴ق، ص۲۴۴.</ref> همچنین با توجه به اینکه آیه از خاتم‌بخشی با عنوان زکات یاد کرده است، از این ماجرا نتیجه گرفته‌اند که [[زکات]] شامل صدقه [[مستحب|مستحبی]] نیز می‌شود.<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۱۵۸.</ref>

برخی گفته‌اند، توجه به فقیر و شنیدن صدای او در نماز، با حالات عرفانی‌ای که هنگام نماز از حضرت علی(ع) نقل شده است، سازگار نیست. در پاسخ گفته‌اند که هم نماز حضرت علی و هم انفاق او برای خدا بوده است؛ از این‌رو منافاتی وجود ندارد که در حال نماز صدای فقیر را بشنود و برای رضای خدا به او [[انفاق]] کند؛ همان‌گونه که [[پیامبر(ص)|پیامبر]] در حال نماز صدای گریه کودکی را شنید و نماز را زودتر از همیشه به پایان برد.<ref>طبسی، نشان ولایت و جریان خاتم‌بخشی، ۱۳۷۹ش، ص۴۹.</ref> [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] گفته است که توجه به عبادت دیگری در [[نماز]]، منافاتی با کمال نماز و [[حضور قلب]] در آن ندارد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۱۰ق، ج۸۱، ص۲۸۱.</ref> برخی از عارفان نیز با این نکته که نفوس قوی می‌توانند هم‌زمان بیش از یک کار را به صورت کامل و با توجه تمام انجام دهند کار امام علی(ع) را توجیه کرده‌اند که وی بر همین اساس در لحظه انفاق از حالت عبادت و توجه تمام و کامل به معبود خارج نشده است.{{مدرک}}

* ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم مسندا عن رسول الله والصحابة والتابعین، تحقیق اسعد محمد الطیب، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۴۱۹ق.

* ابن‌تیمیه، احمد، تفسیر الکبیر، تحقیق: عبدالرحمن عمیره، بیروت،‌ دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق.

* ابن‌طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال(ط-القديمة)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۹ق.

* ابن‌طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۹ق.

*[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/noori/feqh/87/870716 «درس خارج فقه آیت‌الله نوری همدانی»]، مدرسه فقاهت، ۱۶ مهر ۱۳۸۷ش، مشاهده ۲۱ فروردین ۱۴۰۲ش.

* فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنزالعرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، ۱۴۲۵ق.

* طبسی، محمدجواد، «[http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/470189 نشان ولایت و جریان خاتم‌بخشی]»، فرهنگ کوثر، ش۴۸، اسفند ۱۳۷۹ش.