چشم‌زخم: تفاوت میان نسخه‌ها

برخی بر این باورند چشم‌زخم اثر چیزی است که از چشمان شور خارج می‌شود و به هدف می‌خورد<ref> جاحظ، ج۲، ص۱۳۳-۱۳۴؛ فخررازی، ۱۴۲۱ق، ج۱۸، ص۱۷۲-۱۷۵؛ وسترمارک، ص۲۴-۲۵.</ref> برخی دیگر چشم‌زخم را تأثیر قوای نفسانی می‌دانند.<ref>ابن سینا، ۱۴۰۴ق، ج۲، فن۶، ص۱۷۷؛ ملاصدرا، ۱۹۸۱، سفر۳، ج۱، ۳۴۷؛ علامه طباطبایی ذیل ۵۱ قلم.</ref>

چشم‌زخم با [[حسادت]] پیوند نزدیکی دارد<ref> بوی، ص۲۳۸</ref> در برخی روایات منشأ آن حسد معرفی شده است<ref>مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۴۸.</ref> علامه مجلسی گفته است برخی از [[مفسران]]، آیه ۵ [[سوره فلق]] را، که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده، در این‌باره می‌دانند.<ref>فخررازی، تفسیرکبیر، ۱۴۲۱ق، ذیل آیه ۵ سوره فلق؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ۲۴۸.</ref>

واژه چشم‌زخم در [[قرآن]] نیامده اما برخی از مفسران آیاتی از قرآن را ناظر به آن دانسته‌اند. آنان در [[تفسیر]] آیه «وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّ‌قَةٍ»<ref>سوره یوسف، آیه۶۷.</ref> بر این باورند پسران [[یعقوب]] زیباروی، پرشمار و برومند بودند یعقوب از ترس چشم‌خوردن آنان، به پسرانش توصیه كرد كه از دروازه‌هاى مختلف وارد [[مصر]] شوند.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج۵، ص۳۸۰؛ رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۸، ص۴۸۱.</ref> البته [[شیخ طوسی]] گفته برخی چشم‌زخم را در قرآن انکار کرده و برای توصیه یعقوب به فرزندانش، احتمالات دیگری مطرح کرده‌اند از جمله ترس از [[حسادت]] و اینکه حکومت با مشاهده اتحاد آنان به ایشان آسیب وارد کند.<ref>طوسی، التبیان، ج۶، ص۱۶۷.</ref> همچنین برخی از آیه بعد که می‌گوید تدبیر یعقوب کارساز نشد، برای نفی چشم‌زخم استفاده کرده‌اند.<ref>معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref> [[آیت الله معرفت]] با استناد به آیه «إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِّمَا عَلَّمْنَاهُ» گفته که یعقوب دارای زیرکی بوده و برای این چنین توصیه‌ای به فرزندانش کرد تا [[بنیامین]] در عدم حضور آنها نزد [[یوسف]] برود.<ref>معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref>

همچنین بیشتر مفسران در تفسیر آیه «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ»<ref>سوره قلم، آیه ۵۱.</ref> تعبیر ازلاق به ابصار را دال بر چشم‌زدن گرفته<ref>طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۰، ص۶۱۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۱۲.</ref> و در [[شأن نزول]] این آیه آورده‌اند که مشرکان از مردی بسیار شورچشم خواستند تا [[پیامبر(ص)]] را چشم بزند. هنگامی که دست به کار شد [[جبرئیل]] [[آیه و ان یکاد]] را فرود آورد و به وسیله آن پیامبر را از آسیب چشم‌زخم نگاه داشت. اما گفته شده برخی از مفسران ازلاق را به معنای چشم‌زخم ندانسته و معتقدند ازلاق در لغت به معنای نگریستن با دشمنی، بدی و تندی به کسی است و در مورد پیامبر نیز به همین معنای لغوی به کار رفته است.<ref>طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۰، ص۶۱۹.</ref> همچنین گفته شده برخی از عالمان [[معتزلی]] مانند ابوعلی جبائی دلالت این آیه بر چشم‌زخم را نفی کرده‌اند.<ref>طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۲.</ref> از نظر برخی تکمیل آیه با «ویقولون انه لمجنون» نیز مناسبتی با چشم‌زخم ندارد زیرا اصابت عین در جایی است که اعجاب صورت گیرد نه هنگام تنفر و انزجار<ref>معرفت، شبهات و ردود، ص۲۳۱-۲۳۲.</ref>

بر پایه روایاتی که در منابع حدیثی فریقین نقل شده، چشم‌زخم واقعیت دارد در یکی از این احادیث گفته شده اگر چیزی می‌توانست بر [[قضا و قدر]] سبقت گیرد، چشم‌زخم بود.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۹، ۲۵-۲۶.</ref> همچنین در روایات دیگری که از [[امامان شیعه]] رسیده به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌های برای در امان ماندن از شر آن توصیه شده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.</ref>

[[خواجه نصیرالدین طوسی]] در شرح اشارات گفته که [[ابن سینا]] چشم‌زخم را از امور ظنی می‌دانسته<ref>طوسی، شرح اشارات، ج۳، ص۴۱۷.</ref> اما [[ملاصدرا]] گفته که برخی نفوس در قوه وهمیه به‌ حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد خارجی تأثیر بگذارند و چشم‌زخم نیز به همین مقوله تعلق دارد.<ref>ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۲، ص۴۴۲.</ref> همچنین برخی از دانشمندان معتقدند در چشم نیروی مغناطیسی‌ای نهفته است که می‌توان با تمرین و ممارست آن را پرورش داد.

وجود احادیثی در تأیید چشم‌زخم به ویژه حدیثی که آن را همپایه [[قضا و قدر]] تلقی کرده، یا احادیثی همچون «العين تدخل الرجل القبر و الجمل القدر؛ چشم‌زخم مرد را به گور و شتر را به دیگ می‌اندازد.»<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.</ref> و «لَوْ نُبِشَ لَكُمْ عَنِ الْقُبُورِ لَرَأَيْتُمْ أَنَّ أَكْثَرَ مَوْتَاهُمْ بِالْعَيْنِ؛ اگر قبرها را بشکافند خواهید دید که بیشتر مردگان به سبب چشم‌زخم مرده‌اند<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۵.</ref> پرسش‌هایی را برانگیخته و برخی از عالمان مسلمان را به پاسخ‌گویی واداشته است.<ref>برای نمونه: نک: شریف رضی، ۳۶۸-۳۶۹.</ref> از دیدگاه عالمان شیعه این گونه عوامل با قدرت خدا منافات ندارد زیرا آنچه که تأثیر می‌کند، قدرت اوست. همچنین گفته شده حدیثی که تأثیر چشم‌زخم را همپایه قضا و قدر معرفی کرده، از باب مبالغه بوده است.<ref>مجلسی، ج۶۹، ص۳۴-۳۵.</ref> در توصیه‌های اخلاقی نیز اعتقاد به چشم‌زخم منافی [[توکل]] دانسته شده است.<ref> سعدی، ص۱۳۹؛ نراقی، ج۳، ص۲۲۷: نک رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۸، ص۴۸۴. به نقل از احیاءالعلوم غزالی.</ref>

در روایات رسیده از [[امامان شیعه]] برای محفوظ ماندن از اثر چشم‌زخم، خواندن [[معوذتین]]، [[آیه الکرسی]]، [[سوره جن]] و [[آیه و ان یکاد]] سفارش شده است. بر پایه روایتی که [[کلینی]] از [[امام هشتم شیعیان]] نقل کرده، آن حضرت قرائت [[سوره حمد]] و [[معوذتین]] را برای دفع چشم‌زخم توصیه کرده است.<ref>کلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۳. </ref> از امام رضا(ع) نقل شده برای دفع چشم‌زخم نوشته‌ای از سوره حمد، معوذتین و آیه الکرسی را در شیشه‌ای قرار دهد.<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۸۶.</ref> از امام صادق نیز در خواص قرائت [[سوره جن]] نقل شده که هر کس این سوره بخواند از چشم‌زخم در امان می‌ماند. همچنین شُبّر در کتاب [[طب الائمه (شبر)|طب الائمه]] دعاهایی برای دفع چشم‌زخم آورده است.<ref> شبر، طب الائمه، ص۲۲۶-۲۲۸.</ref> همچنین ائمه شیعه در دعاهایی که در کتب دعا از آنان نقل شده، از خدا خواسته‌اند تا چشم‌زخم آنان را از چشم‌زخم محفوظ بدارد یکی از خواسته‌های [[امام سجاد]] در [[دعای بیست و سوم صحیفه سجادیه]] همین است. از [[حسن بصری]] نقل شده که [[آیه و ان یکاد]] دوای چشم‌زخم است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۱۲؛ شعیری، جامع الاخبار، ص۱۵۷.</ref>