پرش به محتوا

تخریب بقیع: تفاوت میان نسخه‌ها

۷۹۶ بایت اضافه‌شده ،  ‏۱۸ مهٔ ۲۰۲۳
جز
افزایش جعبه اطلاعات
جزبدون خلاصۀ ویرایش
جز (افزایش جعبه اطلاعات)
خط ۱: خط ۱:
{{درباره ۲|واقعه تخریب بقیع|اطلاع از سالروز تخریب، مدخل |یوم الهدم| }}
{{درباره ۲|واقعه تخریب بقیع|اطلاع از سالروز تخریب، مدخل |یوم الهدم| }}
[[پرونده:بقیع قبل از تخریب 2.jpg|بندانگشتی|400px|[[بقیع|قبرستان بقیع]] قبل از تخریب]]
{{جعبه اطلاعات واقعه
|عنوان      = تخریب بقیع
|تصویر      = بقیع قبل از تخریب 2.jpg
|اندازه تصویر=
|توضیح تصویر = [[بقیع|قبرستان بقیع]] قبل از تخریب
|نام‌های دیگر =
|شرح ماجرا  = تخریب‌ [[بقعه‌های بقیع]]  و آثار تاریخی آن
|طرفین      =
|زمان        = ۸ شوال [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]]
|دوره        =
|مکان        = [[مدینه]] -[[بقیع|قبرستان بقیع]]
|علت        = مخالفت با [[بنای بر قبور]]
|اهداف      =
|عاملان      = [[وهابیت|وهابیان]]
|نتایج      = تألیف آثار
|پیامدها    = تیرگی روابط ایران و عربستان
|تلفات      =
|واکنش‌ها    =  شکل‌گیری تجمعات اعتراضی
|مرتبط      = [[یوم الهدم|یوم‌الهدم]]
}}
'''تَخریب بَقیع'''، اشاره به رویدادی که پس از محاصره [[مدینه]] در [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]] روی داد و [[بقیع|قبرستان بقیع]] و [[بقعه‌های بقیع|بقعه‌های آن]] به‌فتوای مفتیان [[مدینه]]، و توسط شیخ عبدالله البلیهد، قاضی‌القضاة سعودی ویران شد؛ از جمله بارگاه چهار امام شیعیان: [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|امام حسن(ع)]]، [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]]، [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]] و [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]. وهابیان دو بار، ابتدا در [[سال ۱۲۲۰ هجری قمری|۱۲۲۰ق]] و سرانجام در [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]] با اتکا به فتوای ۱۵ تن از مفتیان مدینه، مبنی بر ممنوعیت اجماعیِ ساختن [[بنای بر قبور|بنا بر روی قبور]] و لزوم تخریب آن، به ویران کردن اماکن و [[بقعه‌های بقیع]] پرداختند. تخریب بقیع، واکنش مردم و عالمان بسیاری را در [[ایران]]، [[عراق]]، [[پاکستان]]، شوروی سابق و... برانگیخت. دولت وقت ایران، در واکنش به تخریب اماکن مقدس مسلمانان، یک روز عزای عمومی اعلام کرد و در پی آن، به رسمیت شناختن کشور تازه‌تأسیس سعودی، سه سال به‌تعویق افتاد.
'''تَخریب بَقیع'''، اشاره به رویدادی که پس از محاصره [[مدینه]] در [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]] روی داد و [[بقیع|قبرستان بقیع]] و [[بقعه‌های بقیع|بقعه‌های آن]] به‌فتوای مفتیان [[مدینه]]، و توسط شیخ عبدالله البلیهد، قاضی‌القضاة سعودی ویران شد؛ از جمله بارگاه چهار امام شیعیان: [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|امام حسن(ع)]]، [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]]، [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]] و [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]. وهابیان دو بار، ابتدا در [[سال ۱۲۲۰ هجری قمری|۱۲۲۰ق]] و سرانجام در [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]] با اتکا به فتوای ۱۵ تن از مفتیان مدینه، مبنی بر ممنوعیت اجماعیِ ساختن [[بنای بر قبور|بنا بر روی قبور]] و لزوم تخریب آن، به ویران کردن اماکن و [[بقعه‌های بقیع]] پرداختند. تخریب بقیع، واکنش مردم و عالمان بسیاری را در [[ایران]]، [[عراق]]، [[پاکستان]]، شوروی سابق و... برانگیخت. دولت وقت ایران، در واکنش به تخریب اماکن مقدس مسلمانان، یک روز عزای عمومی اعلام کرد و در پی آن، به رسمیت شناختن کشور تازه‌تأسیس سعودی، سه سال به‌تعویق افتاد.


خط ۲۷: خط ۴۶:
پس از این رخداد، دولت عثمانی، لشکری را برای تصرف [[مدینه]] و بازپس‌گیری آن از وهابیان فرستاد و در [[ذی‌الحجة]] ۱۲۲۷ق، حکومت بر مدینه را پس گرفت. بر همین اساس، محمود دوم، سی‌امین سلطان عثمانی، در سال ۱۲۳۴ق دستور بازسازی بارگاه‌ها را صادر کرد.<ref>جعفریان، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶.</ref>
پس از این رخداد، دولت عثمانی، لشکری را برای تصرف [[مدینه]] و بازپس‌گیری آن از وهابیان فرستاد و در [[ذی‌الحجة]] ۱۲۲۷ق، حکومت بر مدینه را پس گرفت. بر همین اساس، محمود دوم، سی‌امین سلطان عثمانی، در سال ۱۲۳۴ق دستور بازسازی بارگاه‌ها را صادر کرد.<ref>جعفریان، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶.</ref>


وهابیان بار دیگر در [[صفر]] [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]] به مدینه حمله کردند.<ref>ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.</ref> در این حمله، خسارت‌هایی به حرم نبوی و اماکن مذهبی وارد شد.<ref>ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.</ref> هفت ماه بعد، در [[رمضان]] ۱۳۴۴ق، شیخ عبدالله بن بُلَیهد (۱۲۸۴-۱۳۵۹ق) که از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۵ق، قاضی القضات مکه بود،<ref>زرکلی، الأعلام، ۲۰۰۲م، ج۴، ص۹۱.</ref> وارد مدینه شد و با استفتائی از مفتیان مدینه، حکم تخریب قبور را دریافت کرد.<ref>البلاغی، الردَ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۳۹-۴۱؛ ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.</ref> در [[۸ شوال|هشتم شوال]] سال ۱۳۴۴ق، همه آثار تاریخی قبرستان بقیع، و از جمله [[بقعه‌های بقیع]]، به‌فتوای شیخ عبدالله بلیهد، قاضی‌القضاة سعودی، با اتکا به فتوای مفتیان مدینه ویران شد.<ref>ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹؛ نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.</ref> ۱۵ تن از مفتیان مدینه<ref>البلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۵.</ref> در فتوای مذکور، ساختن بنا بر قبور را اجماعاً ممنوع دانسته و به تخریب آن حکم دادند.<ref>البلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۰.</ref> با این حال، بر خلاف [[وهابیت|اعتقادات وهابیان]]، [[بنای بر قبور|بنای قبور]] به باور مشهور اهل‌سنت و شیعیان، با اعتقادات اسلامی تضادی ندارد و [[زیارت]] قبور بزرگان دین و مزار مؤمنان، [[مستحب]] دانسته می‌شود.<ref>مدنی، التاریخ الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۴۳۱-۴۵۰؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۱۲.</ref> بر اساس اسناد موجود، پس از تخریب، ملک عبدالعزیز، پادشاه عربستان، در نامه‌ای به تاریخ ۱۲ شوال ۱۳۴۴ق خطاب به عبدالله بن بلیهد، اقدامات وی در این باره را تحسین کرد.<ref>[http://www.alriyadh.com/965193 العساف، «عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس».]</ref>
وهابیان بار دیگر در [[صفر]] [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]] به مدینه حمله کردند.<ref>ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.</ref> در این حمله، خسارت‌هایی به حرم نبوی و اماکن مذهبی وارد شد.<ref>ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.</ref> هفت ماه بعد، در [[رمضان]] ۱۳۴۴ق، شیخ عبدالله بن بُلَیهد (۱۲۸۴-۱۳۵۹ق) که از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۵ق، قاضی القضات مکه بود،<ref>زرکلی، الأعلام، ۲۰۰۲م، ج۴، ص۹۱.</ref> وارد مدینه شد و با استفتائی از مفتیان مدینه، حکم تخریب قبور را دریافت کرد.<ref>بلاغی، الردَ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۳۹-۴۱؛ ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.</ref> در [[۸ شوال|هشتم شوال]] سال ۱۳۴۴ق، همه آثار تاریخی قبرستان بقیع، و از جمله [[بقعه‌های بقیع]]، به‌فتوای شیخ عبدالله بلیهد، قاضی‌القضاة سعودی، با اتکا به فتوای مفتیان مدینه ویران شد.<ref>ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹؛ نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.</ref> ۱۵ تن از مفتیان مدینه<ref>بلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۵.</ref> در فتوای مذکور، ساختن بنا بر قبور را اجماعاً ممنوع دانسته و به تخریب آن حکم دادند.<ref>بلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۰.</ref> با این حال، بر خلاف باور وهابیان، [[بنای بر قبور|بنای قبور]] به باور مشهور اهل‌سنت و شیعیان، با اعتقادات اسلامی تضادی ندارد و [[زیارت]] قبور بزرگان دین و مزار مؤمنان، [[مستحب]] دانسته می‌شود.<ref>مدنی، التاریخ الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۴۳۱-۴۵۰؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۱۲.</ref> بر اساس اسناد موجود، پس از تخریب، ملک عبدالعزیز، پادشاه عربستان، در نامه‌ای به تاریخ ۱۲ شوال ۱۳۴۴ق خطاب به عبدالله بن بلیهد، اقدامات وی در این باره را تحسین کرد.<ref>[http://www.alriyadh.com/965193 العساف، «عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس».]</ref>


==واکنش‌ها و پیامدها==
==واکنش‌ها و پیامدها==
خط ۴۰: خط ۵۹:
[[سید محسن امین]]، در پی تخریب اماکن مقدس اسلامی به حجاز سفر کرد و به تألیف کتاب [[کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب (کتاب)|کشف الارتیاب]] پرداخت تا وهابیت، تاریخ آن و اقدامات آنان را شرح دهد.<ref>محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۳۷۵-۳۷۶.</ref> کتاب مذکور همچنین شامل بیان اعتقادات وهابیان و مطالبی در رد عقاید آنان است و با عنوان تاریخچه نقد و بررسی وهابی‌ها، به فارسی ترجمه شده است.<ref>محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۳۷۵-۳۷۶.</ref> [[محمدجواد بلاغی نجفی|محمدجواد بلاغی]] در رساله [[رد الفتوی بهدم قبور الائمة فی البقیع]]، به نقد مبانی اندیشه وهابیان درباره تخریب اماکن مقدس پرداخت<ref>الرفاعی،‌ معجم ما کتب فی الحج، ۱۴۲۷ق، ص۱۷۱.</ref> و در کتاب دیگری با عنوان دعوة الهدی الی الورع فی الأفعال و الفتوی، به فتوای تخریب بقعه‌های متبرکه واکنش نشان داد.<ref>محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۴۸۰.</ref> همچنین شاعران بسیاری، ناخرسندی خود را از تخریب قبور بقیع، در قالب شعر بیان کرده‌اند.<ref>مدنی، التاریخ الامین، ۱۴۱۸ق، ص۳۶۶-۳۶۸؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۳۳۵-۳۴۱.</ref>
[[سید محسن امین]]، در پی تخریب اماکن مقدس اسلامی به حجاز سفر کرد و به تألیف کتاب [[کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب (کتاب)|کشف الارتیاب]] پرداخت تا وهابیت، تاریخ آن و اقدامات آنان را شرح دهد.<ref>محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۳۷۵-۳۷۶.</ref> کتاب مذکور همچنین شامل بیان اعتقادات وهابیان و مطالبی در رد عقاید آنان است و با عنوان تاریخچه نقد و بررسی وهابی‌ها، به فارسی ترجمه شده است.<ref>محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۳۷۵-۳۷۶.</ref> [[محمدجواد بلاغی نجفی|محمدجواد بلاغی]] در رساله [[رد الفتوی بهدم قبور الائمة فی البقیع]]، به نقد مبانی اندیشه وهابیان درباره تخریب اماکن مقدس پرداخت<ref>الرفاعی،‌ معجم ما کتب فی الحج، ۱۴۲۷ق، ص۱۷۱.</ref> و در کتاب دیگری با عنوان دعوة الهدی الی الورع فی الأفعال و الفتوی، به فتوای تخریب بقعه‌های متبرکه واکنش نشان داد.<ref>محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۴۸۰.</ref> همچنین شاعران بسیاری، ناخرسندی خود را از تخریب قبور بقیع، در قالب شعر بیان کرده‌اند.<ref>مدنی، التاریخ الامین، ۱۴۱۸ق، ص۳۶۶-۳۶۸؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۳۳۵-۳۴۱.</ref>


[[محمدجواد بلاغی نجفی]] در کتاب الردَ علی الوهابیة، با اتکا به احادیثی از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]]، [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]]، [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] و...، و نیز با اتکا به سنت متداول میان مسلمانان از صدر اسلام، به ردّ عقاید [[وهابیت]] در این باره پرداخته و احادیث مورد استناد آنان را غیرمرتبط با مقصود آنان دانسته است؛ چرا که به گفته بلاغی، در احادیث مورد استناد وهابیان، ساختن بناهایی مانند دیوار، بر روی قبرها ممنوع شده، نه بناهایی که قبرها را دربرمی‌گیرند.<ref>البلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۶۹-۷۲.</ref>  
[[محمدجواد بلاغی نجفی]] در کتاب الردَ علی الوهابیة، با اتکا به احادیثی از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]]، [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]]، [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] و...، و نیز با اتکا به سنت متداول میان مسلمانان از صدر اسلام، به ردّ عقاید [[وهابیت]] در این باره پرداخته و احادیث مورد استناد آنان را غیرمرتبط با مقصود آنان دانسته است؛ چرا که به گفته بلاغی، در احادیث مورد استناد وهابیان، ساختن بناهایی مانند دیوار، بر روی قبرها ممنوع شده، نه بناهایی که قبرها را دربرمی‌گیرند.<ref>بلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۶۹-۷۲.</ref>  


گفته شده که وهابیان نخستین گروهی بوده‌اند که با تکیه بر نظرات دینی، بارگاه‌های بزرگان مذهبی را ویران کرده‌اند. با این حال، در مواردی کسانی جز وهابیان نیز با اتکا بر وجود کتاب‌هایی در نکوهش [[خلفا]] در خزانه حرم بقیع، در پی تخریب بقعه‌های این قبرستان برآمدند، اما موفق نشدند.<ref>جعفریان، صفویه در عرصه دین...، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۸۳و۸۴۲.</ref>
گفته شده که وهابیان نخستین گروهی بوده‌اند که با تکیه بر نظرات دینی، بارگاه‌های بزرگان مذهبی را ویران کرده‌اند. با این حال، در مواردی کسانی جز وهابیان نیز با اتکا بر وجود کتاب‌هایی در نکوهش [[خلفا]] در خزانه حرم بقیع، در پی تخریب بقعه‌های این قبرستان برآمدند، اما موفق نشدند.<ref>جعفریان، صفویه در عرصه دین...، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۸۳و۸۴۲.</ref>
خط ۹۷: خط ۱۱۶:
{{منابع}}
{{منابع}}
* امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
* امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
* امینی، محمد امین، بقیع الغرقد، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* امینی، محمدامین، بقیع الغرقد، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* ایازخان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمد شاه قاجار، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
* ایازخان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمد شاه قاجار، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
* «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، در مجله میقات حج، ش۹۲، تابستان ۱۳۹۴ش.
* «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، در مجله میقات حج، ش۹۲، تابستان ۱۳۹۴ش.
* البلاغی، محمد جواد، الردّ علی الوهابیة، تحقیق سید محمد علی الحکیم، بیروت، مؤسسة اهل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
* بلاغی، محمدجواد، الردّ علی الوهابیة، تحقیق سید محمد علی الحکیم، بیروت، مؤسسة اهل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
* جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت،‌ دار الجیل.
* جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت،‌ دار الجیل.
* جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مشعر، ۱۳۸۲ش.
* جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مشعر، ۱۳۸۲ش.
خط ۱۰۹: خط ۱۲۸:
* حسام السلطنه، دلیل الانام: فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
* حسام السلطنه، دلیل الانام: فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
* الرفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب فی الحج، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق.
* الرفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب فی الحج، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق.
* زرکلی، خیر الدین، الأعلام، بیروت،‌ دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م.
* زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت،‌ دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م.
* العساف، منصور، «[http://www.alriyadh.com/965193 عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس]»، در سایت الریاض، تاریخ درج مطلب: ۳ ذی القعده ۱۴۳۵ق، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۳۹۷ش.
* العساف، منصور، «[http://www.alriyadh.com/965193 عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس]»، در سایت الریاض، تاریخ درج مطلب: ۳ ذی القعده ۱۴۳۵ق، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۳۹۷ش.
* قاضی عسکر، علی، تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* قاضی عسکر، علی، تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* مختاری، رضا، «سه سند از علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، در مجله کتاب شیعه، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
* مختاری، رضا، «سه سند از علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، در مجله کتاب شیعه، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
*محقق، علی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۷۹ش.
*محقق، علی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۷۹ش.
* محمد علی، عبد الله، معجم مؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، بی‌جا، [مرکز الزهراء الإسلامی]، ۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م.  
* محمد علی، عبدالله، معجم مؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، بی‌جا، [مرکز الزهراء الإسلامی]، ۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م.  
*مدنی، عبدالعزیز، التاریخ الامین لمدینة سید المرسلین، قم، مطبعة الأمین، ۱۴۱۸ق.
*مدنی، عبدالعزیز، التاریخ الامین لمدینة سید المرسلین، قم، مطبعة الأمین، ۱۴۱۸ق.
*نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، نشر مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.
*نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، نشر مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.
خط ۱۳۰: خط ۱۴۹:
  | رده = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل
  | رده = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل
  | شناسه= <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل
  | شناسه= <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل
  | جعبه اطلاعات = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->نمی‌خواهد
  | جعبه اطلاعات = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->دارد
  | عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->دارد
  | عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->دارد
  | ناوبری = <!--ندارد، دارد-->دارد
  | ناوبری = <!--ندارد، دارد-->دارد