ختم قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

واژه «ختم» در لغت، به معنای رسیدن به پایان هر چیز است.<ref>مقاییس اللغة؛ لسان العرب: ماده «ختم»</ref> اصطلاح ختم قرآن، هماهنگ با مفهوم لغوی آن، به معنای قرائت قرآن کریم از آغاز تا پایان است.<ref> شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۳.</ref> در قرآن کریم سخنی از ختم به میان نیامده است، بلکه همگان به قرائت به قدر میسور فراخوانده شده‌اند: {{عربی|فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ؛<ref>سوره مزمل، آیه ۲۰.</ref> به هر میزان که ممکن است، از قرآن بخوانید.}}.<ref> شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۳.</ref>

عنوان «ختم قرآن» از صدر [[اسلام]] برای مسلمانان آشنا بوده و [[پیامبر اکرم|پیامبر(ص)]]، [[اهل بیت]](ع) و [[صحابه]] درباره چگونگی، زمان، روش و ثواب ختم قرآن کریم سخن گفته‌اند. <ref> شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۴.</ref> ظاهراً تعبیر «مجلس ختم» که برای درگذشتگان برگزار می‌شود از همین «ختم قرآن» گرفته شده باشد؛ زیرا مرسوم است که در چنین مجلسی یک یا چند بار قرآن را ختم می‌کنند.<ref> شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۴.</ref>

در روایات، ثواب‌ها و برکات زیادی برای ختم قرآن بیان شده است.<ref> شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۷۳ـ۳۷۵.</ref> که برخی منحصر به زمان‌های خاص مانند [[ماه رمضان]] یا مکان‌های خاص مانند [[مکه]] مکرمه‌اند و برخی درباره تمام زمان‌ها و مکان‌ها هستند.<ref> شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۴.</ref>

در [[حدیث|حدیثی]] از پیامبر(ص) آمده هر کس [[قرآن]] را ختم کند، گویی نبوّت در جان او جای گرفته ولی به او [[وحی]] نمی‌شود.{{یادداشت|مَن خَتَمَ القُرآنَ فَکأَنَّما اُدرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَینَ جَنبَیهِ، ولکنَّهُ لایوحی إلَیهِ؛ کسی که قرآن را ختم کند، گویا نبوّت در میان دو پهلویش قرار داده شده باشد، جز آن که به او وحی نمی‌گردد.}}<ref>الکافی، ج۲، ص۶۰۴.</ref>

همچنین پیامبر(ص) فرمود: دعایِ ختم‌کننده قرآن، اجابت می‌شود.{{یادداشت|مَن خَتَمَ القُرآنَ فَلَهُ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ.}}<ref>مجمع الزّوائد، نورالدّین علی هیثمی مصری، ج۷، ص۲۵۶.</ref> همچنین بنابر روایتی دیگر از امام صادق(ع) ختم‌کننده قرآن دعایش مستجاب می‌شود.{{یادداشت| مَن خَتَمَهُ كانَت لَهُ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ مُؤَخَّرَةٌ أو مُعَجَّلَةٌ.}}<ref>علاّمه مجلسی، مرآة العقول، ج۱۲، ص۴۹۷.</ref>

در [[حدیث|روایات]] مختلفی ثواب ختم قرآن، یکی از معیارهای سنجش ثواب و پاداش دیگر اعمال معرفی شده است. برای نمونه، ثواب [[قرائت قرآن|قرائت]] یک آیه در [[ماه رمضان]]<ref>عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۹۶.</ref> یا سه بار تلاوت [[سوره توحید]] در سایر ماه‌ها<ref> امالی صدوق، ص۸۶.</ref> یا [[نماز]] خاصی در شب دوشنبه<ref> هر کس شب دوشنبه دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت آن یک حمد و هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از تمام شدن نماز هفت مرتبه تسبیحات اربعه و لاحول و لاقوه الا بالله العلی العظیم بگوید، ثواب ختم قرآن برای او نوشته شود.}}</ref> معادل ثواب ختم قرآن دانسته شده است.

تلاوت قرآن، آداب ظاهری (مانند طهارت و آراستگی)<ref>دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۱۵.</ref> و باطنی (مانند حضور قلب و تدبر)<ref>دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۱۸.</ref> و نیز احکامی (مانند وضو برای مسّ کتابت)<ref>دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۲۰.</ref> دارد.  

ختم قرآن نیز آداب ویژه‌ای دارد؛ از جمله ختم آن در [[روز جمعه]]،<ref>مصباح المتهجد، ص۳۲۲.</ref> [[روزه]]‌داری در روز ختم قرآن،<ref>شرح المهذب نووی، ج۲، ص۱۶۸.</ref> و اینکه فرد پس از هر ختم، حتی اگر قصد ختم مجدد هم ندارد [[سوره فاتحه]] و پنج آیه نخست [[سوره بقره]] را قرائت و ختم قرآن را به فَتح آن (شروع مجدد تلاوت از ابتدای قرآن) متصل کند.<ref>الکافی، ج۲، ص۶۰۵.</ref>

همچنین برای مدت ختم قرآن آدابی روایت شده است؛ مانند نهی از ختم قرآن در کمتر از سه روز و سفارش به ختم آن در سه، پنج یا هفت روز.<ref> شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۷۷ و ص۳۸۴ـ۳۸۷.</ref> برپایه روایتی ختم قرآن در شرایط عادی در کمتر از سه روز یا یک هفته پسندیده نیست<ref>الکافی، ج۲، ص۶۱۸ـ۶۱۹.</ref> چراکه در سنّت اسلامی به فهم آیات بیش از تکرار و تعدد [[تلاوت]] توجه شده است.<ref>الکافی، ج۲، ص۶۱۴.</ref> در روایتی از پیامبر نقل شده کسی که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کند به فهم آیات دست نمی‌یابد<ref> کنز العمال، ج۱، ص۶۱۴.</ref> و چنین قرائتی به خواندن شتابزده و بی‌توجه آیات می‌انجامد.<ref>الکافی، ج۲، ص۶۱۷.</ref> در حدیثی از [[امام رضا]](ع) آمده است با اینکه می‌توانم قرآن را در کمتر از سه روز ختم کنم، این کار را نمی‌کنم تا قرائتم بدون تدبر نباشد. در عین حال، در [[ماه رمضان]] سی تا چهل بار ختم قرآن مُجاز دانسته شده است.<ref> رجوع کنید به: کلینی، ج۲، ص۶۱۸.</ref>

ختم قرآن برای حاجیان در مدت اقامت در [[مکه]] سفارش شده است.<ref>حسینی، بهترین اعمال در سرزمین حج، ‌۱۳۹۲ش ص۱۸.</ref> در حدیثی آمده است: کسی که قرآن را در مکه ختم کند، تا پیش از مرگ، [[رسول اکرم]] و نیز جایگاه خود را در [[بهشت]] می‌بیند.<ref>الکافی، ج۲، ص۶۱۲.</ref>

بسیاری از افراد ثواب قرائت یا ختم قرآن را به پیشگاه [[پیامبر|پیامبران]]، [[امامان]] و [[امامزاده|امامزادگان]]، بزرگان دین، [[شهید|شهیدان]] و امواتِ خود هدیه می‌کنند. در برخی از روایات برای اهدای ثواب ختم قران به معصومان، پاداش‌هایی بیان شده است.<ref>حکیم، چگونه قرآن بخوانیم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص ۳۲.</ref>

ختم قرآن به دو صورت انجام می‌شود: ختم انفرادی و ختم گروهی. در جلسات ختم گروهی معمولا انگیزه تلاوت بیشتر است. <ref>«ختم قرآن»، نسیم وحی، ۱۳۸۶ش، ص۶.</ref> یکی از زمان‌های ختم قرآن ماه مبارک رمضان است که قرائت قرآن در آن ثواب زیادی دارد. برای یک ختم یا بیشتر در این ماه، بر اساس تعداد صفحات قرآن روش‌های مختلفی ارائه شده است<ref>«ختم قرآن»، نسیم وحی، ۱۳۸۶ش، ص۶.</ref> 

جلسات ختم قرآن در گذشته بیشتر در منزل برگزار می‌شد و در سال‌های اخیر در بسیاری از [[مسجد|مساجد]] بلافاصله پس از [[نماز جماعت]]، یک صفحه از قرآن با ترجمه تلاوت می‌کنند که به مرور ختم قرآن شکل می‌گیرد. در برخی [[حرم|حرم‌های]] امامان و امامزادگان نیز مراسم ختم دسته‌جمعی قرآن به صورت روزانه برگزار شده و ثواب آن به روح صاحب مزار هدیه می‌گردد.{{مدرک}} نوع دیگری از ختم، از طریق ارتباطات پیامکی یا شرکت در برخی سایت‌های اینترنتی است. اینگونه ختم‌ها معمولا برای سلامتی [[امام زمان]]، رفع گرفتاری یا درخواست حاجت از [[خداوند]] است.{{مدرک}}

در مراسم ترحیم تازه‌درگذشتگان نیز [[قرآن]] را به صورت سی، شصت یا صدوبیست بخشی تقسیم می‌کنند و هریک از شرکت‌کنندگان معمولا یک پاره از آن را قرائت کرده و در مجموع یک یا چند ختم قرآن صورت می‌گیرد. گویا علت نام‌گذاری مراسم یادبودِ درگذشتگان به «مجلس ختم» همین سنّت ختم جمعی قرآن است.{{مدرک}} به این مجلس، مجلس ختم دعا یا قرآن بر پرباکردن نیز گفته‌اند< refلغت‌نامه دهخدا، ماده »ختم کردن».ref> 

«ختم قرآن» به معنای خواندن یک دوره کامل قرآن است؛ ولی در هنگام به پایان رساندن هر سوره یا حزب و جزئی، می‌توان «دعاهای ختم قرآن» را خواند.{{یادداشت|«حُذَیفه» می‌گوید: پیامبر(ص) بعد از اتمام تلاوت سوره بقره، این دعا را خواند: «أَللهُمَّ ارْحَمنی بِالقرآن...»}}<ref>قرآن و آداب تلاوت آن، ص۴۳ و ۴۴.</ref>

در هنگام قرائت دعاهای ختم قرآن معمولاً شنوندگان در پایان هر بخشی از دعا، «آمین» یا «الهی آمین» می‌گویند؛ دلیل این کار را نیز روایت [[امام علی]] می‌دانند.{{یادداشت|امام علی علیه‌السلام به صحابی‌اش - زرّ بن حبیش - فرمود: «ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو...»}}<ref>بحار الانوار، ج۹۲، ص۲۰۶.</ref>

* ابن بابویه (شیخ صدوق)، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق.

* ابن بابویه (شیخ صدوق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، ۱۳۶۸ش.

* ابن بابویه (شیخ صدوق)، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.

* حسینی، داوود،‌ بهترین اعمال در سرزمین حج، تهران، مشعر،‌۱۳۹۲ش.

* طوسی،‌ محمد بن حسن، مصباح المتهجّد، بیروت، ۱۴۱۱م/۱۹۹۱ق.

* عاملی،‌ جعفر مرتضی، حقائق هامّة حول القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۰ق.

* غزالی،‌ محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، ۱۴۱۲م/۱۹۹۲.

* فیض کاشانی، محسن، قرآن و آداب تلاوت آن، ترجمه دکتر اسدالله ناصح، تهران، کانون انتشارات محمدی.

* کلینی،‌محمد بن یعقوب کلینی، الکافی.

* متقی،‌ علی بن حسام الدین، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.

* مجلسی،‌ محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

* محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث،‌۱۳۹۱ش.

* نووی، ‌یحیی بن شرف، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت، دارالفکر.