حسن بن محمد طوسی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حسن بن محمد بن حسن طوسی''' (درگذشته بعد از ۵۱۱ق/۱۱۱۷م) معروف به '''ابوعلی طوسی''' یا '''مفید ثانی''' فرزند [[شیخ طوسی]]، [[فقیه]]، [[محدث]] و یکی از مهم‌ترین حلقه‌های واسطه در [[سلسله اسناد|سلسله اسانید]] [[شیعه]] است.

تاریخ دقیق تولد و وفات او روشن نیست، اما با توجه به اینکه وی در حدود ۴۵۵ق از [[شیخ طوسی]] [[اجازه روایت]] دریافت داشته است، می‌توان زمان تولد او را میانه‌های نیمه اول ''[[قرن پنجم]]'' [[هجری قمری]] تخمین زد.<ref>رکـ: آقابزرگ، مقدمه، ص۱۱.</ref> آخرین اطلاع از حیات وی مربوط به ۵۱۱ ق است که [[محمد بن علی طبری|عمادالدین طبری]] در این سال در [[نجف]] از او اخذ حدیث کرده است، <ref>نکـ: طبری، بشارة المصطفی، صص۲، ۵، جمـ.</ref>  

برخی به خاطر اقامتش در نجف اشرف، غروی دیگر لقبی است که به او داده اند.<ref>حسينى جلالى٬ المنهج الرجالى  و العمل الرائد في الموسوعة الرجالية لسيد الطائفة آية الله العظمى البروجردي، ۱۴۲۲ق٬ ص۱۲</ref>

ولی احتمالاً ابوعلی در ۵۲۰ق وی زنده نبوده است، زیرا [[هبة الله بن نما|هبة الله بن نماء]] که در این سال در [[نجف]] به تحصیل اشتغال داشته، با واسطه و با قید «‌رضی الله عنه‌» از او روایت کرده است.<ref>نکـ: سند آغازین کتاب سلیم، ص۶۳.</ref> به هر روی باتوجه به طبقه رجالی وی، گفتۀ صفدی<ref>صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱.</ref> که وفات او را در حدود ۵۴۰ ق دانسته است و نیز گفته ابن شاکر کتبی<ref>ابن شاکر، عیون التاریخ، ج۱۲، ص۴۰۴.</ref> که به صراحت نام وی را در وفیات سال مذکور آورده است، نادرست می‌نماید.

ابوعلی که از خاندانی صاحب نام برخاسته بود، در مکتب پدرش [[شیخ الطائفه]] ابوجعفر طوسی طلب علم کرد و در علوم دینی به پایه‌ای رسید که به وی لقب مفید داده شد و برای تمایز از [[شیخ مفید]]، مفید ثانی نیز خوانده می‌شد.<ref>ابن فوطی، تلخیص مجمع الآداب، ص۷۱۵؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۴.</ref>

*پدرش شیخ الطائفه: ابوعلی در [[بغداد]] و [[نجف اشرف]] ملازم پدر بزرگوارش بود و تمامی تصنیفات او را نزذش خوانده است. ابوعلی از سر ارادت پدر را با عبارت ''السعید الوالد'' یاد می‌کرد. شیخ الطائفه علاوه بر اجازه‌ای که در سال ۴۵۵ق به پسر و چند تن دیگر داده است٬ در سال ۴۷۷ق در انتهای کتاب وقف ''تهذیب الاحکام'' اجازه‌نامه دیگری نیز برای ابوعلی نوشته است. <ref>صدرایی، طبقات فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیثی شیعه، ج۱۱، ص۶۶</ref>

ابوعلی غیر از پدر، نزد شیوخی چند از [[امامیه]] و غیر ایشان مانند ابویعلی[[ سلار دیلمی]]، ابن صقال، ابوطیب طبری، خلّال و تنوخی<ref>ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۰.</ref> دانش آموخت.

باید گفت [[سید محسن امین]] پس از ذکر اسم '''ابوطیب طبری، خلال و تنوخی''' می گوید: ما به درستی نمی دانیم این سه نفر کیستند و آن ها را از قول ابن حجر عسقلانی نقل کردیم.<ref>اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴۶</ref>

نویسندگان غالباً او را پارسا، زاهد، عالم و البته [[ثقه]] دانسته‌اند و طالبان پیوسته جهت اخذ علم نزد او می‌شتافتند.<ref>صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱؛ منتجب الدین، الفهرست، ص۲۴؛ حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.</ref>

افراد بسیاری نزد او به فراگیری دانش پرداختند، از آن جمله‌اند:<ref>ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، صص۱۱-۱۲؛ منتجب الدین، الفهرست، صص۴۲، ۴۶، ۵۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۱؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، صص۳۳۵-۳۳۶.</ref>

{{ستون-شروع|5}}

# [[محمد بن ادريس حلی (متوفای ۵۹۸ق)|ابن ادريس حلی]]

# [[ابو الرضا فضل اللّه راوندی كاشانى (متوفای۵۷۰ق)|فضل اللّه راوندی ]]

# [[شيخ امام موفق الدين حسين واعظ جرجاني|واعظ جرجانی]]

# [[حسين بن احمد بن محمّد بن على بن طحال مقدادى|حسین طحال مقدادى]]<ref>أمل الآمل في علماء جبل عامل، ج ‏۲، ص ۹۰.</ref>

# [[افضل الدین مهابادی]] مولف ''کتاب فی الاعراب''<ref>أمل الآمل في علماء جبل عامل، ج ‏۲، ص ۶۹.</ref>

آنچه سبب شده است که ابوعلی طوسی در بین رجال امامیه بسیار مورد توجه قرار گیرد، روایاتش از شیخ طوسی و نیز وجود نام او در قریب به اتفاق اجازات روایی شیعه است. چنانکه از ۳ راوی اصلی شیخ طوسی، یعنی [[ابوالصمصام ذوالفقار بن معبد]]، [[ابوالوفا عبدالجبار بن عبدالله رازی]] و ابوعلی طوسی، <ref>نکـ: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۵، جمـ؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۴.</ref> با نظری آماری به سلسلۀ اسانید، می‌توان دریافت که نام ابوعلی است که در بیشتر آنها مذکور است.

شیخ مرتضی انصاری (متوفای۱۲۸۰ق) در فرائد الاصول روایتی را که در سلسله سند آن فردی مجهول قرار دارد، نقل کرده ولی آن را همانند صحیح دانسته است. استاد فقید محمدجواد ذهنی می گوید: علت صحیح بودن این روایت با وجود راوی مجهول این است که آن را شیخ ابوعلی روایت کرده است و او مردی ثقه است که از غیرمعتمد روایت نمی کند.<ref>ذهنی تهرانی، تشریح المقاصد، ۱۴۰۵ق٬ ج۴، ص۳۱۹</ref> القابی که دانشمندان ابوعلی را با آن یاد کرده اند نیز حاکی از جایگاه والای او در بین ایشان است. چنان‌که برخی او را '''مفیدالدین''' خطاب کرده و برخی دیگر لقب '''الشیخ الموید''' و برخی نیز لقب '''مؤتمن''' به وی داده اند.<ref>حکیم، المفصل في تاريخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق٬ ج۴، ص۴۷</ref>

ابوعلی نیز به نوبۀ خود با انتقال طرق یادشده به شاگردانش، به ویژه [[محمد بن علی طبری|عمادالدین طبری]]، ابن رطبۀ سوراوی و الیاس بن هشام، به عنوان حلقه‌ای مهم در سلسله‌های اسانید اجازات و روایات ایفای نقش کرده است.<ref>نکـ: کتاب سلیم، همانجا؛ عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، صص۲، ۳، جمـ؛ کیذری، حدائق الحقائق، ج۱، ص۴۶۴، ج۳، صص۱۲۳۳-۱۲۳۴؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۸۰؛ شهید اول، الاربعون، صص۲۰، ۲۲، ۲۴، ۶۵، جمـ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، صص۳۳، ۵۰، ۶۹، ۱۴۴، جمـ، ج۱۰۵، صص۱۱، ۲۵، ۴۵، جمـ.</ref>

ابوعلی یکی از مهم‌ترین مروجان فقه شیخ طوسی است. شرح او بر کتاب [[النهایة]] خود شاهدی قوی بر این مدعا است.<ref>نکـ: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، صص۳۳، ۶۹، ۱۴۴، ۱۵۷-۱۵۸، جمـ.</ref> وی در مقام یک [[فقیه]] صاحب نظر، نظرات و آرائی خاص خود در فقه داشته است. قول وجوب استعاذه در قرائت، در [[نماز]] و غیر آن که از فتاوای شاذ به شمار می‌رود، از آرای منسوب به وی می‌باشد.<ref>نکـ: افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۶؛ قس: طوسی، الخلاف، ج۱، صص۳۲۴-۳۲۵.</ref>

# الانوار، که [[میرزا عبدالله افندی|افندی]] در خاتمۀ [[بحارالانوار]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، صص۱۶۶، ۱۶۸.</ref> بدون ذکر سند از آن نام برده است.

# المرشد الی السبیل المتعبد که [[ابن شهرآشوب]] در [[معالم العلماء]]<ref>ابن شهراشوب، معالم العلماء، صص۳۷-۳۸.</ref> آن را معرفی کرده است و پس از او [[حر عاملی]]<ref>حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.</ref> از شرح الوعلی بر کتاب النهایة شیخ طوسی یادکرده که [[آقا بزرگ طهرانی|آقابزرگ طهرانی]]<ref>آقابزرگ، الذریعه، ج۱۴، ص۱۱۰، ج۲۰، ۳۰۵.</ref> آن را با المرشد یکی دانسته است. ظاهراً نسخ شرح النهایة ابوعلی تا روزگاری متأخر باقی بوده و مورد استفادۀ کسانی چون [[شهید اول]]<ref>شهید اول، الذکری، ص۱۰.</ref> قرا ر گرفته است.

# برخی [[امالی شیخ طوسی|امالی]] شیخ طوسی را نیز جزو آثار ابوعلی شمرده‌اند<ref>مثلاً رجوع کنید حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص۷۶.</ref> اما گویا ابوعلی فقط راوی امالی بوده و امالی منتسب به وی در واقع مجموعه‌ای از احادیث به املای پدرش شیخ طوسی است.<ref>نکـ: طوسی، امالی، ج۱، صص۲، ۳۱، جمـ، نیز مقدمه‍.</ref>

در قرن ششم هجری پس از درگذشت شیخ طوسی و با وجود عالمان و دانشمندانی که در سن و علم بر ابوعلی مقدم بودند، او به زعامت [[حوزه علمیه نجف اشرف]] و ریاست علمی شهر رسید.<ref>غروی، الحوزه العلمیه فی النجف الاشرف، ۱۴۱۴ق٬ ص۳۸</ref> در زمان او حوزه نجف به حوزه ای بین‌المللی تبدیل شد و طلاب متعددی را از نقاط مختلف جهان به خود جذب کرد.<ref>نجف کانون تشیع، محمود گلابگیر نیک، ص125</ref>

دو [[روایت]] بسیار مشهور و مهمی که [[اسناد]]شان به ابوعلی منتهی می شود، عبارتند از:

#[[زیارت جامعه کبیره]] که [[شیخ مفید]] در کتاب ''المزار'' آن را آورده است.<ref>افندی٬ رياض العلماء و حياض الفضلاء، ۱۴۳۱ق٬ ج۲، ص۲۲</ref>  

#[[صحیفه سجادیه|صحیفه کامله سجادیه]]؛ ابوعلی این روایت را به خواهر زاده اش، حمزه بن محمد نقل کرده است.<ref>مامقانی٬ تنقيح المقال في علم الرجال، ۱۴۳۱ق٬ ج۲۴، ص۲۷۲</ref>

=====ابو نصر محمد بن حسن=====

با این که وی همانند پدرش٬ عالمی جلیل القدر بود و پس از پدر زعیم [[حوزه علمیه نجف]] اشرف گردید لیکن از او جز نامی در کتب یافت نمی شود.<ref>ابطحی٬ آشنایی با حوزه های علمیه شیعه در طول تاریخ، ۱۳۶۵ش٬ ص۲۷۵</ref>