فرزندخوانده: تفاوت میان نسخه‌ها

'''فَرزندْخوانده''' کسی است که دیگری (غیر از پدر و مادر واقعی) او را به فرزندی پذیرفته باشد. فرزندخواندگی سابقه تاریخی دارد و [[قرآن]] به سابقه آن پیش از [[اسلام]] و نیز زمان [[نزول قرآن]] اشاره دارد. در [[عربستان]]، فرزندخواندگی بسیار رایج بود و [[پیامبر]] نیز فرزندخوانده‌ای به نام [[زید بن حارثه]] داشت. اعراب برای فرزندخوانده همان آثار و احکام فرزند واقعی را در نظر می‌گرفتند؛ مانند [[ارث]] بردن و [[محرمیت]]. قرآن برخی احکام مرسوم فرزندخواندگی را رد کرد.

در اصطلاح فقهی، فرزندخواندگی این است که شخص بر اساس ادعا و بدون دلیلی برای اثبات فرزندی، فرزند دیگری را فرزند واقعی خود بگیرد؛ چه این فرزند، نسبتش با والدینش ناشناخته باشد، مانند بچه سرراهی (لقیط) یا معلوم باشد، مانند [[یتیم]].<ref>انصاری شیرازی، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۲۳۴.</ref>

فرزندخواندگی سابقه تاریخی نسبتاً طولانی دارد<ref>امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، ۱۳۷۸ش، ص۲۴.</ref> پیش از اسلام و در دوران [[جاهلیت]] و نیز در میان امت‌های پیشرفته آن روز مانند [[روم]] و [[فارس]]<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۲۷۵.</ref>، و در ایران قبل از حمله [[اعراب]] و برقراری احکام اسلامی<ref>امامی، «وضع حقوقی فرزندخواندگی در ایران»، ۳۷۸ش، ص۲۴.</ref>مرسوم بوده است.  

[[قرآن]]، در دو جا با جمله «شاید به ما سودی برساند یا او را به فرزندی بپذیریم» به سابقه این موضوع در پیش از [[اسلام]] اشاره می‌کند. مورد اول [[آیه]] نهم [[سوره قصص]] است؛ هنگامی که [[حضرت موسی]] را از آب گرفتند همسر [[فرعون]] ([[آسیه]]) این جمله را درباره موسی می‌گوید. مورد دوم آیه ۲۱ [[سوره یوسف]] است؛ وقتی که [[عزیز مصر]] [[یوسف]] را خرید، به همسرش [[زلیخا]] این جمله را درباره یوسف می‌گوید.<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۶، ص۵۲.</ref>

همچنین در آیه ۷۴ [[سوره انعام]]، [[آزر|آزَر]]، پدر [[حضرت ابراهیم]] خوانده شده است (<small>و هنگامی را که ابراهیم به پدر خود «آزر» گفت</small>)، اما از آن جا که او عمو یا همسر مادر حضرت ابراهیم بوده است، نتیجه گرفته می‌شود آزر، حضرت ابراهیم را به فرزندخواندگی پذیرفته بوده است.<ref>غریب، «زوجین نابارور و فرزندخواندگی از دیدگاه فقه شیعی»، ۱۳۸۷ش، ص۹۹، به نقل از: غفاری، علی اکبر، دراسات فی علم الدرایه، تهران، جامعه الامام الصادق، ۱۳۶۹ش، ص۱۳۸.</ref>

برخی مفسران نیز فرزندخواندگی را یکی از مصادیق پیمان و عقدی می‌دانند که در آیه ۳۳ [[سوره نساء]] به آن اشاره شده است: «و کسانی که شما [با آنان‌] پیمان بسته‌اید».<ref>عالمی طامه، «عقد فرزندخواندگی»، ۱۳۸۷ش، ص۴۸-۴۹؛ تبادکانی، «ارث»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲، ص۴۸۹.</ref>

نکته دیگر این که اعراب درباره خداوند نیز موضوع فرزندخوانده و فرزندادعایی را اظهار می‌کردند.<ref>مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۲۱۹.</ref> آیاتی از قرآن به این موضوع اشاره دارند؛ مانند: [[سوره بقره]]، [[آیه]] ۱۱۶؛ [[سوره یونس]]، آیه ۶۸؛ برخی آیات نیز فرزندخواندگی برای خداوند را نفی می‌کنند؛ مانند: [[سوره اسراء]]، آیه ۱۱۱؛ [[سوره مریم]]، آیه ۹۲؛ [[سوره انبیاء]]، آیه ۲۶.

در [[اسلام]]، فرزندخواندگی به شیوه [[جاهلیت]] و در نظر گرفتن تمام آثار فرزند واقعی، نفی شد و [[قرآن]] با صراحت آن را در [[آیه]] چهارم [[سوره احزاب]] رد می‌کند: «و خدا فرزندخواندگانتان را فرزندانتان نساخت. اینها چیزهایی است که به زبان می‌گویید». این [[آیه]] با واژه «اَدعیاء» (جمع «دُعی») از فرزندخواندگی یاد و بیان می‌کند که رابطه فرزند با پدر و مادر، رابطه‌ای حقیقی و طبیعی است نه تشریفاتی و قراردادی.<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۹، ص۳۲۹.</ref> همچنین در آیه بعدی نیز تأکید می‌کند که فرزندان را به نام پدرانشان بخوانید که این نزد خدا منصفانه‌تر است و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید آنان را [[موالی]] و [[برادران دینی]] خود بدانید.

پیامبر اسلام، قبل از [[بعثت]]، [[زید بن حارثه]] را که هشت سال داشت فرزندخوانده خود برگزید و این فرزندخواندگی سی سال طول کشیده است.<ref>عالمی طامه، «عقد فرزندخواندگی»، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.</ref> اما پس از آن که قرآن فرزندخواندگی را باطل اعلام کرد، پیامبر برای نفی این سنت، با همسر پسرخوانده‌اش پس از آن که زید از او ([[زینب دختر جحش]]) [[طلاق]] گرفت [[ازدواج]] می‌کند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۷، ص۱۹۶.</ref> [[قرآن]] در [[آیات]] ۳۶ تا ۴۰ [[سوره احزاب]] به ماجرای این ازدواج اشاره می‌کند و حتی در [[آیه]] ۳۷ این سوره از زید نام می‌برد. همچنین برای پاسخ به این اعتراض که چرا پیامبر با همسر پسرش ازدواج کرد، در آیه چهلم تأکید می‌کند که [[محمد]] پدر تکوینی و طبیعی (زیستی) هیچ یک از مردان شما نیست، بلکه او [[رسول خدا]] و خاتم پیامبران است.<ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۳۲۴.</ref>

[[قرآن]]، سه اثر مرسوم فرزندخواندگی، یعنی [[نسب|نَسَب]]، [[محرمیت|مَحرَمیت]] و [[ارث]] را صریحاً نفی می‌کند:

در [[آیه]] ۴ [[سوره احزاب]]، رابطه نَسَبی فرزندخواندگی و نام‌گذاری فرزندخوانده به غیر پدر واقعی رد می‌شود. در [[روایات]] فقهی نیز به عدم ثبوت نسبت میان فرزندخوانده و فرزندپذیر تصریح شده است.<ref>انصاری شیرازی، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، ج۳، ص۲۳۸-۲۴۰.</ref> در کتب [[فقه|فقهی]] برای رابطه نَسبی میان فرزند و بستگان نسبی‌اش، آثار متعددی بیان شده است اما برخی معتقدند که در اسلام تنها برخی از این آثار ([[محرمیت]]، [[ارث]] و [[ازدواج]]) پذیرفته نشده اما آثار دیگر (مانند [[حضانت]]، [[ولایت شرعی]]، [[نفقه]] میان والدین و فرزندادن، [[ربا]] میان پدر و فرزند و...) برقرار است.<ref>عالمی طامه، «عقد فرزندخواندگی»، ۱۳۸۷ش، ص۳۹. در این مقاله، ۳۱ مورد از آثار نسب ذکر شده است.</ref>

در [[اسلام]]، سه عامل نَسَب (<small>رابطه نسبی فرزند با والدین</small>)، سَبَب (<small>مانند سببیت [[ازدواج]] در مَحرمیت عروس یا [[آمیزش]] در محرمیت [[ربیبه]]</small>) و [[رضاع]] (<small>شیردهی طبق ضوابط شرعی</small>) موجب [[محرمیت]] می‌شود که هر کدام مفهوم و مرز روشن و معینی دارند و بدون رعایت آن ضوابط، هیچ کدام از این عوامل شامل فرزندخوانده و فرزندپذیران نمی‌شود.<ref> شریعتی‌نسب، «محرمیت در فرزندخواندگی»، ۱۳۹۳ش، ص۲۲۷. </ref> [[آیات]] ۳۶ ۴۰ [[سوره احزاب]] بر عدم محرمیت همسر فرزندخوانده بر فرزندپذیر و [[حلال]] بودن ازدواج با او پس از جدایی دلالت دارد. برخی از فقهای معاصر، به محرمیت فرزندخوانده فتوا داده‌اند که نقدها و دفاع‌هایی را در پی داشته است.<ref>صانعی، مجمع المسائل، ج۲، ص۳۵۷و۳۵۸؛ صدراللهی دامغانی، «مسئله فرزندخواندگی»، ۱۳۸۷ش، ص۵.</ref>

در رسم فرزندخواندگی، فرزندخوانده مانند فرزند حقیقی خانواده [[ارث]] می‌برد. با نزول [[آیات]] ۴ و ۴۰ [[سوره احزاب]] که در آنها فرزند حقیقی بودن پسرخوانده نفی شد، آثار آن از جمله [[ارث|توارث]] نیز ابطال شد.<ref>تبادکانی، «ارث»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲، ص۴۸۹.</ref> همچنین [[آیات ارث]]، از جمله آیه ۱۱ [[سوره نساء]] که در آن ارث والدین و فرزندان بیان شده است، بر رابطه طبیعی و واقعی میان آنها دلالت دارد.{{مدرک}}

در [[۱۳۹۲هجری خورشیدی|سال ۱۳۹۲ش]] طرحی برای ممنوعیت [[ازدواج]] سرپرست با فرزندخوانده در راستای قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست در مجلس شورای اسلامی [[ایران]] ارائه شد که پس از تصویب به دلیل مغایرت با شرع توسط [[شورای نگهبان]] تعدیل شد. بر اساس این مصوبه ازدواج سرپرست با فرزندخوانده تنها در صورت صلاحدید دادگاه جایز شمرده شد.<ref>[http://www.isna.ir/news/93042212692 «تلاش دولت برای جلوگیری از ازدواج سرپرست با فرزندخوانده».]</ref>  

 

از سوی دیگر برخی از [[مجتهد|فقها]] مانند [[آیت‌الله مکارم]] ازدواج با فرزندخوانده را به سبب آنکه بیشتر اوقات به مصلحت فرزندخوانده نیست جایز ندانسته‌اند.<ref>[https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=999&mid=262990 «حکم ازدواج فرزند خوانده با سرپرست».]</ref> همچنین برخی با استناد به [[آیه محارم]] و توسعه مفهومی دلیل حرمت ازدواج با ربیبه (تربیت در دامن شوهر زن) ازدواج با فرزندخوانده را [[حرام]] دانسته‌اند.<ref>میرداماد نجف‌آبادی، «بررسی مشروعت ازدواج فرزندپذیر با فرزندخوانده با نگاه به آیات قرآن کریم»، ۱۳۹۶ش، ص۱۴.</ref>