قصاص: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قِصاص'''، اصطلاحی در [[فقه]] اسلامی، به معنای مقابله به مثل در جنایت‌های عمدی. قصاص به دو قسم قصاص نَفْس و قصاص عضو تقسیم می‌شود. حکم قصاص را از [[احکام]] مسلّم دین [[اسلام]] می‌دانند که [[آیات]] متعدد [[قرآن]]، روایات [[متواتر]] و [[اجماع]] بر آن دلالت می‌کنند. تساوی در آزاد‌بودن و بنده‌بودن، یکی‌بودن دین، [[بلوغ]] و [[عقل]] از شرایط تحقق قصاص است. قصاص، در کنار [[دیه]]، [[حد|حَدّ]] و [[تعزیر]] جزء چهار مجازات اصلیِ قانون مجازات اسلامیِ [[جمهوری اسلامی ایران]] است.

مقابله به مثل در جنایات عمدی را قصاص می‌گویند.<ref>مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۵۹۷.</ref> اگر کسی را که قتلی مترکب شده یا جراحتی به شخصی وارد کرده است، بکشند یا همان جراحت را به او وارد کنند، او را قصاص کرده‌اند.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۷.</ref> در کتاب‌های [[فقه|فقهی]] و حقوقی، به فردی که جنایت را انجام داده است، جانی می‌گویند و آن را که مورد جنایت قرار گرفته است، مَجْنیٌّ‌علیه می‌نامند.<ref>نگاه کنید به مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۶۰۱؛ [http://www.shora-gc.ir/Portal/file/?10525/ghanoon-mojazat-eslami.pdf سایت شورای نگهبان قانون اساسی، قانون مجازات اسلامی، ماده ۴۰۰.]</ref>

[[فقیه|فقها]] قصاص را از احکام مسلم فقه اسلامی می‌دانند که [[آیات]] بسیار و روایات [[متواتر|متواتری]] آن را تأیید می‌کنند و بر آن [[اجماع]] وجود دارد.<ref>نگاه کنید به نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۷.</ref> برخی از دلایل [[قرآن|قرآنی]] قصاص به نقل از کتاب [[جواهر الکلام]] نوشته [[محمدحسن نجفی]] (صاحبْ‌جواهر) به شرح زیر است:<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۷تا۹.</ref>

قصاص به دو قسم قصاص نَفْس و قصاص عضو یا در اصطلاح فقه، قصاص طَرَف تقسیم می‌شود. قصاصِ نَفْس، کشتن کسی است که به‌عمد، دیگری را به قتل رسانده است.<ref>مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۶۰۵.</ref> قصاص عضو یا طَرَف درخصوص آسیب‌های عمدی (به‌جز قتل) مانند قطع عضو مطرح می‌شود.<ref>مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۵۹۹.</ref>

* '''یکی‌بودن دین؛''' به این معنا که اگر مسلمان بر غیرمسلمان جنایت مرتکب شود، مجازاتش قصاص نیست؛<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه و اصطلاحات الاصول، ۱۴۳۱ق، ص۴۲۸؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۹۶.</ref> بلکه [[تعزیر]] می‌شود و دیه می‌پردازد.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۹۶.</ref>  

* '''پدرِ مَجنیٌّ‌علیه نبودن جانی؛''' یعنی اگر جانی بر فرزند خود جنایتی مرتکب شود، قصاص ندارد.<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه و اصطلاحات الاصول، ۱۴۳۱ق، ص۴۲۸؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۹۹.</ref> دراینجا مجازات او [[کفاره]] و دیه و تعزیر است.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۹۹.</ref>  

* '''[[بلوغ]] و [[عقل]]؛''' کسی که به سن بلوغ نرسیده یا دیوانه است، قصاص نمی‌شود.<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه و اصطلاحات الاصول، ۱۴۳۱ق، ص۴۲۸؛‌محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۰۰.</ref>  همچنین انسان بالغ و عاقلی که بر شخص دیوانه جنایت انجام داده است، قصاص ندارد؛ اما باید دیه بپردازد.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۰۰و۲۰۱.</ref>

* '''مهدورالدم نبودن مَجنیٌّ علیه؛''' یعنی اگر کسی انسانی را بکشد که به عللی چون ارتداد خونش مباح است، قصاص نمی‌شود.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۰۱.</ref>

* '''مماثلت یا همسانی در سلامت؛''' یعنی اگر جانی برای مثال دست معیوب شخصی را قطع کند، در صورتی قصاص می‌شود که دست خودش معیوب باشد. در غیر این صورت باید [[دیه]] بپردازد.<ref>مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۲ش، ج۶، ص۵۹۹.</ref>

* '''متضررنشدن جانی؛''' یعنی قصاص به مرگ جانی یا صدمه‌دیدن دیگر اعضای او منجر نشود. بنابر این شرط، قصاص درصورت خطرآفرین‌بودن، ساقط و دیه یا [[ارش|اَرش]] جایگزین آن می‌شود.<ref>مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۲ش، ج۶، ص۵۶۰.</ref>

برپایه منابع [[فقه|فقهی]] از سه راه می‌توان جنایت را اثبات کرد و به تبع آن به قصاص حکم داد: یکم آنکه شخصی که جنایت را انجام داده است، خود به این کار اعتراف کند.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۰۳.</ref> در این صورت لازم است فرد عاقل و بالغ باشد و از روی اختیار و نه به‌اجبار اعتراف کند. دوم آنکه دو مرد عادل به جنایت او شهادت دهند.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۰۳.</ref> و سوم آنکه برضد جانی [[قسامه|قِسامه]] اقامه شود؛ یعنی پنجاه نفر از اولیاء دم قسم بخورند که کسی که متهم به انجام جنایت است، جنایت را مرتکب شده است.<ref>مشکینی، مصطلحات الفقه و اصطلاحات الاصول، ۱۴۳۱ق، ص۴۲۳.</ref> تنها در زمانی می‌توان برضد کسی قِسامه اقامه کرد که دلیلی به نحو غیرقطعی یعنی به صورت ظنی دلالت می‌کند که وی جنایت را مرتکب شده است.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۰۷.</ref>

==قصاص در قانون مجازات اسلامی==

در قانون مجازات اسلامیِ [[جمهوری اسلامی ایران]]، قصاصْ در کنار [[دیه]]، [[حد|حَدّ]] و [[تعزیر]] جزء چهار مجازات اصلی است.<ref>[http://www.shora-gc.ir/Portal/file/?10525/ghanoon-mojazat-eslami.pdf سایت شورای نگهبان قانون اساسی، قانون مجازات اسلامی، ماده ۱۴.]</ref> طبق ماده ۱۶ این قانون، قصاص، مجازات اصلیِ جنایت عمدی بر نفْس، عضو و منافع است.<ref>[http://www.shora-gc.ir/Portal/file/?10525/ghanoon-mojazat-eslami.pdf سایت شورای نگهبان قانون اساسی، قانون مجازات اسلامی.]</ref> در کتاب سوم قانون مجازات اسلامی، در مواد ۲۸۹ تا  ۴۴۷ به تفصیل قوانین قصاص بیان شده‌اند.<ref>[http://www.shora-gc.ir/Portal/file/?10525/ghanoon-mojazat-eslami.pdf سایت شورای نگهبان قانون اساسی، قانون مجازات اسلامی.]</ref>

از مواردی چون تأمین عدالت کیفری، حفظ امنیّت اجتماعی و پیش‌گیری از انتقام فردی به عنوان دلایل جایزبودن قصاص در [[اسلام]] یاد شده است.<ref>[http://wiki.fmaroof.ir/index.php/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87:%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%82%D8%B5%D8%A7%D8%B5_%D8%A7%D8%B2_%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 نگاه کنید به خسروشاهی، فلسفه قصاص، ۱۳۸۰ش.]</ref> به باور برخی، قانون قصاص با ایجاد تناسب میان جرم و مجازات عدالت کیفری را تحقق می‌بخشد.<ref>[http://wiki.fmaroof.ir/index.php/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87:%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%82%D8%B5%D8%A7%D8%B5_%D8%A7%D8%B2_%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 نگاه کنید به خسروشاهی، فلسفه قصاص، ۱۳۸۰ش.]</ref> همچنین وجود چنین مجازاتی باعث بازدارندگی از جرم درخصوص کسانی می‌شود که قصد جنایت دارند و بدین جهت امنیت اجتماعی را موجب می‌شود.<ref>[http://wiki.fmaroof.ir/index.php/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87:%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%82%D8%B5%D8%A7%D8%B5_%D8%A7%D8%B2_%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 نگاه کنید به خسروشاهی، فلسفه قصاص، ۱۳۸۰ش.]</ref> فایده سوم آن نیز این است که با اعطای حق قصاص به فردی که جنایتی بر او انجام شده است یا خانواده او، از رفتارهای انتقام‌جویانه آنان جلوگیری می‌کند.<ref>[http://wiki.fmaroof.ir/index.php/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87:%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%82%D8%B5%D8%A7%D8%B5_%D8%A7%D8%B2_%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 نگاه کنید به خسروشاهی، فلسفه قصاص، ۱۳۸۰ش.]</ref>