گوهر مراد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

وی در [[قم]] به تدریس اشتغال داشته و در همانجا در سال ۱۰۷۲ق درگذشت.<ref>سرمایه ایمان، ص ۵</ref>

لاهیجی هدف خود را در این کتاب بر آن قرار داده تا طوری بنویسد «که مبتدیان را از اَقربِ طُرُق به مطلب رسانَد و متوسطان را از بَوادیِ حیرت رهاند، و منتهیان را خزانهٔ نُقودِ معقولات غیر مغشوشه به اوهام و خیالات شدن تواند». هدف وی از نگارش این کتاب این بود که مرجعی مطمئن در تحصیل اصول دین باشد.

::«بسیازی از اهل علم در معرفت الهی به تقلید محض اعتماد نموده‌اند که این شیوه موجب یأس و نفرت اذکیا نسبت به طلب علم شده است؛ از این رو تصمیم گرفتم که رساله ای در باب تحصیل اصول دین و حصول معارف الهی بر وجه یقین بنگارم که نجات جادوانی و خلاص متوقف بر آن باشد و بدون نیاز به یادگیری اصطلاحات علمی این مقصود برآورده شود.»<ref>گوهر مراد، ص ۳۱</ref>

اگرچه فیاض مخاطب کتاب خویش را «مبتدئین و متوسطین و منتهیان» می‌شمرد، اما این کتاب اثری تخصصی در علم کلام محسوب می‌شود.<ref>نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او؛ ص ۱۰</ref> وی پس از گوهر مراد، [[سرمایه ایمان]] را برای مبتدئین نوشت.

ساختار و تربیت مباحث گوهرمدارد با دیگر آثار کلامی متفاوت است. غالباً کتب کلامی بر اساس [[اصول دین|اصول پنج‌گانه]] فصل‌بندی می‌شوند. لاهیجی از این شیوه عدول کرده و گوهر مراد را در سه بخش اصلی خودشناسی، خداشناسی و فرمان خداشناسی تدوین کرده است.<ref>نکاتی در باب فیاض لاهیجی و ...، ص ۱۰</ref>

::#تعریف علم کلام و غرض از آن، تفاوت کلام با حکم و بیان علت پدید آمدن فرق کلامی در جهان اسلام.<ref>گوهر مراد، ص ۳۸</ref>

*مقاله سوم:فرمان خداشناسی که موقوف بر شناخت آورنده و حافظ شرع، یعنی [[پیامبر|نبی]] و [[امام]] است و از این رو مباحث [[نبوت]] و [[امامت]] را شامل می‌شود. <ref>گوهر مراد، ص ۲۵</ref> مباحث این مقاله در چهار باب دسته بندی شده است:

ساختاری که فیاض در ارائه مباحث کلامی برگزیده، متأثر از اندیشه‌های عرفانی اوست؛ زیرا در آموزه عرفانی، سیر سالک از خودشناسی شروع می‌شود و به خداشناسی منتهی می‌گردد. <ref>نکاتی در باب فیاض لاهیجی و ..، ص  ۱۱</ref>

کتب کلامی معمولاً به مباحث اخلاقی و عرفانی توجهی ندارند..<ref>نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او؛ ص ۱۰</ref> اما در گوهر مراد به نحو نسبتاً بارزی به مطالب اخلاقی و عرفانی پرداخته است. به طور مشخص فیاض به شدت متأثر از عرفا و تعالیم آنان است و تأثیر معارف عرفانی و صوفیانه، بر تحلیل‌ها و نحوه تقریر وی از مسائل کلامی، در مواضع متعددی به چشم می‌خورد؛ به گونه ای که می‌توان گوهر مراد را کتابی در سبک کلام فلسفی-عرفانی تلقی کرد.

این تأثیرپذیری نه تنها در خلال مباحث کتباً دیده می‌شود، که در مقدمه و خاتمه نیز منعکس شده است. فیاض بخش پایانی نگاشته خود را به مسائل مربوط به تهذیب اخلاق و سیر و سلوک اختصاص داده است و در این خصوص می افزاد:

::«غرض اصلی در این رساله، اگرچه کمال علمی است، اما خالی از کمال علمی که علم اخلاق و طریق تصوف و اشراق، مشتمل بر آن است، نتوان گذاشت؛ پس مناسب باشد در خاتمه کتاب اشاره ای به آن»<ref>گوهر مراد، ص ۲۵</ref>

این امر معلول نگرش خاص لاهیجی به علم کلام است. به نظر او علم کلام که به سبب تحصیل عقاید حقه تدوین شده است، مقدمه و وسیله ای برای عرفان و سیر و سلوک الی الله محسوب می‌شود.<ref>رک: گوهر مراد، ص ۳۸</ref>

افزون بر تعریف و تحدید دقیق واژه‌ها که در هر صفحه ای از گوهر مراد به چشم می‌خورد، وی در تمییز و تفکیک اصطلاحات مشابه نیز تلاش بسیار کرده است.

گوهر مراد تنها یک دوره کلام اسلامی-شیعی نیست. بلکه اثری در زمینه فلسفه اسلامی نیز به شمار می‌رود. صاحب [[ریاض العلماء]] آن را اثری در حکمت اسلامی معرفی کرده است. <ref>میرزا عبدالله افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۵</ref>

وارد کردن مباحث فلسفی در اثر کلامی، معلول نگاه خاص لاهیجی به علم کلام است. گوهر مراد را باید اثری فلسفی-کلامی دانست. با توجه به تأثیر گرایش‌های عرفانی لاهیجی بر تقریر مطالب، حتی می‌توان گوهر مراد را کلام فلسفی-عرفانی دانست. <ref>نکاتی در باب فیاض لاهیجی و ...، ص ۱۲</ref>

نوآوری‌های وی در مباحثی مانند «اقسام حدوث و اقسام عدم»<ref>گوهر مراد، ص ۲۱۷</ref> و یا تقریری نو از «مسأله اراده خداوند» و نیز «مسأله اولویت ذاتی» دیده می‌شود.{{سخ}}

برخی آراء او در این اثر، خاص است. برای نمونه می‌توان به دیدگاه او در معجزه اشاره کرد. به عقیده وی منشأ وقوع معجزات و خوارق عاداتی که از مقوله فعل و تحریک و تأثیر است، مانند ابراء امراض، کمال قوه تحریک در نفس نبی است که سبب می‌شود نفس نبوی هر چه را تصور کند و اراده تحقق آن را نماید، آن صورت در خارج تحقق پیدا کند. در عین حال او این احتمال را مطرح می‌کند که در معجزاتی مثل شنیده شدن تسبیح شن‌ها، تصرف نبی در عالم خارج نباشد، بلکه تصرف او در قوه متخیله افراد باشد. <ref>گوهر مراد، ص ۳۸۰-۳۸۱</ref>

فیاض [[قرآن]] را معجزه‌ای برای عموم مردم محسوب نمی‌کند و عقیده دارد اعجاز قرآن تنها برای حکمای محققین و علمای محصیلن که به علوم عقلیه و اصول معارف عارفند و نیز علمایی که به علوم عربیت آگاهی دارند روشن است. <ref>گوهر مراد، ص ۳۹۵</ref> {{سخ}}

عامه مردم از درک اعجاز قرآن عاجزند؛ «چون عارف به حقایق علوم حکمیه و دقایق فنون عربیه نیستند، پس قرآن معجزه برای ایشان نتواند شد»<ref>گوهر مراد، ص ۳۹۶</ref> اگرچه از جهت «[[تحدی]]» قرآن و عدم معارضه با قرآن، اعجاز برای عموم مردم ثابت می‌شود. »<ref>گوهر مراد، ص ۳۹۶</ref> {{سخ}}

فیاض بر این باور است که نفس خاتم الانبیاء در ابتدای خلاقت در مرتبه [[عقل فعال]] که مفیض علوم و کمالات است<ref>گوهر مراد، ص ۳۶۵</ref>، قرار دارد و در نهایت پس از کسب کمالات، همرتبه عقل اول می‌شود. <ref>گوهر مراد، ص ۱۶۷</ref> همرتبه بودن با عقل فعال در بدو آفرینش، بدین معناست که حضرت رسول در همان آغاز زندگی در این جهان، نسبت به تمام علوم و معقولات آگاه است.

او همین سخن را در باب امامان نیز بیان می‌کند. تصریح می‌کند که ائمه کامل العقل و العلم به دنیا می‌آیند و هر چه معلوم [[ملائکه]] و رسل است، معلوم ائمه نیز هست. <ref>گوهر مراد، ص ۵۹۴</ref> افزون بر این، یکی از ویژگی‌های امام را «علم به جمیع علوم و جمیع آنچه که مردم بدان محتاج‌اند، اگرچه در غیر امور دینیه باشد» می‌داند.<ref>گوهر مراد، ص ۵۹۱</ref>

در مقابل او به برخی مباحث پرداخته که در دیگر کتب، کمتر اشاره ای بدان‌ها شده است؛ مانند بحث از سبب اجابت [[دعا|دعوات]] و سر انتفاع از [[زیارت]] قبور مؤمنین<ref>رک: گوهر مراد، ص ۳۳‍۱</ref> و کیفیت اخبار به مغیبات.<ref>گوهر مراد، ص ۳۸۰</ref><ref>نکاتی در باب فیاض و ..، ص ۱۴</ref>

از کتاب گوهر مراد نسخ خطی فراوانی به جای مانده و این اثر تاکنون چندین بار به صورت چاپ سنگی و حروفی به طبع رسیده است.<ref>برای آگاهی از نسخه‌ها و شناسایی چاپ‌ها رک: سید محمدباقر حجتی، یادنامه حکیم لاهیجی، ص ۳۲۶-۳۲۰؛ و نیز جعفر سبحانی و دیگران، معجم طبقات المتکلمین، ج ۴، ص ۵۵۱</ref> کنگره بزرگداشت لاهیجی با مقدمه زین العابدین قربانی، گوهر مراد را منتشر کرده است. <ref>نکاتی در باب فیاض و ..، ص ۱۴</ref>

::«چون این نسخه شریف اتمام یافت و این گوهر مراد از دریای قوت به ساحل فعلیت آمد، کتابی در نظر آمد به غایت گرامی؛ چنانچه با قطع نظر از این معنی که چون من ضعیفی مؤلف آن است، توان گفت که مؤلَفی در باب خود نظیر و مانند وی نباشد. چه این نسخه مشتمل است بر مسائل جمه و مطالب مهمه که قرة العین عرفا و محققین و خلاصه افکار متقدیمن و متأخرین است. به تقریری که مبتدیان را از اقرب طرق به مطلب رساند و تحقیقی که متوسطان را از بوادی حیرت رهاند و انتقادی که منتهیان را از خزانه نقود و معقولات غیرمغشوشه به اوهام و خیالات شدن تواند.»<ref>گوهر مراد، ص ۳۲</ref>

::کتاب مستطاب گوهر مراد که مؤلف آن مرحوم حکیم کامل مولانا عبدالرزاق لاهیجی است کتاب مرغوب و مطبوع است و در تحقیق مسائل دینیه و معارف الهیه وحید و فرید است.<ref>مقدمه مجموع رسائل و مقالات فلسفی آیت الله رفیعی، ص۱۷ به نقل از مقدمه طبع جدید گوهر مراد، زین العابدین قربانی، ص۱۱.</ref>

::از اشهر تألیفات محقق لاهیجی کتاب گوهر مراد است که به زبان فارسی با عبارات سلیس و دل‌پذیر تألیف فرموده است و از نفیس‌ترین کتبی است که به زبان فارسی در اصول دین و معارف الهیه و عقاید دینیه اسلامیه نوشته شده است.<ref>همان، ص ۱۱</ref>

{{پانویس|2}}

* عبدالرزاق فیاض لاهیجی، گوهر مراد، با مقدمه زین العابدین قربانی،سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳

* عطایی نظری، حمید؛نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته های کلامی او؛ مجله آینه پژوهش، سال دوم، شماره دوم، خرداد و تیر ۱۳۹۰

* یادنامه حکیم لاهیجی : مجموعه سخنرانیها و مقالات،،سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۴

* عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ترجمه محمدباقر ساعدی، آستان قدس رضوي، بنياد پژوهشهاي اسلامى، مشهد، ۱۳۶۶