دیه انسان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''دیه انسان''' مالی است که به سبب کشته شدن، قطع عضو و یا وارد کردن جراحت جسمی، به یک فرد یا [[طبقات ارث|ورثه]] او تعلق می‌گیرد. معمولا در کتاب‌های [[فقه|فقهی]] بخشی به مباحث مربوط به دیات اختصاص دارد. مقدار دیه آسیب‌های مختلف در منابع [[دین اسلام]] بیان شده است. در برخی موارد مقدار معینی به عنوان دیه تعیین نشده است که در این موارد مالی به عنوان [[اَرش]] به آسیب دیده پرداخت می‌شود. اصطلاح دیه گاهی به صورت عام هم بر دیه و هم بر ارش اطلاق می‌شود. میزان دیه در برخی شرایط مانند وقوع جنایت در [[حرم مکی]] و [[ماه‌های حرام]] افزایش می‌یابد که در اصطلاح فقهی به آن تغلیظ دیه می گویند.  

از نظر شرع [[اسلام]] اگر انسانی هم‌نوع خود را بکشد یا یکی از اعضای او را قطع و یا ناقص نماید و یا وی را مجروح کند؛ باید به وی یا [[طبقات ارث|وارثانش]] مال معینی پرداخت کند که به آن مال دیه می‌گویند.<ref>هاشمی‌شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۴ش، ج۳، ص۶۷۱. </ref>در منابع اسلامی و متون [[فقه|فقهی]] میزان دیه برای هر نوع آسیب بیان شده است و در مواردی که مقداری معین نشده است به آسیب‌دیده مالی به عنوان ارش تعلق می‌گیرد.<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۴۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۳، ص۱۶۸؛امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۷۰.</ref>

دیه در اصل جبران قتل و یا آسیب‌های غیر‌عمدی و یا خطائی است ولی در جرائم عمدی نیز آسیب دیدگان می‌توانند به جای قصاص کردن (تلافی به وسیله وارد کردن آسیب مشابه) دیه بگیرند.<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۲۸؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۴.ِ</ref>

در [[قرآن]] به مساله دیه در آیه ۹۲ [[سوره نساء]] اشاره شده است که به [[آیه دیه]] نیز مشهور است. «هیچ [[مؤمن|مؤمنی]] را نرسد که مؤمن دیگری را به [[قتل]] رساند مگر آنکه به اشتباه و خطا مرتکب آن شود ، و در صورتی که به خطا هم مؤمنی را مقتول ساخت باید ( به [[کفاره|کفّاره]] آن ) بنده مؤمنی را آزاد کند و خون‌بهای آن را به صاحبش تسلیم نماید مگر آنکه دیه را ورثه ( به قاتل ) ببخشند. و اگر مقتول مؤمن از قومی باشد که با شما دشمن و [[محارب|محاربند]] ، قاتل دیه ندهد ، لیکن بر او است که بنده مؤمنی را آزاد کند ، و اگر مقتول از قومی است که بین شما با آنها پیمان برقرار بوده پس خون‌بها را به صاحب خون پرداخته و بنده مؤمنی ( به کفاره آن ) آزاد کند ، و اگر ( بنده‌ای ) نیابد بایستی دو ماه متوالی [[روزه]] بگیرد. این [[توبه|توبه‌ای]] است که از طرف [[خدا]] پذیرفته است و خدا دانا و حکیم است. ».{{یادداشت|وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلاَّ خَطَأً وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی‏ أَهْلِهِ إِلاَّ أَنْ یَصَّدَّقُوا فَإِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ إِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی‏ أَهْلِهِ وَ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیما.}}

بنابر نوع آسیبی که به انسان وارد می‌شود دیه را به دیه جان، دیه اعضا و دیه منافع تقسیم کرده‌اند.

*[[خطای محض]]: نه قصد جنایت وجود دارد و نه انجام کاری که منجر به آن شده است. مانند آن‌که قصد شلیک به سمت شکاری را داشته ولی تیر به انسانی اصابت کرده و منجر به مرگ او شود.<ref>هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۴ش، ص۶۷۲. </ref>

اگر فردی به [[قتل]] برسد؛ در صورت عمدی بودن قتل، قاتل باید [[قصاص]] شود<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۷۶۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۲، ص۱۱؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۰۸.</ref> مگر اینکه [[اولیاء دم]] به دیه رضایت دهند.<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۲۸؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۴.ِ</ref> مقدار دیه جان در این صورت و نیز در صورتی‌که [[قتل شبه عمد]] و یا [[خطای محض]] باشد یکی از موارد زیر است که قاتل در پرداخت هر کدام که خواست اختیار دارد. <ref>شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۴۸۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۳، ص۴.</ref>

*صد شتر كه پنج سال را تمام كرده باشند.

* دويست گاو سالم و متعارف.

*دويست حُلّه كه عبارت از دو قطعه لباس از بُرد يمانى است.

* هزار [[دینار شرعی|دینار]] (هزار مثقال طلاى سكه‌دار)؛

* ده‌هزار [[درهم شرعی|درهم]] (ده هزار مثقال نقره سكه‌دار).<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۲۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۳، ص۴؛ شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۴۷۷-۴۸۸؛امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۴.ِ</ref>

مهلت پرداخت ديه [[قتل عمد]] يك سال است و از مال خود قاتل پرداخت مى شود.<ref>شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۴۷۷-۴۸۸؛ محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۲۸؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۵.</ref> ديه [[قتل شبه عمد]] نيز يكى از همان موارد مذكور است با كمى تخفيف در سن شترها و مدت پرداخت آن كه دو سال است و از مال خود قاتل پرداخت مى شود.<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۲۹؛ شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۴۸۸؛امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۶-۵۵۷.</ref> ديه [[قتل خطاى محض]] نيز يكى از موارد مذكور در قتل عمد با مقدارى تخفيف در سن شترها است و مهلت پرداخت آن سه سال مى باشد.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۷.</ref> پرداخت اين ديه بر عهده [[عاقله]] است<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۲۹.</ref> كه بايد از مال خود بدهند و نباید به جای آن چیزی از قاتل بگيرند.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۳، ص۲۵.</ref>

* [[مضغه|مُضغه]] (پاره‌ی گوشت): ۶۰ دینار.

* روح دميده باشد: در پسر۱۰۰۰ دینار و در دختر۵۰۰ دینار.}}<ref>شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵۰۹؛ حر عاملی، الفصول‌المهمة فی‌ الاصول‌الائمة، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۵۳۴-۵۳۵؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۹۷.</ref>

و حتی اگر زن خودش كارى كند كه بچه‌اش سقط شود، بايد ديه‌ی آن را به وارث طفل بدهد.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۹۸.</ref>

بنابر یک قاعده کلی در [[فقه|فقه اسلامی]] اعضاى اصلى بدن انسان مانند زبان كه یکی هستند دیه کامل دارند و اعضای جفت مانند گوش‌ها، چشم و بینی، اگر هر دو آسیب ببینند دیه كامل و آسیب دیدگی يكى از آن‌ها موجب نصف ديه‌ كامل می‌شود.<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۷۵۴.</ref> فقط در میزان دیه بیضه‌ها و لب‌هااختلاف است.{{یادداشت|بنابر نظر برخی از فقها به بیضه چپ و لب پایین، دو سوم دیه کامل تعلق می‌گیرد و آسیب به بیضه راست و لب بالا مشمول یک‌سوم دیه می‌شود.}}<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۷۵۵؛ هاشمی‌شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۴ش، ج۳، ص۶۷۴.</ref>

برخی از اعضایی كه ديه‌ آن‌ها ديه‌ی کامل است عبارتند از:

* شكستن كمر به گونه‌ای که فرد نتواند بنشیند؛‌<ref>شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵۱۱.</ref>

*از بين بردن تمام دندان‌ها؛<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۴۹.</ref>

*از بين بردن، تمام انگشتان هر دو دست يا انگشتان هر دو پا؛<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۸۰.</ref>

* شكستن ترقوه (دو استخوان بالاى سينه، زير گردن)؛<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۸۶.</ref>

*كندن موى سر يا ريش به گونه‌اى كه ديگر نرويد و بنابر احتياط واجب در كندن موى چهار مژه یعنی مژه‌های هر دو چشم، اگر ديگر نرويد.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۷۰.</ref>

*شكستن گردن به طورى كه خم شود و قد او كوتاه شود.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۳، ص۲۴۳.</ref>

*سینه یا پستان‌های زن: آسیب به هر دوی آن‌ها موجب یک دیه کامل زن (نصف دیه کامل مرد) می‌شود در هر کدام نصف دیه.<ref>شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۵۱۱؛ محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۵۱.</ref>

*دو بیضه مرد:<ref>شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۵۱۴.</ref>

*آلت تناسلی مرد و گوشت‌های اطراف آلت تناسلی زن.<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، ۱۴۰۸، ج۴، ص۲۵۲.</ref> در صورتیکه زنی [[افضاء]] شود یعنی بافت بین محل خروج خون [[حیض]] با محل خروج ادرار پاره شود و این دو مجرا یکی شود؛ [[فقیه|فقها]] حکم به دیه کامل کرده‌اند.<ref>طوسی، المبسوط فی الفقه الامامیة، مکتبه المرتضویه، ج۷، ص۱۴۹.</ref>

در فقه اسلامی برای آسیب رساندن به منافع و کارکرد برخی اندام‌های انسان مانند قدرت تعقل، شنوایی، بینایی و بویایی حتی اگر ظاهر آن عضو سالم باشد، دیه تعیین شده است.  

*چشایی: مطابق با نظر [[فقیهان]] [[امامیه]] از بین رفتن حس چشایی موجب تعلق گرفتن یک دیه کامل به آسیب‌دیده می‌شود. <ref>علامه حلی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۶۱۲.</ref> برخی برای از بین رفتن قدرت جویدن نیز حکم به دیه کامل داده‌اند<ref>علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۶۸۹؛ علامه حلی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۶۱۲.</ref> اما بیشتر [[فقها]] برای چنین آسیبی را موجب [[ارش]] دانسته‌اند.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۳، ص۳۱۱؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۹۲.</ref>

*صدا: از بین رفت صوت موجب دیه کامل است<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۹۳.</ref> و اگر علاوه بر صدا حرکت‌های زبان نیز از بین برود دو سوم دیه زبان نیز به این مقدار افزوده می‌شود.<ref>علامه حلی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۶۱۲.</ref>

*[[انزال]] جنسی: اگر قدرت انزال منی در رابطه جنسی در فرد از بین برود نیز یک دیه کامل به وی تعلق می‌گیرد.<ref>شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع‌الفکر الاسلامی، ج۴، ص۵۲۷.</ref>

*کنترل ادرار: وارد کردن آسیبی که منجر به تسلسل [[بول]] (عدم توانایی در کنترل ادرار) مستوجب دیه کامل است.<ref>شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع‌الفکر الاسلامی، ج۴، ص۵۲۷.</ref>

بنابر فقه اسلامی قتل در شرایط خاصی موجب افزایش دیه از مقدار اصلی آن می‌شود. به این حکم تغلیظ دیه می‌گویند. میزان افزاوده شده یک سوم دیه کامل است یعنی قاتل در این شرایط خاص باید یک دیه کامل به علاوه یک سوم دیه کامل را بپردازد. این شرایط عبارتند از:

*در صورتى كه قتل در یکی از ماه‌های حرام یعنی رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم اتفاق بیافتد.

*در صورتی که قتل در حرم مکه واقع شود.<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۷۴۳-۷۴۴؛ شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۴۹۱؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۷.</ref>

*معتِق یا آزاد کننده<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۹۹.</ref>: معتق کسی است که بنده‌ای را آزاد کرده باشد.<ref>مروج، اصطلاحات فقهی، ۱۳۷۹ش، ص۳۲۰.</ref> بنده آزاد شده اگر خویشاوند پدری نداشته باشد؛ معتق عاقله او محسوب می‌شود.<ref>شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۵۴۶.</ref>

نصف بودن دیه زن نسبت به مرد مورد اتفاق تمام [[فقیهان]] شیعه است و [[شیخ طوسی]] در کتاب [[الخلاف فی الاحکام]] نصف بودن دیه زن نسبت به مرد را مورد [[اجماع]] فقهای [[شیعه]] و نیز عالمان تمام [[مذاهب اسلامی]] دانسته است و فقط دو تن از علمای [[اهل سنت]] به نام‌های ابن عُليَّة و أَصَم را مخالف با این سخن معرفی می‌کند.<ref>طوسی، الخلاف، موسسه نشر اسلامی، ج۵، ص۲۵۴.</ref>

مطابق با منابع [[فقه|فقهی]] [[شیعه]] دیه مرد غیر مسلمان [[یهودی]]، [[مسیحی]] یا [[زرتشت|زرتشتی]] که در اصطلاح [[اهل ذمه]] نامیده می‌شوند ۸۰۰ [[درهم شرعی|درهم]] و دیه زنان آنان ۴۰۰ درهم است.<ref>شهید ثانی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر الاسلامی، ج۴، ص۴۹۳.</ref> به نظر فقها به غیر مسلمانی که [[اهل ذمه]] نیست دیه تعلق نمی‌گیرد.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۹. </ref>

برخی با استناد به آیات [[قرآن]] که انسان را بدون فرق بین زن و مرد برابر دانسته است؛ به مساله اختلاف دیه زن و مرد اشکال گرفته‌اند.<ref>صانعی،مساواةالدیة بین الرجل والمرأة والمسلم والکافر، ۱۴۲۷ق، ص۲۹-۳۲.</ref>

اشکالاتی نیز در رابطه با این تفاوت مطرح شده است از جمله اینکه نابرابری دیه زن و مرد با [[عدل (کلام)|عدالت خداوند]] ناسازگار است. برخی فقیهان نیز به این نوع شبهات پاسخ‌هایی مفصل داده‌اند.<ref>ر.ک: سبحانی تبریزی، رسائل و مقالات، موسسه امام صادق، ج۴، ص۳۱-۳۵.</ref>

در ميان [[مرجع تقلید|مراجع تقليد]] متاخر [[یوسف صانعی]] به طور کامل دیه زن و مرد و [[مسلمان]] و [[کافر]] را برابر می‌داند. وی با استناد به [[آیه دیه]] و [[روایات|روایاتی]] که درباره اصل دیه و وجوب آن از [[معصومین]] وارد شده است؛ معتقد است در این مستندات فرقی بین زن و مرد نیست.<ref>صانعی،مساواةالدیة بین الرجل والمرأة والمسلم والکافر، ۱۴۲۷ق، ص۲۱-۲۹.</ref>

[[قانون مجازات اسلامی]] جدید در [[جمهوری اسلامی ایران]] که در [[سال ۱۳۹۲ شمسی]] بازنویسی گردید در مواد مختلفی برای حل مشکل عدم تساوی دیه زن و مرد و عوارض جانبی آن تمهیداتی اندیشیده شد.<ref>عباسی، «نقد و بررسی نابرابری دیه زن و مرد در نظان حقوقی جمهموری اسلامی ایران»، ۱۳۹۶، ص۸۹.</ref> پرداخت مابه‌التفاوت دیه زنان نسبت به دیه کامل از صندوق تامین خسارات بدنی {{یادداشت|درکلیه جنایاتی که مجنی‌علیه مرد نیست، معادل تفاوت دیه تا سقف دیه مرد از صندوق تأمین خسارت های بدنی پرداخت می‌شود. تبصره ماده۵۵۱ قانون مجازات اسلامی مصوت ۱۳۹۲ش.}}و نیز استفاده از [[بیت‌المال]] برای پرداخت تفاوت دیه جهت اجرای [[قصاص نفس]] قتل زنان در برخی شرایط{{یادداشت|مطابق ماده۴۲۸ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲:در مواردی که جنایت، نظم و امنیت عمومی را بر هم زند یا احساسات عمومی را جریحه دار کند و مصلحت در اجرای قصاص باشد لکن خواهان قصاص تمکن از پرداخت فاضل دیه یا سهم دیگر صاحبان حق قصاص را نداشته باشد، با درخواست دادستان و تأیید رئیس قوه قضائیه، مقدار مذکور از بیت المال پرداخت می شود.}}، از جمله این راهکارها است.<ref>عباسی، «نقد و بررسی نابرابری دیه زن و مرد در نظان حقوقی جمهموری اسلامی ایران»، ۱۳۹۶، ص۸۹.</ref>

{{پانویس2}}

*صانعی، یوسف، مساواةالدیة بین الرجل والمرأة والمسلم والکافر، قم، میثم تمار، ایران، ۱۴۲۷ق.

*طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی الفقه الامامیة، محقق: محمدباقر بهبودی، تهران، مکتبه المرتضویه، ایران، ۱۳۸۷؟.

*عباسی، عاطفه، «نقد و بررسی نابرابری دیه زن و مرد در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران»، در: پژوهش‌نامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هشتم، شماره دوم، تابستان ۱۳۹۶ش.

*هاشمی‌شاهرودی، فرهنگ فقه، قم، موسسه دایرة‌المعارف اسلامی، ایران، ۱۳۹۴ش.