ازبکستان: تفاوت میان نسخه‌ها

جمهوری ازبکستان از کشورهای مهم [[آسیای مرکزی]] است که در موقعیت جغرافیایی ۳۷ تا۴۶ درجه عرض شمالی و۵۶ تا ۷۴ درجه طول شرقی قرار دارد. <ref> موقعیت جغرافیایی ازبکستان مستند نیست و از نقشه کشورهای مستقل مشترک المنافع (شوروی سابق) چاپ مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب استخراج شده است. </ref>

روس‌ها به روش‌های مختلف به ویژه از طریق ارتباطات اقتصادی و سیاسی بر نفوذ خود در منطقه افزودند و آن‌گاه شهر‌ها و مراکز مهم این سرزمین را تسخیر کردند. آنان در سال ۱۸۶۵م، [[تاشکند]] و در سال ۱۸۶۸م [[سمرقند]] را به تصرف خود درآوردند. همزمان با تصرف سمرقند توسط روس‌ها، خانات بخارا تحت الحمایگی روسیه را پذیرفتند. سال بعد خانات خیوه همین گونه عمل کردند. با ضمیمه شدن کامل خانات خوقند <ref> محدوده تحت تصرف خانات آسیای مرکزی عبارتند از: خانات خیوه، اراضی ساحل جنوبی دریاچه آرال; خانات بخارا، سرزمین کنونی ازبکستان و تاجیکستان; خانات خوقند; اراضی دوسوی سیردریا از دریاچه آرال تا قرقیزستان فعلی. </ref> به روسیه در سال ۱۸۷۶ م تسلط این کشور بر ناحیه کامل شد و ولایت ترکستان تشکیل گردید، که در سال ۱۸۸۶م، به سرزمین ترکستان تغییر نام یافت. پس از آن روس‌ها به سرعت در منطقه نفود کردند و با ایجاد خطوط ارتباطی و ارائه خدمات مختلف ناحیه را کاملا تحت کنترل خود درآوردند. آن‌ها به سرعت تاشکند را به یک مرکز شهری بزرگ و جدید تبدیل کردند، و شمار زیادی از روس‌ها را به آن شهر و سایر شهرهای ازبکستان روانه ساختند، این جمعیت غیربومی، با ویژگی‌های فرهنگی متفاوت به تدریج با جمعیت محلی درآمیختند. تا زمان انقلاب کمونیستی قیام‌های محلی متعددی صورت گرفت که همگی نافرجام بود.

همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری ازبکستان در اول سپتامبر سال ۱۹۹۱م اعلام استقلال کرد و در تاریخ هشت دسامبر سال ۱۹۹۲م قانون اساسی کشور از تصویب مجلس گذشت. رئیس جمهور ازبکستان اسلام کریم اف است، وی که قبلا دبیر اول حزب کمونیست ازبکستان بود، در انتخابات ریاست جمهوری دسامبر سال ۱۹۹۱م با کسب ۸۶ درصد آرا به پیروزی رسید. <ref> اولکات، مارتا بریل، «سیاست در آسیای مرکزی پس از فروپاشی امپراطوری»، ترجمه الهه کولائی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱، ش ۲، ص ۶۲. </ref>

# قوه قضائیه: قوه قضائیه در ازبکستان قوه‌ای است مستقل که بدون وابستگی به سایر قوا و گروه‌ها فعالیت دارد. سیستم قضایی ازبکستان از دادگاه مشروطه (شورای نگهبان)، دیوانعالی، دیوانعالی در امور اقتصاد ملی، دیوانعالی جمهوری خودمختار قره قالپاقستان و دیوانعالی در امور اقتصادی جمهوری خودمختار قره قالپاقستان تشکیل گردیده و برای ۵ سال انتخاب می‌شوند. <ref> چرمی، ازبکستان، ۹۱ ـ ۸۸ </ref>

جمعیت ازبکستان تا پایان نیمه اول سال ۱۹۹۵ به ۲۳ میلیون نفر رسید. این کشور پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی می‌باشد. بر اساس سرشماری حدود ۹ میلیون نفر جمعیت ازبکستان شهر نشین بوده و چهارده میلیون نفر ساکن روستا می‌باشند.<ref> چرمی، ازبکستان، ص ۹ </ref>

نام ازبکستان گویای برتری ازبک‌ها در این سرزمین است. کلمه ازبک تا سال ۱۹۱۷، در [[روسیه]] معرف گروه‌های کوچرو و نیمه کوچرو ترک بود. <ref> ابوطالبی، مرتضی، «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱، ش ۲، ص ۳۳. </ref> تحرک این افراد که از ویژگی‌های شیوه معیشت آنان بود، محدودیت مرزی را از بین می‌برد و یکی از دلایل عمده پراکندگی گسترده ازبک‌ها در سایر کشورهای آسیای مرکزی همین نوع گذران زندگی آن‌ها بوده است. گرچه در این سرزمین بیش از ۱۱۰۰ ملیت زندگی می‌کنند، <ref> «ازبکستان کشوری کشف نشده»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۲، ش ۲، ص ۱۵۰. </ref> اما حدود ۷۱ درصد از جمعیت کشور را ازبک‌ها تشکیل می‌دهند. روس‌ها، تاجیک‌ها، قزاق‌ها، تاتار‌ها، قرقیز‌ها، ترکمن‌ها از سایر اقوام ساکن در ازبکستان هستند که به ترتیب بیشترین سهم را در جمعیت کشور دارند.

ازبکستان، پرجمعیت‌ترین کشور در میان جمهوری‌های آسیای میانه است و از لحاظ شمار جمعیت، سومین کشور در بین اتحادیه کشورهای مشترک المنافع بعد از روسیه و اوکراین می‌باشد.<ref>وفایی عباس، گروه نویسندگان، سیمای فرهنگی ازبکستان، تاشکند، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۸۴، ص۱۶</ref> در سال ۲۰۰۴ میزان جمعیت ازبکستان به ۲۶ میلیون نفر رسید که حدود ۶۳درصد آن در روستاها زندگی می‌کنند. البته جمعیت فعلی ازبکستان یعنی در نیمه سال ۲۰۱۵ میلادی ۳۰ میلیون نفر اعلام شده است.از لحاظ ترکیب جنسیتی ۵/۴۹درصد جمعیت را مردان و ۵/۵۰ درصد آن را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین از لحاظ ترتیب سنی، کودکان و نوجوانان تا ۱۴ ساله ۸/۴۰ درصد و جوانان از ۱۵ تا ۲۹ ساله ۳/۲۸ درصد جمعیت کل کشور را تشکیل می‌دهند و بدین ترتیب سهم کودکان، نوجوانان و جوانان در جمعیت کشور، ۷۰ درصد است، یعنی بیش از دو سوم مردم ازبکستان را کودکان، نوجوانان و جوانان تشکیل می‌دهد.<ref> مهدی امانی، نظری اجمالی بر جمعیت جمهوریهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان، ترجمه رویا درانی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۱،ش ۳، ص۲۰۸</ref>

تعلیم و تربیت در کلیه مقاطع تحصیلی رایگان است و تعداد دانش آموزان ازبکستان در سال تحصیلی ۱۹۸۴-۳۱۹۸۳/۴ میلیون نفر بوده که در ۹۴۰۰ مرکز آموزشی شاغل به تحصیل بوده‌اند. در همین سال ۴۲ دانشگاه و مرکز آموزش عالی فعالیت می‌کرده‌اند که از جمله دو دانشگاه به نام های تاشکند و امیر علیشیر نوایی و همچنین تعدادی انستیتو را می‌توان نام برد. <ref> اقوام مسلمان اتحاد شوروی، صص ۳۵۲-۳۵۳. </ref>

ازبکستان سرزمینی است که یک جمهوری خودمختار به نام قراقالپاق ضمیمه آن است. قراقالپاق در شمال غربی کشور واقع است و ۱۶۵ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد. <ref> آمار و ارقام ذکر شده، جمهوری قراقالپاق را نیز شامل می‌شود. </ref> دریاچه آرال در شمال این جمهوری خودمختارقرار گرفته و بخش بزرگی از اراضی آن در ردیف نواحی بیابانی جهان است. [[خوارزم]] که از عهد باستان در تمدن و فرهنگ آسیای مرکزی نقش حیاتی داشته، <ref> و. و. بارتولد، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، صص ۱۹-۳۱. </ref> و شهرهای مهمی مانند جرجانیه، خیوه، کاث و اورگنج در آن واقع بودند، و در گذشته از آن به عنوان شمالی ترین پایگاه تمدن نام برده می‌شد، <ref> باستان‌شناسی در آسیای مرکزی، ص ۳۱۷. </ref> در جمهوری قراقالپاق فعلی واقع است و بیشتر قسمت های آن تقریبا خالی از سکنه است. مرکز قراقالپاق، نوکوس، با۱۶۹ هزار نفر جمعیت (سال ۱۹۹۰م) از شهرهای مهم ازبکستان است.

[[بخارا]]، از جمله شهرهای کهن ازبکستان است که زمانی پایتخت حکومت بخارا بود. این شهر پس از ورود [[اسلام]] به آسیای مرکزی یکی از مهم‌ترین مراکز اسلامی شد که نقش مهمی در نشر و گسترش فرهنگ اسلامی در طی قرون متوالی، ایفا کرد. به طوری که در آن ایام، از قرن اول تا قرن دوازدهم هجری، بخارا را «مهد اسلام» نام نهادند. <ref> سارلی، اراز محمد، ترکستان در تاریخ، صص ۱۶-۱۸. </ref> آرامگاه [[امیر اسماعیل سامانی]] و مزار چشمه ایوب در نزدیکی آن، مجموعه معماری متشکل از مسجد جامع کلان، مناره کلان و مدرسه میرعرب در مرکز بخارای قدیم از بقایای شاهکارهای معماری اسلامی آن دوران است. <ref> سیر و سیاحت در اتحاد شوروی، ص ۱۶۲. </ref> امروزه شهرت بخارا به سبب وجود منابع طبیعی و تولیدات نساجی آن است. جمعیت این شهر در سال ۱۹۹۰م، ۲۲۴ هزار نفر بوده است.

در زمان تسلط روس‌ها بر ازبکستان، این سرزمین نیز همچون سایر کشورهای اتحاد جماهیر شوروی اقتصاد دولتی داشت. از سال ۱۹۹۱م، دولت ازبکستان سعی کرد، نظام اقتصادی سرمایه داری را جایگزین اقتصاد دولتی کند.<ref> «ازبکستان کشوری کشف نشده»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۲، ش ۲، ص ۱۵۰. </ref>

روابط تجاری ازبکستان تا قبل از فروپاشی شوروی سابق محدود به [[روسیه]] و سایر جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی بود. <ref> «ازبکستان کشوری کشف نشده»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ۲، ش ۲، ص ۱۵۰. </ref> پس از کسب استقلال، مقام‌های دولتی ضمن حفظ روابط سابق، ارتباطات جدیدی با سایر کشور‌ها برقرار کردند و در این راستا، از یک سو پیمان اقتصادی با کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی سابق) را امضا کردند و از سوی دیگر قراردادهای اقتصادی متعددی با سایر ممالک جهان بستند. با این وجود هنوز به دلیل وابستگی، بیشتر مبادلات تجاری این کشور با دیگر جمهوری‌های شوروی سابق است.

با استقلال کشور ازبکستان، در حیات دینی جامعه ازبکستان مرحله جدیدی آغاز شده است. در این مرحله، برای ازبکستان که یک کشور کثیر المله و کثیر الادیان به حساب می‌آید، حفاظت از استقلال کشور، تحکیم امنیت در جامعه و تأمین رشد منظم اجتماعی و سیاسی و اقتصادی از عوامل مهم و محرک احیای هویت ملی و رشد معنوی و فرهنگی عموم مردم محسوب می‌شود. در دوران شوروی سابق، کمیته مرکزی حذب کمونیست، به جمعیت‌های مذهبی در قلمرو کشور به چشم یک رقیب نگاه می‌کرد و برای از بین بردن معارف دینی به تنظیم برنامه‌های ویژه‌ای پرداخته بود. به‌همین خاطر، هزاران مسجد و مدرسه دینی که جزء‌ آثار گرانمایه تاریخی و معماری محسوب می‌شدند، تحت تصرف دولت شوروی قرار گرفت. دین به طور مصنوعی، به یکی از جبهه‌ها در برابر ایدئولوژی حاکم تبدیل گردید. ورود به معارف اسلامی و معارف ادیانی از قبیل یهودیت و مسیحیت ممنوع گردید. دولت جمهوری ازبکستان و پیش از همه اسلام‌ کریم‌اف، رئیس جمهور ازبکستان، اصولاً این نکته را که بیان می‌دارد که دین با تقویت نمودن اعتقادات و صفای باطن، به انسان‌ها، روحیه‌ و توانایی بیشتری برای حل مشکلات زندگی و سختی‌ها و شکست‌های روزگار می‌بخشد و دین است که ارزش‌های معنوی بشر را از نسلی به نسل دیگر به امانت انتقال می‌دهد.<ref>ازبکستان به سوی آینده بزرگ، تاشکند، انتشارات ازبکستان، ۱۹۹۸، ص ۴۴۱</ref> در قانون اساسی ازبکستان در فصل هفتم این قانون آمده که همه مردم از آزادی اعتقاد برخوردارند، هر شخصی حق دارد به یکی از ادیان بگرود و یا اصلاً‌ به هیچ کدام از آنها اعتقاد نداشته باشد. تحصیل اجباری عقاید دینی ممنوع است.  <ref>وفایی عباس، گروه نویسندگان، سیمای فرهنگی ازبکستان، تاشکند، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، انتشارات بین‌المللی الهدی،  ۱۳۸۴، به نقل از قانون اساسی ازبکستان، فصل هفت، اصل 31، تاشکند، انتشارات ازبکستان، سال ۲۰۰۱، ص ۱۲</ref>

اکثریت جمعیت ازبکستان را مسلمانان [[سنی]] مذهب پیرو مذهب [[حنفی]] تشکیل می‌دهند. بیشتر شهرهای ازبکستان، از جمله [[سمرقند]] و [[بخارا]]، تا قبل از قرن حاضر از مهم‌ترین مراکز اسلامی در آسیای مرکزی و ماوراءالنهر بوده‌اند که اعتقادات سکنه آن‌ها شهرت جهانی یافته بود. پس از حاکمیت ایده ئولوژی کمونیستی، سعی شد، افکار و اعتقادات سوسیالیستی جایگزین اصول اسلامی شود و برای نیل به این هدف، انجام فعالیت‌ها و مراسم مذهبی ممنوع شد و مسلمانان در اجرای عبادات و فرایض دینی خود با محدودیت شدیدی روبرو شدند. با کسب استقلال کشورهای آسیای مرکزی، مسلمانان که مذهب خود را فراموش نکرده بودند، روحیه‌ای تازه یافتند و در انجام امور مذهبی فعال شدند. بسیاری از [[مسجد|مساجد]] بازسازی شد و ظرفیت برخی از آن‌ها افزایش یافت، که می‌توان به عنوان نمونه به مسجد طلاشیخ و مسجد جامع یکه سرای در شهر [[تاشکند]] اشاره کرد.<ref> دلدم، اسکندر، سیر و سیاحت در اتحاد شوروی، ص ۱۶۲. </ref>

نام این مدارس، مدرسه میرعرب و انستیتوی عالی امام اسماعیل بخاری است. مدرسه میرعرب در سال ۱۵۳۶م در شهر بخارا تاسیس شد، و انستیتوی عالی امام اسماعیل بخاری در اواسط قرن شانزدهم میلادی به نام برک خان در شهر تاشکند احداث شد و در سال ۱۹۷۴م به یادبود هزار و دویستمین سالگرد تولد [[محمد بخاری|امام بخاری]] به اسم فعلی تغییر نام یافت.<ref> اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ص ۳۵۸. </ref>

جمهوری ازبکستان صاحب قلب سرزمین ‌های مسلمان ‌نشین یعنی شهرهای بخارا و سمرقند و درة فرغان، و کهن ‌ترین تمدن شهرنشینی در منطقه نیز می ‌باشد. شهرهای ازبکستان امروزی در طول تاریخ، پایتخت‌ های امپراتوری ‌های متعددی در آسیای میانه قرار گرفته‌اند و درة حاصلخیز فرغانه نیز همیشه موطن بزرگ‌ترین تجمعات انسانی منطقه و مرکز فرهنگی دینداران و شورشیان مسلمان هر دو بوده است. به طوری که می توان گفت چه از لحاظ فرهنگی و چه از لحاظ دینی، امروزه ازبکستان بزرگ ‌ترین جمهوری آسیای میانه به شمار می‌رود.<ref>احمد رشید، اسلام پیکارجو در آسیای میانه ، ترجمه جمال آرام، تهران، نشر عرفان، ۱۳۸۷، ص۱۰۴</ref>

با این حال ماوراء النهر به نام سنیان [[حنفی]] یا ماتریدی شهرت یافته و شیعیان اندکی از قرون نخستین در آن نواحی می‌زیسته‌اند. برخی از معروف‌ترین محدثان سنی و از جمله شهیر‌ترین آنان یعنی [[محمد بن اسماعیل بخاری]] (۲۶۵ ـ ۱۹۵) به همین شهر منسوب‌اند.

در دهه دوم و سوم قرن دوازدهم هجری و همزمان با ضعف صفویان، حملات ازبکان و افغانان به خراسان گسترش یافت و در حملاتی که صورت گرفت به مرور تعداد زیادی ایرانی شیعه به عنوان اسیر به بخارا برده شد. نادرشاه در سال ۱۱۵۸ موفق شد شش هزار خانواده ایرانی که اسیر خان خیوه بودند را آزاد کند. ازبکان که نزدیک به سه قرن با صفویان درگیر بودند، فتاوایی برای اثبات کفر شیعیان داشتند و اسرای ایرانی را مانند برده خرید و فروش می‌کردند. شماری از ایرانیان در آن نواحی ماندند و به مقاماتی هم رسیدند که از آن جمله حسین خان ایرانی حاکم قراکول بود. وی مذهب تشیع خویش را پنهان می‌کرد. <ref> جعفریان، اطلس شیعه، ص ۶۲۱-۶۲۰ </ref>

[[سمرقند]] از مراکز عمده [[شیعیان]] در [[آسیای مرکزی]] بوده است و علمای بزرگی از آن دیار برخاسته اند. به خصوص در قرن چهارم هجری، که [[عیاشی|محمد بن مسعود عیاشی]]، حوزه علمیه فعالی در این شهر تاسیس کرد، سمرقند از مراکز مهم شیعی به شمار می‌رفت. عیاشی از بزرگترین عالمان شیعه در سمرقند و در آسیای مرکزی بود و استادان و مشایخ او جمعی از محدثان [[قم]]، [[کوفه]] و [[بغداد]] بودند.<ref>احمد بن علی نجاشی، الرجال النجاشی، قم، موسسه نشر الاسلامی، ۱۴۰۷ قمری، ص ۳۵۴</ref>

علاوه براین تعدادی از اصحاب ائمه و راویان حدیث ، برخاسته از این منطقه هستند که از آن جمله می توان به افرادی همچون [[جعفر بن ابی جعفر سمرقندی]]، [[جعفر بن ایوب سمرقندی]]، [[محمد بن نعیم]] و [[محمد بن ابراهیم وراق]] و... اشاره نمود.<ref>محمد رضا جباری ، نمایندگان ائمه علیه السلام در ایران( از عصر امام صادق علیه السلام تا پایان غیبت صغری)، فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، پیش شماره یک، پاییز ۱۳۸۱، ص ۱۱۶ </ref>

|جعفر بن احمد بن ایوب سمرقندی|| نویسنده کتابی با عنوان رد بر کسی که تصور می کند [[رسول خدا(ص)]] بر دین قومش بوده است.<ref>نجاشی، ص ۱۲۱</ref>

|محمد بن مسعود بن محمد عیاشی سمرقندی||صاحب کتاب تفسیر؛ وی [[سنی]] بود و [[شیعه]] شد و منزلش محفل درس و [[حدیث]] [[شیعیان]] گشت.<ref>نجاشی، ص ۳۵۰</ref>

|طاهر بن عیسی بن وراق کشی|| صاحب چند کتاب.<ref>رجال طوسی، ص ۴۲۸</ref>

|جعفر بن ابی جعفر سمرقندی|| وی و فرزندش از اصحاب عیاشی بوده است.<ref>رجال طوسی، ص ۴۱۹</ref>

|حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی|| عالم جلیل.<ref>رجال طوسی، ص ۴۲۰</ref>

|حسین بن اشکیب مروزی مقیم سمرقند|| متکلم و مؤلف چندین کتاب.<ref>نجاشی، ص ۴۵</ref>

|[[محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشی|محمد بن عمر بن عبدالعزیز ابوعمرو کشی]]|| نویسنده کتاب رجال که [[شیخ طوسی]] آن را به اسم [[اختیار معرفة الرجال]] تلخیص و تهذیب کرده است.<ref>نجاشی، ص ۳۷۲</ref>

|[[موسی بن ابراهیم مروزی]]||از اصحاب [[امام کاظم علیه السلام]].<ref>نجاشی، ص ۴۰۷</ref>

مردمان تاشکند همانند غالب نقاط دیگر آسیای میانه، به استثنای برخی از نواحی اسماعیلیه، سنی حنفی هستند. هر چند هر ساله مراسم عاشورا در مرکزی که سفارت ایران و دفتر فرهنگی معین می‌کن برگزار می‌شود. <ref> جعفریان، اطلس شیعه، ص ۶۲۳ </ref>

مردم این سرزمین در ایام ماه مبارک رمضان برنامه‌ها و عبادات مخصوصی در مساجد خود برگزار می‌کنند. مساجد ازبکستان در این ماه از مردم متدین پر می‌شوند. یکی از این عبادات خواندن [[نماز تراویح]] در آخر شب و بعد نماز عشا است. امام جماعت سعی می‌کند که هر شب در اثنای خواندن تراویح یک جزء قرآن را ختم کند.

مردم ازبکستان برای مراسم افطاری، شیرینی مخصوصی می‌پزند «نشالده ـ neshalde» نام دارد. این شیرینی از سفیدهٔ تخم مرغ، شکر و... تهیه می‌شود.

در خاك ادب‌پرور ازبكستان، که شاید مهمترین مشخضه و ویژگی باشد که می‌توان در رابطه فراهنگی ایران با ازبکستان بدان اشاره نمود، ستاره‌هاي درخشان ادب فارسي، چون رودكي، سمرقندي، نظامي عروضي سمرقندي، رشيد الدين و طواط، اديب صابر ترمذي، بدرالدين چاچي، خواجه عصمت بخارايي، شمس الدين شاهين، ميرزا سراج حكيم و ... به سر برده و ميراث گران‌مايه‌اي از خود به يادگار گذاشته‌اند. در اوايل قرن بيستم ميلادي نيز ادبيان و روشنفكران زيادي چون عبدالكريم سپندي، سيد احمد وصلي سمرقندي، سيد احمد عجزي و محود خواجه بهبودي و ... ادامه دهنده گان سبك و شيوه سنت هاي هنري، ادبي، فرهنگي و تاريخي گذشتگان خود بوده اند.<ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.</ref>

#  هم مرز بودن دو كشور با كشور افغانستان و وجود دیدگاه‌های مشترك در مورد مسایل موجود در این كشور.