کاربر ناشناس
ام‌الکتاب: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
اصلاح پانویس‌ها
imported>Salvand جز (←منابع: چینش بر اساس مولف) |
imported>Salvand جز (اصلاح پانویس‌ها) |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
==معنای «اُمّ» و «الکتاب»== | ==معنای «اُمّ» و «الکتاب»== | ||
[[راغب اصفهانی]] معنای اصلی «امّ» را «مادر» دانسته که سپس گسترش یافته و به چیزی که اصل برای وجود چیزی دیگر، یا اصل برای تربیت و اصلاح آن یا آغاز چیزی باشد اطلاق شده است.<ref> | [[راغب اصفهانی]] معنای اصلی «امّ» را «مادر» دانسته که سپس گسترش یافته و به چیزی که اصل برای وجود چیزی دیگر، یا اصل برای تربیت و اصلاح آن یا آغاز چیزی باشد اطلاق شده است.<ref> راغب اصفهانی، مفردات، ص ۸۵، «امّ».</ref> | ||
کتاب نیز به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد.<ref> | کتاب نیز به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد.<ref> راغب اصفهانی، مفردات، ص۶۹۹، «کتب».</ref> این واژه به صورت معرفه (الکتاب) در مواردی بر [[تورات]]<ref>رک: بقره، آیه ۵۳، ۷۹</ref> و در موارد زیادی بر [[قرآن]]<ref> رک: بقره، آیه ۱؛ آل‌عمران، آیه ۷</ref> و نیز بر [[لوح محفوظ]]<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج ، ص۵۳۱.</ref> (سوره احزاب، آیه ۶) اطلاق شده است. | ||
==معانی ام الکتاب== | ==معانی ام الکتاب== | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
ترکیب «امّ الکتاب» در [[قرآن]] سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: | ترکیب «امّ الکتاب» در [[قرآن]] سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: | ||
۱. '''[[محکم و متشابه|آیات محکم]]''': آیه ۷ [[سوره آل عمران]] آیات قرآن را به آیات مُحکَم و متشابه تقسیم می‌کند و آیات محکم را «اُمّ‌الکتاب» می‌خواند:«هُوَ الَّذِی اَنزَلَ عَلَیکَ الکِتابَ مِنهُ آیاتٌ مُحکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتابِ واُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...: اوست كسى كه اين كتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستاد. پاره‌اى از آن، آيات محكم (صريح و روشن) است. آنها اساس كتاب‌اند و [پاره‌اى] ديگر متشابهات‌اند» [[:رده:مفسران|مفسران]] در توجیه نامگذاری [[آیات محکم]] به‌ام الکتاب دلایلی ذکر کرده‌اند؛ از جمله اینکه معنای آیات محکم روشن است و این آیات مرجعی برای تفسیر آیات متشابه‌‌اند.<ref group="یادداشت">الف) چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است.( | ۱. '''[[محکم و متشابه|آیات محکم]]''': آیه ۷ [[سوره آل عمران]] آیات قرآن را به آیات مُحکَم و متشابه تقسیم می‌کند و آیات محکم را «اُمّ‌الکتاب» می‌خواند:«هُوَ الَّذِی اَنزَلَ عَلَیکَ الکِتابَ مِنهُ آیاتٌ مُحکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتابِ واُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...: اوست كسى كه اين كتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستاد. پاره‌اى از آن، آيات محكم (صريح و روشن) است. آنها اساس كتاب‌اند و [پاره‌اى] ديگر متشابهات‌اند» [[:رده:مفسران|مفسران]] در توجیه نامگذاری [[آیات محکم]] به‌ام الکتاب دلایلی ذکر کرده‌اند؛ از جمله اینکه معنای آیات محکم روشن است و این آیات مرجعی برای تفسیر آیات متشابه‌‌اند.<ref group="یادداشت">الف) چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است.(فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ مصطفوی، التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض لجنان، ج۴، ص۱۷۴.) این نظر از شهرت بیشتری میان مفسران برخوردار است. | ||
ب) محکم با حَکَم (= داور) هم ریشه است و آیات محکم بسان حَکَمی برای تفسیر آیات متشابه، و روشنگر مراد آنهاست.( | ب) محکم با حَکَم (= داور) هم ریشه است و آیات محکم بسان حَکَمی برای تفسیر آیات متشابه، و روشنگر مراد آنهاست.(روض لجنان، ج۴، ص ۱۷۵) | ||
ج) چون آیات محکم بیشتر آیات قرآن را فراگرفته است. شاهد این معنا اطلاق «اُمّ العَسکر» بر عَلَم لشکر است، بدان جهت که سپاهیان را بر گرد خود جمع می‌کند. اطلاق «اُمّ البلد» بر کسی که بیشترِ امور شهر را تدبیر می‌کند نیز شاهد دیگرِ آن است.(جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۱) | ج) چون آیات محکم بیشتر آیات قرآن را فراگرفته است. شاهد این معنا اطلاق «اُمّ العَسکر» بر عَلَم لشکر است، بدان جهت که سپاهیان را بر گرد خود جمع می‌کند. اطلاق «اُمّ البلد» بر کسی که بیشترِ امور شهر را تدبیر می‌کند نیز شاهد دیگرِ آن است.(طبر، جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۱) | ||
د) چون آیات محکم بر فرایض، حدود و احکام مشتمل است.( | د) چون آیات محکم بر فرایض، حدود و احکام مشتمل است.(طبری، جامع البیان، مج ۳َ، ج۳، ص ۲۳۹) | ||
ه) وجود آیات محکم در همه کتاب‌های آسمانی،(تفسیر | ه) وجود آیات محکم در همه کتاب‌های آسمانی،(ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص ۳۵۳) یا پذیرش این آیات از سوی همه پیروان ادیان الهی،(ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، ص ۳۵۳) دلیل این نامگذاری است. </ref> | ||
۲. '''[[لوح محفوظ]]''': آیه ۳۹ [[سوره رعد]] خبر می‌دهد اُمّ‌الکتاب نزد [[خداوند]] است{{یادداشت| «یمحوا اللّهُ ما یشاءُ ویثبِتُ و عِندَه‌ام الکِتب : خدا آنچه را خواهد از میان می‌برد و [یا] بر جای و استوار می‌دارد و مادر کتاب نزد اوست»}} و آیه ۴ [[سوره زخرف|سوره زُخرُف]] می‌گوید قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلندمرتبه و استوار است.{{یادداشت|«و اِنَّهُ فی اُمِّ الکِتبِ لَدَینا لَعَلی حَکیم».}} مفسران «اُمّ‌الکتاب» را در این دو آیه به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ و ۲۲ [[سوره بروج]] «بَل هُوَ قُرءانٌ مَجید * فی لَوح مَحفوظ» مراد از ام‌الکتاب را [[لوح محفوظ]] ـ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد ـ دانسته‌اند.<ref> زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۹، ص ۶۰؛ آلوسی، روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵.</ref> | ۲. '''[[لوح محفوظ]]''': آیه ۳۹ [[سوره رعد]] خبر می‌دهد اُمّ‌الکتاب نزد [[خداوند]] است{{یادداشت| «یمحوا اللّهُ ما یشاءُ ویثبِتُ و عِندَه‌ام الکِتب : خدا آنچه را خواهد از میان می‌برد و [یا] بر جای و استوار می‌دارد و مادر کتاب نزد اوست»}} و آیه ۴ [[سوره زخرف|سوره زُخرُف]] می‌گوید قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلندمرتبه و استوار است.{{یادداشت|«و اِنَّهُ فی اُمِّ الکِتبِ لَدَینا لَعَلی حَکیم».}} مفسران «اُمّ‌الکتاب» را در این دو آیه به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ و ۲۲ [[سوره بروج]] «بَل هُوَ قُرءانٌ مَجید * فی لَوح مَحفوظ» مراد از ام‌الکتاب را [[لوح محفوظ]] ـ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد ـ دانسته‌اند.<ref> زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۹، ص ۶۰؛ آلوسی، روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵.</ref> | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
افزون بر دو معنای پیشین، «ام الکتاب» نامی برای سوره [[فاتحة الکتاب]] معرفی شده است.<ref>سیوطی، الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶.</ref> ظاهراً این نام از سوی [[پیامبر(ص)]] بر این سوره نهاده شده است. در دو [[روایت]]، [[پیامبر(ص)]] سوره حمد را اُمّ الکتاب خوانده است.<ref>. سیوطی، الدرالمنثور، ج۱، ص۱۱۱۲؛ الاتقان، ج۱، ص۱۱۷.</ref> در روایت دیگر [[ابی بن کعب]] می‌گوید: فاتحة الکتاب را بر پیامبر(ص) خواندم. حضرت سوگند یاد کرد که نه در [[تورات]]، نه در [[انجیل]]، نه در [[زبور]] و نه در [[قرآن]] سوره‌ای بسان آن نازل نشده است. آن اُمّ الکتاب و... است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.</ref> نیز در حدیث دیگری که [[جابر بن عبدالله انصاری|جابر]] از رسول خدا(ص) نقل کرده از سوره حمد با نام اُمّ الکتاب یاد شده است<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.</ref>. | افزون بر دو معنای پیشین، «ام الکتاب» نامی برای سوره [[فاتحة الکتاب]] معرفی شده است.<ref>سیوطی، الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶.</ref> ظاهراً این نام از سوی [[پیامبر(ص)]] بر این سوره نهاده شده است. در دو [[روایت]]، [[پیامبر(ص)]] سوره حمد را اُمّ الکتاب خوانده است.<ref>. سیوطی، الدرالمنثور، ج۱، ص۱۱۱۲؛ الاتقان، ج۱، ص۱۱۷.</ref> در روایت دیگر [[ابی بن کعب]] می‌گوید: فاتحة الکتاب را بر پیامبر(ص) خواندم. حضرت سوگند یاد کرد که نه در [[تورات]]، نه در [[انجیل]]، نه در [[زبور]] و نه در [[قرآن]] سوره‌ای بسان آن نازل نشده است. آن اُمّ الکتاب و... است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.</ref> نیز در حدیث دیگری که [[جابر بن عبدالله انصاری|جابر]] از رسول خدا(ص) نقل کرده از سوره حمد با نام اُمّ الکتاب یاد شده است<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.</ref>. | ||
در روایاتی از [[اهل بیت(ع)]] نیز امّ الکتاب به سوره [[فاتحة الکتاب]] گفته شده است؛ از آن جمله [[محمد بن مسعود عیاشی|عیاشی]] در آغاز تفسیر سوره فاتحه از [[امام صادق(ع)]] روایت می‌کند: [[اسم اعظم]] خداوند در امّ الکتاب پراکنده است<ref>عیاشی، تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۹.</ref> و در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: چهار بار صدای ناله [[ابلیس]] بلند شد. چهارمین بار هنگامی بود که ام الکتاب یعنی «اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العلَمین» نازل شد.<refعیاشی، تفسیر عیاشی، ص ۲۰.</ref> روایتی نیز از [[امام رضا(ع)]] نقل شده که در آن به سوره حمد، اُمّ الکتاب گفته شده است.<ref> بحرانی، البرهان، ج۴، ص۸۴۶؛ تأویل الآیات الظاهره، ص۵۳۷.</ref> | در روایاتی از [[اهل بیت(ع)]] نیز امّ الکتاب به سوره [[فاتحة الکتاب]] گفته شده است؛ از آن جمله [[محمد بن مسعود عیاشی|عیاشی]] در آغاز تفسیر سوره فاتحه از [[امام صادق(ع)]] روایت می‌کند: [[اسم اعظم]] خداوند در امّ الکتاب پراکنده است<ref>عیاشی، تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۹.</ref> و در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: چهار بار صدای ناله [[ابلیس]] بلند شد. چهارمین بار هنگامی بود که ام الکتاب یعنی «اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العلَمین» نازل شد.<refعیاشی، تفسیر عیاشی، ص ۲۰.</ref> روایتی نیز از [[امام رضا(ع)]] نقل شده که در آن به سوره حمد، اُمّ الکتاب گفته شده است.<ref> بحرانی، البرهان، ج۴، ص۸۴۶؛ حسینی استرآبادی، تأویل الآیات الظاهره، ص۵۳۷.</ref> | ||
در روایت دیگری از امام صادق(ع) که گویا [[تأویل]] و [[تفسیر|تفسیری]] از باطن آیه است، مراد از اُمّ الکتاب در سوره زخرف، سوره حمد معرفی شده است. آن حضرت مرجع ضمیر «إنّه» را [[علی بن ابیطالب(ع)]] دانسته و در پاسخ این پرسش که در کجای اُمّ الکتاب از علی(ع) یاد شده فرمود: در آیه «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیم» (حمد،۶)<ref>بحرانی، البرهان، ج۴،ص۸۴۶؛ | در روایت دیگری از امام صادق(ع) که گویا [[تأویل]] و [[تفسیر|تفسیری]] از باطن آیه است، مراد از اُمّ الکتاب در سوره زخرف، سوره حمد معرفی شده است. آن حضرت مرجع ضمیر «إنّه» را [[علی بن ابیطالب(ع)]] دانسته و در پاسخ این پرسش که در کجای اُمّ الکتاب از علی(ع) یاد شده فرمود: در آیه «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیم» (حمد،۶)<ref>بحرانی، البرهان، ج۴،ص۸۴۶؛ حسینی استرآبادی، تأویل لآیات الظاهره، ص۵۳۷.</ref> | ||
===به معنای علم خداوند=== | ===به معنای علم خداوند=== | ||
| خط ۳۳: | خط ۳۳: | ||
===دیدگاه فلاسفه و حکما=== | ===دیدگاه فلاسفه و حکما=== | ||
دانشمندان علوم عقلی «اُمّ الکتاب» را بر امور متعددی چون عقل اول از سلسله عقول طولیه ده‌گانه<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ص ۹۱.</ref>، نفس کلّیه، انسان کامل، ماهیت حقایق که کتاب از آن متولد می‌شود و خود نه موجود است و نه معدوم، و لوح محفوظ تطبیق داده‌اند.<ref> صدرالمتألهین شیرازی، رسائل فلسفی، ص۲۸۲؛ قیصری، شرح فصوص‌الحکم، ص۹۱؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۱، ص۳۰۲-۳۰۳.</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
* [http://www.maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,4976 دانشنامه موضوعی قرآن] | * [http://www.maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,4976 دانشنامه موضوعی قرآن] | ||
{{قرآن}} | {{قرآن کریم}} | ||
[[رده:اصطلاحات قرآنی]] | [[رده:اصطلاحات قرآنی]] | ||
[[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ج]] | [[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ج]] | ||