خلیل بن احمد فراهیدی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خلیل بن احمد'''، نحوی، لغوی و بنیان گذار علم [[عروض]] در سده دوم هجری است. نام کامل وی در منابع، خلیل بن احمد بن عمرو بن تمیم فراهیدی یا فرهودی آمده است. کنیه وی را ابوعبدالرحمان گفته‌اند.<ref>ابوالطبیب لغوی، ص۴۵؛ سیرافی، ص۳۸؛ زیبدی ص۴۷</ref>

خلیل در عمان به دنیا آمد و در جوانی به بصره رفت.<ref>یاقوت حموی، ج۳، ص۱۲۶۰</ref> با این که محل تولدش مشخص است، [[یاقوت حموی]] وی را ایرانی الاصل دانسته، <ref>همانجا</ref> معتقد است اگر خلیل عرب بود، علمای انساب یا شاگردانش نسب او را به طور کامل ذکر می‌کردند نه این که او را فقط خلیل بن احمد بنامند. او سپس از حمزه اصفهانی نقل کرده است که خلیل از اخلاف ایرانیانی است که به دستور [[انوشیروان]] (حکـ: ۵۳۱ - ۵۷۹) یمن را فتح کردند و جدّ خلیل در یمن مانده، با قبیله أزد وصلت کرده است؛ او در ادامه می‌افزاید که خلیل به دلیل هم وطن بودن و قرابت، [[سیبویه]] را پرورش داد.<ref>همان، ص۱۲۶۰ - ۱۲۶۱</ref> این داستان در منابع متقدم دیده نمی‌شود، اما در منابع متأخر آمده است.<ref>برای نمونه ر.ک: شوشتری، ص۵۵۰؛ خوانساری، ج۳، ص۲۸۹</ref>

از زندگی خلیل در کودکی اطلاعی در دست نیست. او در جوانی به بصره رفت و با ایوب سَختیانی (محدّث و فقیه اهل سنت، متوفی ۱۳۱) آشنا شد و از او علم آموخت و [[نحو]] را از عمرو بن علاء و عیسی بن عمر ثقفی (متوفی ۱۴۹) فرا گرفت.<ref>مرزبانی، ص۵۶؛ ابن انباری، ص۴۶</ref>

خلیل زندگی بسیار ساده‌ای داشت و با درآمد کشاورزی از زمینی که از پدرش به ارث برده بود، زندگی می‌کرد.<ref>مرزبانی، همانجا؛ ذهبی، ج۷، ص۴۳۰؛ فیروزآبادی، ص۷۶</ref>

او در تمام منابع زاهد و با عزت نفس و باهوش‌ترین فرد روزگار خود معرفی شده که از دیدار با پادشاهان و حاکمان پرهیز می‌کرد.<ref>برای نمونه: ابن معتز، ص۹۷، ۹۹؛ ابن خلّکان، ج۲، ص۲۴۵ - ۲۴۶؛ سیوطی، ج۱، ص۶۴</ref>

درباره مذهب وی در منابع متقدم اظهار نظر واضحی نشده است. مرزبانی از خود خلیل نقل کرده است که وقتی از عمان به بصره آمد، به صُفریه (از شعب [[خوارج]] [[اباضیه|اباضی]]) گرایش داشته است تا این که نزد ایوب سختیانی می‌رود و به راهنمایی او مذهب [[اهل سنّت]] را برمی گزیند.<ref>مرزبانی، ص۵۶؛ ابن عبدربه، ج۲، ص۲۱۷</ref> همچنین مرزبانی حکایتی نقل کرده است که نشانه مخالفت خلیل با نظریات [[معتزله (اصول مذهب)|معتزله]] و هم داستانی وی با [[نظریه کسب]] [[اشعری]] است.<ref>مرزبانی، ص۶۵</ref> در میان متقدمان، مرزبانی نخستین فردی است که گفتگوی یونس و خلیل را درباره [[امام علی(ع)]] نقل کرده است. خلیل در این گفتگو علی را از تمام صحابه برتر دانسته است. همچنین، نشانه هایی از [[تشیع]] خلیل در این سخنان مشاهده می‌شود. مهم‌تر این که خلیل به یونس گفته است که «‌تا وقتی من زنده‌ام این سخن را پنهان نگه دار‌» <ref>مرزبانی، ص۵۷؛ شوشتری، ص۵۵۴</ref> این گفته، با آموزه [[تقیه]] در نزد [[شیعیان]] کاملاً همخوانی دارد.

مخزومی که تحقیقات بسیاری درباره خلیل انجام داده است، معتقد است که آثار خلیل از تشیع وی حکایت دارد و آرای کلامی او برگرفته از تعالیم [[امام جعفر صادق]] است.<ref>مخزومی، ص۴۸ - ۴۹</ref> در کتب متأخر نیز خلیل شیعه و از اصحاب امام جعفر صادق(ع) دانسته شده است.<ref>برای نمونه: افندی اصفهانی، ج۲، ص۲۴۹؛ آقابزرگ طهرانی، ج۲، ص۳۲۵؛ قس مدرس تبریزی، ج۷، ص۱۸۵، که پدر خلیل را از اصحاب امام جعفر صادق دانسته است.</ref>

* خلیل واضع علم [[عروض]] است. ابداع علم عروض توسط خلیل، همسنگ تدوین منطق توسط [[ارسطو]] دانسته شده است.<ref>یاقوت حموی، ج۳، ص۱۲۶۱</ref>

* با این که پیش از وی دانشمندان ممتازی در [[علم نحو]] بوده‌اند، خلیل را واضع علم نحو دانسته‌اند.<ref>شوقی ضیف، ص۵۶</ref>

خلیل در پایه گذاری و تثبیت قواعد نحوی بر سماع، تعلیل و قیاس تکیه داشت. سماع نزد وی عبارت بود از شنیدن شعر و نثر و لغت از عرب فصیحی که به فصاحتش اعتماد داشت. از این رو، در جزیرة العرب به نزد قبایل می‌رفت و از آنان می‌شنید و چون [[کسایی]] از او پرسید این همه علم را از کجا آورده‌ای، پاسخ داد «‌از بیابان‌های حجاز و نجد و تهامه ».<ref>شوقی ضیف، ص۳۳، ۴۶</ref> با این که پیش از خلیل، قیاس در نحو نزد کسانی مانند عبدالله بن ابی اسحاق حضرمی رواج داشت، اما خلیل شیوه‌ای علمی به آن بخشید که از امتیازات مکتب بصره شد.<ref>مخزومی، ص۷۳</ref> از جمله، ابتکار نظریه عوامل نحوی واصول و فروع آن از ابداعات اوست و به گفته شوقی ضیف با مطالعه کتاب سیبویه درمی یابیم که واضع نظریه عوامل، خلیل است.<ref>شوقی ضیف، ص۳۸</ref>

خلیل در مکتب‌های دیگر نحوی زبان عربی نیز تأثیرگذار بود. زیرا اصول مهم مکتب بصره (سماع، قیاس، تعلیل) در مکتب کوفه نیز پذیرفته شد و آنان به این اصول تکیه کردند. همچنان که کسایی نحو را از خلیل آموخت و [[فرّاء|یحیی بن زید فرّاء]] (متوفی ۲۰۷) نیز [[الکتاب]] سیبویه را همدم خود قرار داده بود.<ref>سیدی، ص۱۷۸</ref>

خلیل در پیدایی نخستین اثر روشمند در نحو عربی، یعنی الکتاب سیبویه، نقش اساسی داشت و اغلب منابع متقدم بسیاری از مطالب این کتاب را از آنِ خلیل دانسته‌اند. <ref>برای نمونه: سیبویه، ج۱، همان مقدمه، ص۶؛ سیرافی، ص۴۰؛ مرزبانی، ص۵۸</ref>

# کتاب الایقاع<ref>ابن ندیم، ص۴۹؛ یاقوت حموی، ج۳، ص۱۲۷۱</ref>

خلیل در بصره درگذشت. تاریخ وفات وی را مرزبانی ۱۶۰، <ref>ص۷۲</ref> [[ابن ندیم]] ۱۷۰<ref>ص۴۷</ref> و [[یاقوت حموی]] ۱۷۵<ref>ج۳، ص۱۲۶۰</ref> ذکر کرده‌اند. در این بین تاریخ ۱۳۰ یا ۱۳۱ نیز دیده می‌شود<ref>ابن تغری بردی، ج۱، ص۳۱۱ -۳۱۲</ref> که بی‌تردید اشتباه است.

{{پانویس|2}}

* [[آقا بزرگ|محمد محسن آقابزرگ طهرانی]]، [[الذریعة الی تصانیف الشیعة]]، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳ / ۱۹۸۳، ۲۶ جدر ۲۹ مجلد.

* [[ابن ندیم]]، [[الفهرست|کتاب الفهرست]]، چاپ محمدرضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ش.

*عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱.

* عمرو بن بحر جاحظ، البیان و التبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۶۷ / ۱۹۴۸.