خاندان اشعریون: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اشعریان'''، طایفه‌ای از [[عرب|عرب‌های]] [[یمن|یمنی]] ساکن [[کوفه]] که در میان آنها شماری از ''[[صحابه]]'' [[رسول خدا (ص)]] و گروهی از عالمان و [[محدث|محدثان]] [[شیعی]] [[قرن دوم]] و [[قرن سوم|سوم]] [[قمری]] دیده می‌شود. [[اسلام]] آوردن اشعریان پیش از [[فتح مکه]]، از افتخارات آنان است. اشعریون سابقه درخشانی در یاری [[اهل البیت]](ع) داشته‌اند از جمله شرکت در [[جنگ صفین]] و [[قیام مختار]].

[[مالک بن عامر اشعری]] را اولین مسلمان از قبیله اشعریان دانسته‌اند، وی که جد اعلای اشعریان [[قم]] است، نخستین مهاجر این قوم به سوی [[پیامبر (ص)]]، جهت پذیرش [[اسلام]] بود. وی پس از اسلام آوردن به میان قوم خود باز گشت و چند سال بعد با اقوام خویش دوباره، به نزد پیامبر(ص) آمد.<ref>تاریخ قم، ص۲۶۸ .</ref><ref>اسدالغابه، ج۴، ص ۲۸۲.</ref>

پس از اسلام [[مالک بن عامر اشعری|مالک بن عامر]]، گروهی دیگر از اشعریان در سال هفتم پس از [[غزوه خیبر|فتح خیبر]] به [[مدینه]] آمدند و مسلمان شدند.<ref>السیره النبویه و آلاثار المحمدیه، ج۳ص ۴۶.</ref> برخی مورخان به گونه‌ای دیگر، اسلام آنان را، بیست سال پس از [[مبعث]] پیامبر(ص) گزارش کرده‌اند.<ref>شیخ المضیره ابوهریره، ص۳۸.</ref> غالب منابع به هجرت و اسلام مالک در مکه، اشاره نکرده‌اند<ref>ابن سعد، ۲ص۱۰۸ وج۷ ۴۳۴.</ref>به هر حال اسلام اشعریان از سر رغبت بوده و این کار پیش از [[فتح مکه]] می تواند مایه افتخار آنان باشد.<ref>پیشگامان تشیع، ص۲۷.</ref>بر خلاف بعضی از [[قبایل عرب]] که بعدها و زمانی که پیروزی پیامبر(ص) را حتمی دیدند، گروه گروه مسلمان شدند،<ref>تایخ قم، ۲۷۷.</ref>  

از چهره‌های نامدار اشعری در بین صحابه پیامبر اسلام(ص) افزون بر [[ابوموسی اشعری]] می‏‌توان به [[ابو عامر اشعری]] که در [[جنگ حنین]] به شهادت رسید و فرزند او [[عامر بن ابی عامر اشعری|عامر بن ابی عامر]] و نیز [[حارث اشعری]] از جمله راویان حدیث پیامبر(ص) اشاره کرد.<ref>خصری، ص ۱۶۵.</ref>

در دوره فتوحات، اشعریان نیز در [[فتح عراق]] شرکت کردند. اشعریان در نبرد مدائن حضور داشتند و [[مالک بن عامر اشعری]] (جد اعلای اشعریان قم) نخستین فرد از سپاهیان عرب بود که از [[دجله]] عبور کرد و پس از او دیگر لشکریان از آن گذشتند و [[ساسانیان]] را شکست دادند.<ref>ابن حجر، ج۵، ص ۵۴۰.</ref> وی را فاتح [[نواحی جبال]] از جمله [[ساوه]] دانسته‌اند،<ref> تاریخ قم، ۲۶۱.</ref> پس از فتح [[عراق]]، اشعریان همانند بسیاری از یمنی‌ها در [[کوفه]] ساکن شدند، دو تن از فرزندان مالک یعنی [[سائب بن مالک اشعری|سائب]] و [[سعد بن مالک اشعری|سعد]] از بزرگان کوفه و سرشناسان عراق بودند. سعد بن مالک همان کسی است که در ایام خلافت [[عثمان بن عفان]] به شراب خواریِ [[ولید بن عقبه]]، امیرکوفه، شهادت داد.<ref>تاریخ قم، ص۲۹۰-۲۹۱.</ref>

یکی از گزارش‌ها شرکت مالک بن عامر در نبرد صفین در سپاه امام علی(ع) است. <ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ج ۴، ص۲۵۴؛ ابن حجر، ج۵، ص ۵۴۰.</ref>

درباره گرایش سائب فرزند مالک به تشیع نیز روایاتی در منابع نقل شده از جمله این که هنگام حرکت امام علی(ع) برای نبرد با اهل جمل، آن حضرت به [[ابوموسی اشعری]] فرمان بسیج مردم کوفه را داد، ابو موسی که موافق نبود از [[سائب بن مالک اشعری]] مشورت خواست و سائب او را به اطاعت از فرمان امام(ع) توصیه کرد.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۶۹.</ref>

دیگر این که: وقتی [[عبدالله بن مطیع]] عامل کوفه از سوی[[زبیریان]]، سیره [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]] را مبنای حکومت خود قرار داد، [[سائب بن مالک اشعری]] اعتراض کرده و ضمن نقد سیره عثمان وعمر، گفت ما تنها به سیره علی (ع) راضی می شویم.<ref>تاریخ قم ص۲۸۵.</ref>

وی هنگام کشته شدن به دست سپاه زبیریان این دو بیتی را می خواند:

::حسبی علی و علی و علی.<ref>تاریخ قم ص ۲۹۰.</ref> (مرا علی و علی و علی بس است)

بر اساس برخی روایات به دلیل سابقه همکاری اشعریان با امام علی(ع) و شرکت آنان در [[قیام مختار]]، حجاج بن یوسف ثقفی عامل خلیفه بر عراق، بر ایشان سخت گرفت. وی [[محمد بن سائب اشعری|محمد بن سائب]] را به [[آذربایجان (منطقه)|آذربایجان]] تبعید کرد اما محمد در کوفه مخفی شد، حجاج بر او دست یافت و به قتل رساند.<ref>خضری، ج۲، ص۱۶۷.</ref> بعد از کشته شدن محمد بن سائب، اشعریان از کوفه خارج شدند.<ref>تاریخ قم، ص ۲۶۰.</ref>

برخی روایات تاریخی، خروج اشعریان از کوفه را به شرکت آنان در قیام ضد اموی «عبدالرحمن بن محمد بن اشعث» مربوط دانسته‌اند. حجاج بعد از شکست دادن ابن اشعث، بر اشعریان خشم گرفت و تنها سه روز به آنان فرصت داد تا کوفه را ترک کنند و دستور داد بعد از سه روز هر کس از از آل سائب بن مالک را یافتند، بکشند.<ref>تاریخ قم، ص ۲۶۴.</ref>

به هر روی، فرزندان سائب از [[کوفه]] کوچ کردند، فرزندان [[سعد بن مالک اشعری|سعد بن مالک]] نیز به آنان پیوستند، اولاد سعد به سوی قم آمده و در آنجا منزل گزیدند،<ref>تاریخ قم، ص ۲۶۰ .</ref> بدین ترتیب تمام فرزندان [[مالک بن عامر اشعری|مالک بن عامر]] به سوی ایران سفر کردند، آنان و جمعی از خدمتگزاران، حرکت نموده و در راس آنان [[عبدالله بن سعد بن مالک اشعری|عبدالله]] و [[احوص بن سعد بن مالک اشعری|احوص]] پسران سعد اشعری بودند،<ref> تاریخ قم، ص ۲۶۲.</ref> پس از مدتی اقوام و خویشان اشعریان به قم مهاجرت کردند.<ref> تقویم البلدان، ص۴۰۹.</ref><ref>تاریخ قم، ص۲۵۷-۲۶۳.</ref>

در باره چرایی سکونت اشعریان در قم، گفته شده قم را جدشان [[مالک بن عامر]] فتح کرده بود و با مردم این ناحیه رفتار خوبی داشته و حتی اشرار [[طبرستان]] و [[دیلم]] را از آن منطقه دفع کرده بود.<ref>تاریخ قم،ص۲۶۱ .</ref> وی وقتی به [[کوفه]] برگشت، جریان دیلیمان و اهالی [[طخرود]] را با فرزندان خود در میان گذاشت، همین امر باعث عزیمت آنان به این نواحی شد و مورد استقبال مردم این شهر نیز قرار گرفتند.<ref>تاریخ قم،ص۲۶۰-۲۶۱.</ref>

بر اساس برخی گزارش‌ها مقصد اشعریان قم نبود و اشعریان قصد سفر به مناطق دیگر از جمله اصفهان، [[قزوین]] و آذربایجان را داشتند؛ اما به دلیل تلفاتی که بر اثر شیوع وبا در ماه بصره (منظور شهرهای [[همدان]]، [[نهاوند]] و قم است که عرب‌ها آن را ماه بصره می‌خواندند) به سوی مرکز ایران حرکت کرده و در سال ۹۴ق به روستای اَبَرَشّتَجان از نواحی قم رسیده و در آنجا به طور موقت اقامت کردند. در همین زمان دیلمیان به قم حمله کردند و اشعریان به کمک اشراف محلی آمده و دیلمیان را شکست دادند. بعد از این واقعه بومیان خواستار سکونت اشعریان در قم شدند.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۶۸.</ref>

اشعریان در توسعه و آبادانی قم نقش مهمی داشتند و قم را که ‏متشکل از روستاهای پراکنده بود به شهری اسلامی تبدیل کردند.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۶۹.</ref> از همین روست که برخی منابع بنای شهر قم را به اینان نسبت می‏‌دهند.<ref>سمعانی، ج۱۰ص۴۸۵-۴۸۴.</ref><ref>یاقوت، ج۴ص ۱۷۵.</ref> اما مسلم است که اشعریان قم را به سرعت توسعه دادند، و آن را از [[اصفهان]] جدا نموده و به صورت شهری مستقل در آوردند و بر اهمیت آنان افزودند،<ref>حسینی،۱۷۲.</ref> ورود اشعریان به قم باعث نفوذ و گسترش اسلام و عقاید شیعی شد.

با همت اشعریان، قم که ابتدا از توابع اصفهان بود به جایی رسید که از حاکمان اصفهان خراج می گرفت، و دایره نفوذش تا [[همدان]] پیش رفت.<ref>پیشگامان تشیع، ص۴۰.</ref> قمی‌ها با توجه به این که مذهب [[شیعه]] داشتند، از ورود کارگزاران حکومت [[بنی عباس]] به داخل شهر قم جلوگیری می‌کردند،و خود از میان خود قاضیانی برای قضاوت بر می‌گزیدند.<ref>تاریخ قم، ص۱۷-۳۹-۴۰-۲۴۱.</ref> وقتی [[حسین بن حمدان]] شیعی مذهب از سوی خلیفه به عنوان حاکم به سوی آنان آمد، مردم به استقبال او رفتند و حکومتش را پذیرفتند. <ref>مجالس المومنین، ج۱ص ۸۵.</ref>

اگر چه اشعریان از زمان [[عامر بن مالک]] به اهل بیت گرایش داشتند، ولی اولین کسی که این عقیده را در قم و در دوران حاکمیت اهل سنت در جهان اسلام و ایران، علنی ساخت[[موسی بن عبدالله اشعری]] بود.<ref>تقویم البلدان، ص۸۲.</ref><ref>النقض، ص ۱۷۰.</ref>

آنان آشکارا خمس اموال خود را به ائمه می‌دادند و از پرداخت خراج به حکومت مرکزی امنتاع می‌کردند. خودداری از پرداخت خراج باعث برور درگیری‏‌های شدید میان اشعریان و برخی خلفا شد. از جمله در زمان [[مأمون]] و [[معتصم]] لشکری از سوی برای سرکوب و کشتار اشعریان به قم فرستاده شد.<ref>خضری، ج۲، ص ۱۷۰-۱۷۱.</ref>

در مقابل،‌ برخی از خلفا نیز افرادی از اشعریان را به حکمرانی قم برمی‌گزیدند؛ از جمله [[هارون الرشید|هاورن الرشید]]، [[عامر بن عمران بن عبدالله اشعری]] را در سال ۱۹۲ق. به ولایت قم فرستاد و بعد از وی نیز پسرش عامر حاکم قم شد. [[علی بن عیسی الطلحی اشعری]] نیز در سال ۲۱۲ق. از جانب حکومت والی قم شد.<ref>پیشگامان تشیع، ص ۴۲.</ref>

اشعریان ، روابط عمیقی با [[ائمه اطهار|ائمه معصومین (ع)]] داشتند این رابطه تا ''[[غیبت امام زمان (عج)|غیبت]]'' [[امام دوازدهم|امام دوازدهم (عج)]] ادامه داشت و در هیچ دوره ای قطع نشد. آگاهی از میزان و کیفیت روابط ایشان با امامان معصوم (ع) و شناخت منزلت و جایگاه آنان نزد ائمه (ع) وبالعکس، با مراجعه به مجامع حدیثی و کتب رجالی شیعه به دست می آید، بیش از صد تن از اصحاب ائمه (ع) از اشعریان بودند، و تنها ۱۲ تن از فرزندان [[عبدالله بن سعد بن مالک اشعری|عبدالله بن سعد]] از اصحاب [[امام صادق (ع)]] به شمار آمده اند.<ref>تاریخ قم، ص۲۷۸.</ref> برخی از آنان جزء اصحاب خاص ائمه (ع) قلمداد می شدند.

*[[آدم بن اسحاق بن آدم اشعری]] که در عصر [[امام کاظم (ع)]]، [[امام رضا (ع)]] و [[امام جواد (ع)]] می‌زیسته. نجاشی وی را توثیق کرده است.<ref>رجال نجاشی، ص ۱۰۵ش۲۶۲.</ref>

*[[آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی]]، [[شیخ طوسی]]<ref>رجال طوسی، ص۱۴۳ش۱۷.</ref> و [[احمد بن محمد بن خالد برقی|برقی]]<ref>]رجال برقی، ج۱ص۲۷.</ref>او را از اصحاب [[امام صادق (ع)]] دانسته‌اند.

*[[احمد بن اسحاق]] از اصحاب [[امام جواد (ع)]] و[[امام هادی (ع)]] و از خواص [[امام حسن عسکری (ع)]].<ref>رجال برقی، ص۵۶،۵۹،۶۰.</ref>

*[[احمد بن محمد بن عیسی اشعری]]، از معاصرین امام رضا (ع) ، امام جواد (ع) و امام هادی (ع) و اصحاب ایشان<ref>رجال طوسی ص ۲۵ ش۳،ص ۳۶۶ش۶،ص۳۹۷ش۳.</ref> وی با امام رضا علیه السلام دیدار داشته است.<ref>رجال، فهرست، ص۲۵، ش۶۵.</ref> معروفترین کار وی اخراج [[احمد بن محمد بن خالد برقی|برقی]] از قم به دلیل نقل از [[راویان ضعیف|ضعفا]] است.<ref>رجال علامه حلی، ص۱۴ش۷.</ref>

*[[احوص بن سعد بن مالک اشعری]]، همان کسی که از [[کوفه]] به قم آمده و حرکت اولیه اشعریان به قم را به نام خود ثبت کرد.<ref>تاریخ قم، ص ۲۴۲-۲۴۴.</ref>

* [[حمزة بن یسع الاشعری]]، از اصحاب امام صادق (ع) و امام کاظم (ع)<ref>رجال طوسی، ص۱۷۸، ش۲۱۱، ص۳۴۷.</ref> همان کسی که قم را مستقل ساخته و از [[اصفهان]] جدا کرد،<ref> تاریخ قم، ۲۸.</ref> روستایی به نام حمزه آباد در قم به وی منسوب است.<ref>تاریخ قم، ص۵۹.</ref>

*[[زکریا بن آدم اشعری]]، از اصحاب چهار امام تا امام جواد (ع)<ref>رجال طوسی، ص۲۰۰، ش۷۷، ص۳۷۷،ش۴،ص۴۰۱ش۱.</ref> قبر وی در [[قبرستان شیخان قم]] زیارتگاه مردم است.<ref>پیشگامان تشیع،۱۴۷.</ref>

*[[سائب بن مالک اشعری]]، بعضی وی را از [[صحابه]] دانسته‌اند که در [[کوفه]] ساکن شد،<ref> رجال نجاشی، ص۸۲.</ref> وی در [[قیام مختار]] به دست [[مصعب بن زبیر]] به قتل رسید.<ref>جمهره انساب العرب، ص ۳۴۷.</ref>

*مالک بن عامر اشعری، اولین اشعری مسلمان،<ref> جد اشعریان قم، تاریخ قم، ص ۲۷۸.</ref>

*[[موسی بن خزرج بن سعد اشعری]] میزبان حضرت معصومه(س)<ref>بحار الأنوار، المجلسی ،ج‏۴۸، ص۲۹۰.</ref>

تحقیقات نشان می‌دهد از مجموع ۸۳ نفر محدث اشعری، ۳۸ نفر در [[قرن دوم]] و ۳۳ نفر در [[قرن سوم]] و هفت نفر در [[قرن چهارم]] می‌زیسته‌اند که خود، گویای سیر شکوفایی و افول علمی این خاندان است.<ref> شجره علمی خاندان اشعری قم” فصلنامه علوم حدیث ، ش ۵ ، ص ۲۳۰ .</ref> در قرن چهارم و با شروع دوران [[غیبت کبری]]، عظمت و آوازه اشعریان رو به افول نهاد و مهم‌ترین عامل آن، حملات متوالی نظامی و شورش‌های مکرر قمی‌ها بر ضد حکومت مرکزی است. نویسنده [[تاریخ قم (کتاب)]]، عوامل زوال این خاندان را این گونه توصیف می‌کند:

::لاجرم پایه دولت ایشان بلغزید و دشمن بر ایشان ظفر یافت. بعضی هلاکت شدند و برخی جلای وطن کردند، مگر اندکی از ایشان که بماندند. بعضی بر اندک معاشی که ایشان را بود، قناعت کردند و بعضی دیگر، قافله‌ها رابدرقه می‌کردند و حق السعی می‌گرفتند.<ref>تاریخ قم ، ص ۲۴۱ .</ref>

از خاندان اشعری در روز گار ما، تنها دو خانواده اشعری (طاهری و انصاری) باقی مانده‌اند. که اولی از سلاله [[زکریا بن آدم]] و دومی منسوب به [[سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری]] هستند. [[ملا محمدطاهر اشعری]] و فرزندش عبدالله اشعری و نواده او [[ملا محمدطاهر اشعری قمی]]، از روحانیون معروف قم و از اساتید [[امام خمینی]] درتاریخ معاصر بوده‌اند.<ref>ستارگان حرم،شماره۲۷-۲۶ ص ۲۷۳.</ref> وی در جوار [[امامزاده پنج تن]] در [[زرند کهنه]] مدفون است. فرزند [[میرزا علی اصغر قمی اشعری]] نیز کسی است که امام خمینی درباره وی گفته‌است: من ۴۶سال با وی هم بحث بودم و حتی مکروهی از وی ندیدم.<ref>ستارگان حرم،شماره۲۷-۲۶ ص ۲۷۳.</ref>

همچنین از این خاندان می‌توان از [[مرتضی انصاری قمی]] نام برد که از شاگردان [[عبدالکریم حائری|شیخ عبد الکریم حائری]] (مؤسس [[حوزه علمیه قم|حوزه علمیه قم]]) و از خطبا و مبلغان بنام بود و بیش از سی هزار حدیث از حفظ داشت و از مخالفان مشهور [[بهائیت]] و [[کمونیسم]] بود. نخستین یورش ارتش [[محمد رضا شاه پهلوی]] به [[مدرسه فیضیه]] در [[۲ فروردین]] ۱۳۴۲ به هنگام سخنرانی وی صورت گرفت.<ref>دائره المعارف تشیع ، ج ۲ ، ص ۱۹۹.</ref>

*ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، داراحیاء، التراث العربی، بی تا.

*ابن حزم، علی بن سعید، جمهرة الانساب العرب، مصر دارالمعارف، بی تا.

*ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، بیروت، دار صادر، ۱۹۸۵م.

*ابن فهد، محمد، اتحاف الوری، باخبار ام القری، به کوشش فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری.

*ابن هشام، عبدالملک بن هشام الحمیری، السیرة النبویة، بیروت داراحیاء التراث العربی، بی تا.

*ابوریه محمد، شیخ المضیرة الوهریة، بیروت، موسسه اعلمی، بی تا.

*ابوالفدا، اسماعیل بن محمد، تقویم البدان، پاریس، دار الطباعه السلطانیه، ۱۸۴۰م.

*علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال، قم، مکتبه الرضی، ۱۴۰۲ق.

*[http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/980140?sta=%D8%A7%D8%B4%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86|حیدر سرلک،علی محمد و مهریزی، مهدی، اشعریان و تاسیس نخستین دولت شهر شیعه، فصلنامه شیعه شناسی، پاییز ۱۳۹۱، شماره۹۳]

*زینی دحلان، احمد، السیرة النبویة و الاثار المحمدیة، بیروت، دار التراث العربی، بی تا.

*طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، النجف، مکتبه المرتضویه، بی تا.

*فرشچیان، رضا، پیشگامان تشیع، انتشارات زائر، قم ۱۳۸۴.

*موسوی بجنوردی، کاظم،دایرة المعارف اسلامی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۹.