قدمگاه: تفاوت میان نسخه‌ها

قدمگاه، به معنای جای قدم و و جای نهادن قدم است. در فرهنگ اسلامی به مکانی گفته می‌شود که پای پیامبر، امام و یا قدیس دیگری به آنجا رسیده باشد و یا گمان رود که اثر پایی که در سنگ و جز آن دیده می‌شود جای پای [[پیامبر]] و یا [[امام|امامی]] است.<ref>[https://www.vajehyab.com/dehkhoda/%D9%82%D8%AF%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87 دهخدا، لغت‌نامه، قدمگاه]</ref> در برخی مناطق از قدمگاه به نظرگاه و گذرگاه یاد می‌شود.<ref>امین، ص۲۵؛ باستانی پاریزی، ۱۳۸۴ش، ص۲۵۵، پانویس۱.</ref>

در برخی قدمگاه‌ها نقش دو کف پای انسان و گاهی یک پا بر روی قطعه سنگی دیده می‌شود.<ref> ابن بطوطه، ص۶۱۱؛ امیری، ص۲۸۵؛ شمیل، ص۳؛ طوفان، ص۱۷۳.</ref> معمولا این سنگ در بنایی نگهداری و [[زیارت]] می‌شود.<ref> شریف، ص۱۸۸-۱۸۹.</ref>

زیارت جای پای بزرگان دینی نزد پیروان دیگر ادیان نیز رایج است. هندوان جای پای شیوا و بوداییان جای پای بودا را [[زیارت]] می‌کنند.<ref> ناس، ص۱۷۹؛ شریف، ص۱۸۹، پانویس ۱؛ د. اسلام، ذیل kadam sharīf.</ref> برخی از قدمگاه‌های موجود در [[جهان اسلام]] به پیامبران بنی‌اسرائیل منسوب است. جای پاهایی به [[حضرت آدم]] در [[سیلان]]<ref>قزوینی، ص۲۸؛ ابن بطوطه، ص۶۱۱-۶۱۲.</ref> و [[مکه]]<ref>تیمورباشا، ص۵۲.</ref> منسوب است. [[مقام ابراهیم]] در مکه نیز به عنوان قدمگاه زیارت می‌شده است.<ref>ناصر خسرو، ص۱۲۰؛ فاسی، ج۱، ص۲۰۳؛ ازرقی، ج۲، ص۲۹-۳۰.</ref> قدمگاه‌های دیگری به متوشالم، اسحاق، یعقوب، ایوب، [[ادریس]]، خضر، موسی و عیسی در ایران، [[سوریه]] و [[فلسطین]] منسوب است<ref>ناصر خسرو، ص۵۱؛ ابن بطوطه، ص۱۱۵؛ نابلسی، ص۱۱۶؛ کارری، ص۲۸، ۲۹؛ تیمورباشا، ص۵۲-۵۳؛ میرزا ابراهیم، ص۴۹؛ رابینو، ص۴۷، ۱۱۹؛ پازوکی طرودی، ص۲۰۵-۲۰۷.</ref>

در ایران برخی قدمگاه‌ها بقایای بازآفرینی شده زیارتگاه‌های پیش از اسلام‌اند و زردشتیان در کنار مسلمانان برخی از آنها را زیارت می‌کنند.<ref>برای نمونه‌ای در کرمان، رجوع کنید به باستانی پاریزی، ۱۳۷۸ش،ص۲۹۱.</ref> برخی از این زیارتگاه‌ها مانند قدمگاه مسجد جامع قدیمان نایین<ref>عرفان‌منش، ص۱۱۰.</ref>و قدمگاه علی در جهرم<ref>طوفان، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref>در اصل آتشکده زردشتی بوده‌اند.  

به گزارش اسکندربیک ترکمان [[قدمگاه نیشابور]] که به دستور [[شاه عباس صفوی]] بازسازی شد<ref> اسکندر بیک، ج۲، ص۸۵۴.</ref> تا پیش از آن، قدمگاه شاپور کسری خوانده می‌شد و از انتساب آن به [[امام رضا(ع)]] تا قبل از دوره [[صفوی]] گزارشی در دست نیست.<ref>مولوی، ج۱، ص۳۲۰-۳۲۱.</ref> در [[یزد]] قدمگاه فراشا کتیبه‌ای به تاریخ ۵۱۲ق و قدمگاه خرانق کتیبه‌ای به تاریخ ۵۹۵ق دارند که البته این بناها در تاریخ‌های مذکور عنوان قدمگاه نداشته‌اند.<ref> افشار، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶؛ عرفان‌منش، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref>

برخی قدمگاه‌های ایران مربوط به اواخر حکومت [[عباسیان]] یعنی قرن هفتم قمری است اما بیشتر بناهای قدمگاهی مربوط به دوران صفویه است از این دوره بناهای قدمگاهی در ایران افزایش یافته است زیرا نگرش شاهان صفوی به قدمگاه مقدس بود و از توسعه آن برای ترویج مکتب تشیع استفاده می‌کردند.<ref>سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ص۲۱۹.</ref> بنا به آماری که در سال ۱۳۷۵ش منتشر شده است در ایران ۱،۱۸۵ قدمگاه و نظرگاه بوده است<ref> میرمحمدی، پراکندگی جغرافیایی امکان مذهبی کشور در قالب استانی، ج۱، ص۶۳-۷۳.</ref> از این تعداد ۲۵۰ قدمگاه به پیامبر اسلام، امام و اولیای خدا منسوب است. بیشتر این قدمگاها در استان‌های [[هرمزگان]]، [[کرمان]]، [[خوزستان]] و [[خراسان]] قرار دارند.<ref>سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ص۲۱۸.</ref>

قدمگاه‌هایی منسوب به پیامبر اکرم است معمولا با عنوان‌هایی چون اثرالنبی و اثرالسجود یا قدم شریف شناخته می‌شود. معروفترین جای پاهای منسوب به پیامبر اکرم در صخره مقدس در زیر [[قبة الصخره|قبه الصخره]] در [[بیت المقدس]] است. به باور مسلمانان آن حضرت در لیلة‌الاسرا پا بر آن نهاد و سوار بر [[براق]] شد و به [[معراج]] رفت.<ref> قزوینی، ص۱۰۸؛ سیوطی، ۱۹۸۴م، ج۱، ص۱۳۴، ج۲، ص۲۰۱-۲۰۳؛ تیمورباشا، ص۵۰.</ref> در مکه، [[مدینه]] و [[طائف]] چنین قدمگاه‌هایی به پیامبر منسوب است و حتی جای سًم استر او نیز مورد توجه بوده است.<ref> زهری ص۳۷؛ فاسی، ج۲، ص۳۸۱-۳۸۲؛ اولیا چلپی، ص۲۴۵-۲۴۶؛ تیمورپاشا، ص۵۱-۵۲.</ref>

در باره یکی از این سنگ‌های منقوش به قدم پیامبر که در قبه‌ای در کنار [[زمزم]] نصب بوده است<ref>مقری، ص۳۴۸ </ref>گفته شده است که شریف عون الرفیق، امیر مکه در ۱۲۲۹ق پس از ویران کردن قبه قدمگاه، سنگ آن را به یک هندو فروخت.<ref>تیمورباشا، ص۵۲.</ref> در شهر کوچکی به نام اثرالنبی در حوالی [[قاهره]]، سنگ اثرالنبی در مسجدی به همین نام [[زیارت]] می‌شد، کتیبه آن نشان می‌دهد که ابراهیم پاشا در سال ۱۰۷۱ق [[بقعه]] آن را بازسازی کرده است.<ref> نابلسی، ص۲۳۹؛ تیمورباشا، ص۴۰-۴۱.</ref>

هندیان مسلمان معمولا بر این باورند که سنگ‌هایی را با نقش‌ پای منسوب به پیامبر(ص) از [[حجاز]] به [[هند]] آورده‌اند<ref>شریف،ص۱۸۸-۱۸۹؛ سل۲، ص۳۱۴-۳۱۵. </ref> قدم رسول لکنهو و قدم شریف دهلی از قدمگاه‌های منسوب به پیامبر(ص) در هنداند.<ref> د. اسلام.  ذیل kadam sharīf؛ شمیل ص۳.</ref>

در منابع متقدم یا احادیث معتبر، این ادعا که جای پاهای پیامبر بر سنگی نقش بسته باشد، وجود ندارد. برخی از علمای مسلمان این باور را اختراع عوام دانسته‌اند و از زیارت این آثار انتقاد کرده‌اند.<ref> ابن تیمیه، ۱۴۲۲ق، ج۲۷، ص۸؛ همو، بی‌تا، ص۳۱۷-۳۱۸؛ صالحی شامی، ج۲، ص۱۰۸؛ تیمورباشا، ص۴۰، ۵۴-۵۷.</ref>

قدمگاه‌ها در [[ایران]] و [[عراق]] بیشتر به [[امامان شیعه|امامان]] و اولیای [[شیعه]] منسوب‌اند به گزارش ناصر خسرو در [[بصره]] ۱۳ قدمگاه منسوب به حضرت علی(ع) وجود داشته است<ref> ناصرخسرو، ص۱۵۶-۱۵۷؛ بابن وهوسه، ص۶۵؛ نجم الملک، ص۱۴۸؛ ماسه، ج۲، ص۳۹۰-۳۹۱؛ طوفان، ص۱۷۴؛ آقامحمدی، ص۱۰۷؛ نوبان، ص۷۹. </ref> در ایران نیز قدمگاه‌های زیادی به حضرت علی(ع)منسوب است که در برخی از آنها جای سم [[دلدل]] یا [[ذوالفقار]] او نیز مورد توجه است.<ref> براون، ص۲۰۲؛ حاجی پیرزاده، ص۵۰-۵۱؛ رضایی، ص۶۶؛ داتسون، ص۲۰۰-۲۰۰۱. </ref> تاریخ بنای برخی از قدمگاه‌های منسوب به حضرت علی در ایران به پیش از دوره صفوی می‌رسد؛ از جمله قدمگاهی در صالح آباد کاشان است که تاریخ کتیبه آن ۷۱۱ق است.<ref> داتسون، ص۲۰۰-۲۰۳.</ref>  

سفر [[امام رضا(ع)]] از مدینه به [[مرو]] و عبور از خاک ایران باعث شد که قدمگاه‌های بسیاری منسوب به وی در این کشور احداث شود معروفترین آنها [[قدمگاه نیشابور]] است که به دستور شاه عباس صفوی در ۱۰۲۰ق بر بقایای بنای دیگری ساخته شد.<ref> اسکندر بیک، ج۲، ص۸۵۴. </ref>به باور عمومی نقش کف پاهای انسانی بر سنگی سیاه در دیوار داخل این بنا نصب شده است که جای پای امام رضا(ع) است.<ref> مولوی، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰.</ref>  

بیشتر قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران مربوط به دوران صفویه است.<ref>سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ص۲۱۸.</ref> دست‌کم یک دهم  از ۲۵۰ قدمگاه منسوب به پیامبر، امامان و اولیای خدا در ایران، به امام رضا منسوب است. بیشتر قدمگاه‌های منسوب به آن حضرت در مسیر حرکت وی از [[مدینه]] به [[مرو]] (جاده ولایت) قرار دارد. با این حال در مناطق دیگر ایران نیز قدمگاه‌هایی به وی منسوب است.<ref>سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ص۲۴۳.</ref>  

هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو، مهاجرات [[سادات]] به نقاط مختلف ایران، خواب و رؤیا و عشق مردم به خاندان پیامبر(ص) از علل ساخت بناهای قدمگاهی در ایران دانسته‌اند.<ref>سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ص۲۱۸.</ref>  

احداث بیشتر قدمگاه‌ها بر اساس ادعای کسی بوده که معصومی را در خواب دیده یا با اشاره او و یا به تصمیم شخصی خود مکانی را قدمگاه خوانده است.<ref>ابن بطوطه، ص۱۱۵؛ کلانتر ضرابی، ص۴۶-۴۸؛ نراقی، ص۱۴۳-۱۴۴؛ اقتداری، ج۱، ص۷۷۶-۷۷۷؛ عرفان‌منش، ص۵۹.</ref>  

برای حضور در قدمگاه آیین‌های زیارتی و آداب و رسوم خاصی گزارش نشده است. باورمندان جای پای موجود در قدمگاه را می‌بوسند و به آن [[تبرک]] می‌جویند و گاه مردگان خود را در محوطه آن [[دفن]] می‌کنند. همچنین برای آن موقوفاتی مانند زائرسرا قرار می‌دهند و میان زائران [[نذری]] توزیع می‌کنند.<ref> ناصرخسرو، ص۵۱؛ ابن بطوطه، ص۱۱۶؛ میرزا ابراهیم، ص۲۲؛ کلانتر ضرابی، ص۴۸،۴۲۹، ۴۳۱، ۴۴۳؛ نراقی، ص۱۲۸؛ عرفان‌منش، ص۱۰۵، ۱۱۰؛ صابر مقدم و حسینی، ص۳۶؛ پازوکی طرودی، ۲۰۵-۲۰۶؛ بهبهانی، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۰.</ref>  

بخش عمده قدمگاه‌ها در کنار آب و درختانی قرار گرفته‌اند و باورمندان این منابع طبیعی را نیز محصول عنایت صاحبان جای پای می‌دانند.<ref>ابن بطوطه، ص۶۱۱-۶۱۲؛ نجم الملک، ص۱۴۸؛ دالمانی، ج۲، ص۱۹۷؛ کلانتر ضرابی، ص۴۶-۴۸، ۴۳۰-۴۳۱-۴۴۳؛ نراقی، ص۱۲۸؛ پازوکی طرودی، ص۲۰۵-۲۰۶؛ نوبان، ص۷۸؛ عرفان منش، ص۱۳۲-۱۳۳.</ref>  

* ابن تیمیه، اقتضاء الصراط المستقیم مخالفة اصحاب الحجیم، بیروت، بی تا.

* زهری، محمد بن ابی بکر، الجغرافیه، چاپ محمد حاج صادق، مصر، بی تا.

* سیوطی، جلال الدین، الحاف الخصاء فی فضاپل المسجد الاقصی، چاپ احمد رمضان احمد، بی جا، ۱۹۸۲-۱۹۸۴م.

* صابر مقدم، فرامرز و حسینی، سیدهاشم، تجلی امام رضا در میراث فرهنگی، تهران، ۱۳۸۳ش.

* عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)از مدینه تا مرو، مشهد، ۱۳۷۴ش.

* فاسی، تقی الدین، شفاء الغرام باخبار البلدالحرام، بیروت، بی‌تا.

* قزوینی، زکریا، آثارالبلاد فی اخبار العباد، چاپ فردیناندووستنفلد، گوتینگن، ۱۹۴۹م. افست ویسبادن، ۱۹۶۷م.

* کلانتر ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.

* ناصر خسرو، سفرنامه، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۳ش.

نراقی،حسن، آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز، تهران، ۱۳۷۴ش.