عالم ذر: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[احادیث‌|احاديثی]] از وجود عالم‌هاى گوناگون و از جمله عالمى خبر داه شده كه به آن "عالم ذر" يا عالم الست يا "عالم قالوا بلی" گفته مى‏شود. بر اساس ظاهر روایات و تفسیر رایج میان اندیشمندان اسلامی، اين عالم كه مربوط به دوران پيش از خلقت آدم و يا همزمان با خلقت‏ اوست، عالمى بوده كه در آن تمام انسان‌هايى كه مقدر بوده تا روز قيامت به دنيا بيايند به صورت ذرّه و به تعبير بعضى از روايات به شكل مورچه در آنجا گرد آورده شدند.

در این عالم، از آنها پيمانى بر [[توحيد]] و [[ربوبیت|ربوبيت]] [[خدا]] و [[نبوت]] پيامبران از جمله [[پیامبر اسلام(ص)]] و [[ولایت]] [[امامان|اوصيا]]، از جمله ولايت [[امیرالمؤمنین (ع)]] گرفته شد و سپس آن افراد كه به صورت ذره بودند از بين رفتند و يا به جايگاه اولى خود بازگشتند. دیدگاه‌های دیگری نیز در مورد این عالم ارائه شده است.

{{عربی|وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ* أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ* وَ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ وَ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ|ترجمه=و به یاد آور هنگامی که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنها را بر گرفت و ایشان را بر خود گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند:آری، (و فرشته ها نیز گفتند ما هم) گواهی می دهیم که مبادا روز قیامت بگویید ما از این(پیمان) غافل بودیم* یا بگویید پدران ما پیش از ما مشرک شدند و ما هم از آنها بودیم (که به ناچار از آنان پیروی کردیم) آیا ما را به خاطرآنچه اهل باطل انجام دادند به هلاکت می رسانی* و این چنین آیات را شرح می دهیم شاید به سوی حق بازگرداند}}

* '''سوره تغابن، آیه ۲:'''{{عربی|هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِن‏|ترجمه= او کسی است که شما را آفرید، گروهی از شما کافر و گروهی مومنید.}}

* '''سوره یونس، آیه۷۴:'''{{عربی|فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ|ترجمه= به چیزی که از پیش آن را تکذیب کرده بودند ایمان نیاوردند}}

* '''سوره نجم، ایه۵۶:'''{{عربی|هذا نَذيرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولى‏| ترجمه=این (پیامبر)بیم دهنده ای از بیم دهندگان پیشین است}}

* '''سوره انعام، آیه۱۱۰:'''{{عربی|وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ كَما لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ نَذَرُهُمْ في‏ طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُون‏|ترجمه= و ما دل ها و چشم های آنان را واژگون می کنیم (و ایمان نمی آورند) همان گونه که در بار اول به آن ایمان نیاوردند}}

* '''سوره رعد، آیه۲۰:'''{{عربی|الَّذينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا يَنْقُضُونَ الْميثاق‏|ترجمه= کسانی که به عهد خدا وفا می کنند و پیمان را نمی شکنند}}

* '''سوره حج، آیه۵:'''{{عربی|يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ في‏ رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَة|ترجمه= ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید، ما شما را از خاک آفریدیم، آنگاه از نطفه و سپس از خون بسته شده، و پس از آن از مضغه(چیزی نظیر گوشت جویده شده)که برخی دارای خلقت و شکل است و برخی این گونه نیست.}}

* '''سوره روم، آیه۳۰:''' {{عربی|فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها|ترجمه= سرشت الهی که خداوند انسان ها را بر آن آفرید}}

* '''سوه واقعه، آیه۱۰-۱۱:'''{{عربی|وَ السَّابِقُونَ *السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ|ترجمه= سبقت گیرندگان مقدمند، آنها مقربانند}}

* '''سوره انعام، آیه۱۵۸:''' {{عربی|لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ|ترجمه=ایمان آوردن کسی که از قبل ایمان نیاورده است سودی ندارد}}

*''' ذریه:''' این لغت در اصل به معنى" فرزندان كوچك و كم سن و سال" است، ولى غالبا به همه فرزندان گفته مى‌‏شود، گاهى به معنى مفرد و گاهى به معنى جمع استعمال مى‌‏گردد اما در اصل معنى جمعى دارد.

 

* برخی موطن آن‌ را در عالم ارواح می‌دانند.

*شماری دیگر، عالم ملکوت را موطن آن می‌شمارند.

*برخی نیز موطن آن را در دنیا می‌دانند. <ref>تبیین و بررسی دیدگاه علامه طباطبایی درباره عالم ذر در تفسیر آیه میثاق، ص59</ref>

 

 

* [[ملائکه]] نه انسان‌ها.<ref>صدوق، علل الشرایع، ج 1، ص 118</ref>

* دین حنیف و [[فطرت]]: <ref>بحارالانوار، ج 3، ص 276.</ref> <ref>فطرت، مطهری، ص 27.</ref>

* ربوبیت پروردگار: ألَسْتُ بِرَبِّکُمْ <ref>اعراف / 172.</ref>

* توحید: أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا<ref>اعراف / 172.</ref>

* ربوبیت خدا، [[رسالت]] [[پیامبر(ع)]] و [[ولایت]] اهل بیت(ع):<ref>کلینی، الکافی، ج1، ص133 و 412؛ قمی، تفسیر، ج 1، ص 246-247.</ref> <ref>البرهان، ج 3، صص 238 ـ 239 و جهت مطالعة بیشتر ر. ک: التبیان فی تفسیر القرآن، ج 5، صص 26 ـ 30 ؛ روض الجنان و روح الجنان، ج 9، صص 5 ـ 10؛ منشور جاوید، ج 2، صص 61 ـ 82.</ref>

* میثاق [[پیامبران اولوالعزم|پیامبران اولوالعزم]] برای یاری كردن [[حضرت مهدی]].<ref>كلینی، الکافی، ج2، ص12؛ صدوق، علل، ص 129؛ صفار، بصائر، ج1، ص 83 و 86</ref>

 

* اتمام حجت بر بندگان تا در رستاخیز نگویند: ما از موضوع شناخت خدا بی خبر بودیم و لذا کافر شدیم؛أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ؛<ref>سوره اعراف، 172</ref>

* اتمام حجت بر انسانها تا در رستاخیز نگویند: پدران ما بت پرست بودند و ما هم فرزندان همان پدران هستیم و چاره ای جز تبعیت از آنها نداشتیم: «أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ»<ref>اعراف، آیه173</ref> <ref>تفسیر نمونه، ج7، ص3-5</ref>

بسیاری از دانشمندان مسلمان معتقدند خداوند معرفت خود را در وجود انسان قرار داده است و همه انسان‌ها با چنین معرفتی پا به عرصه وجود می‌گذارند و همین معرفت برای سعادت وی لازم و ضروری است.<ref>ر.ک: ریاحی مهر، عوامل و آثار سعادت انسان از منظر قرآن، ص46-112</ref>

آرای گوناگونی درباره تفسیر آیه میثاق ارائه شده است كه به طوركلی مهمترین آنها را می توان به چهار دسته تقسیم كرد:

===نظریه محدّثان اسلامی‏===

[[:رده:محدثان|محدثان]] اسلامی براساس فهم برخی از روایات، بر این باورند كه خداوند به هنگام آفرینش آدم، تمام فرزندان آینده او را به صورت موجوداتِ ریز درآورد و به آنان گفت: "ألست بربّكم" آنان گفتند "بلی" سپس همگی را به صُلب و پشت آدم بازگردانید. آنان هنگام خطاب الهی دارای عقل و شعور كافی بودند و سخن خدا را شنیدند و پاسخ او را گفتند.

این پیمان به این خاطر از آنان گرفته شد كه راه‏ عذر در [[قیامت|روز رستاخیز]] را روی آنان ببندد.<ref>طبرسی، مجمع‌‏البیان، ج‏۵، ص ۳۹۰؛ فخر رازی، تفسیر کبیر</ref>

بیشتر دانشمندانی كه گرایش تفسیر قرآن به روایات دارند، در تفسیر آیه میثاق نیز به روایات ناظر به آن توجه كرده اند؛ روایاتی كه دلالت دارند بر اینكه همه انسان ها در عالم ذر از پشت آدم به صورت ذراتی بیرون آمدند و خداوند بر ربوبیت خود از ایشان پیمان گرفت.<ref>قمی، تفسیر قمی، ج1، ص248؛ كوفی، تفسیر فرات کوفی، ص145؛ بحرانی، البرهان، ج2، ص605-615</ref>

از سوی محققان اسلامی، اشكالاتی بر این نظر وارد شده است.<ref>طوسی، تفسیر تبیان، ج‏۵، ص ۲۸؛ طبرسی، مجمع‌‌‏البیان، ج ۴، ص ۳۹۰</ref>

===نظریه برخی مفسران‏===

گروهی از [[:رده:مفسران|مفسران]] معتقدند باید مضمون آیه را به معنای توحید فطری<ref>«توحید فطری است»؛ یعنی انسان نسبت به توحید، بی اقتضا و خنثی نیست. در سرشت انسان، تقاضایی وجود دارد که توحید و معارف دینی، پاسخ گوی آن است. پیامبران الهی چیزی را بر انسان عرضه کرده اند که بشر به حسب طبیعت خود در جست وجوی آن است.[http://www.hawzah.net/fa/article/view/55316 ]</ref> حمل نمود. به عقیده این افراد، خدا انسان‏‌ها را از پشت پدران و رحم مادران بیرون آورد و آفرینش آن‏ها را با خصوصیاتی تركیب داد كه پیوسته پروردگار خود را بشناسند و نیاز خود را به او احساس كنند. هنگامی كه انسان‏‌ها به نیاز خود به خدا توجه پیدا كردند و خود را غرق در نیاز دیدند، گویی به آنان گفته می‏‌شود:

من خدای شما نیستم؟ آنان می‏‌گویند: بله گواهی می‏‌دهیم كه خدای ما هستی.<ref>مجمع‏‌البیان، ج‏۴، ص ۳۹۱؛ تفسیر ظلال القرآن، ج‏۹، ص ۵۹ - ۵۸؛ تفسیر رازی، ج‏۱۵، ص ۵۳.</ref>

برخی نیز در توضیح گفته‌اند كه خداوند هنگام خروج فرزندان آدم به صورت نطفه از صلب پدران به رحم مادران كه ذراتی بیش نیستند، فطرت توحیدی را با وجود آنان آمیخته است و گفت وگوی خدا با انسان به زبان تكوین بوده است. <ref>مكارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج7، ص 6</ref>

===نظریه علامه طباطبایی‏===

علامه طباطبایی دیدگاه خاصی دارد و معتقد است که این جریان مربوط به عالم ملکوت است که واقعیت این عالم و ورای آن است. در این عالم که ورای هر زمان و مکان است، همه انسانها و موجودات در محضر خداوند حاضرند و هیچ موجودی غایب نیست. در چنین فضایی، گویی همه فرزندان آدم یك جا از پشت پدران گرفته شده، گرد هم جمع آمده‌‏اند و در برابر خدا حضور دارند. در این حالت هر انسانی خود را به صورت علم حضوری در می‌‏یابد و یافته‌‏اش گواهی روشن بر وجود خدا و خداوندگاری او است. اما با قرار گرفتن انسان‏‌ها در گردونه زمان و تحولات و حوادث جهان و روزگار، آدمی را چنان مشغول و از خود بی خود می‏‌كند كه از آن علم حضوری كه به آفریدگار خود داشت، غافل می‏‌گردد.<ref>تفسیر المیزان،ج‏۸،ص ۴۵۵</ref>

گروه دیگری از دانشمندان، زبان آیه را زبانی نمادین و تمثیلی دانسته‌اند؛ به این صورت كه خداوند با فرستادن انبیا و اعطای نعمت عقل به انسان‌ها در همین دنیا، از ایشان بر ربوبیت خود پیمان گرفته است. <ref>مفید، تفسير القرآن المجيد، ص221- 266؛ طبرسی، جوامع الجامع، ج1، ص482</ref>

==عالم ذر در روایات اسلامى‏==

[[روایات]] فراوانى در منابع مختلف اسلامى در كتب شیعه و اهل سنت در زمینه عالم ذر نقل شده است. در [[تفسیر برهان|تفسیر برهان]] ۳۷ روایت و در [[تفسیر نورالثقلین]] ۳۰ روایت در ذیل آیات فوق نقل شده است.

ولى اگر روایات را با دقت تجزیه و تحلیل كنیم و اسناد و محتواى آنها را بررسى کنیم مشخص می‌شود که این روایات، غالبا از طریق‌های متعدد است نه اینکه روایات متعددی در کار باشد.<ref>تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج‏7، ص:3-10</ref>

* برخی روایات دلالت بر درك قلبی بندگان در عالم ذر دارد و اینكه اگر چنین دركی نبود، كسی خالق و رازقش را نمی‌شناخت. <ref>عیاشی، تفسیر، ج2، ص 39-40؛ برقی، المحاسن، ج1، ص241؛ صفار، بصائر الدرجات، ج1، ص71-72؛ صدوق، التوحید، ص 330؛ صدوق، علل الشرایع، ج1، ص 118</ref>

* برخی دیگر خروج ذریه بنی آدم از پشت [[آدم(ع)]] در عالم ذر را بیان، و آنها را به ذره تشبیه می‌كنند. <ref>كلینی، الکافی، ج2، ص 13؛ صفار، بصائر، ج1، ص 70-71</ref>

* گروهی بر فراموشی محل گرفتن [[عهد الست|میثاق]] دلالت دارند و اینكه روزی همه آن محل را به یاد می‌آورند. <ref>صدوق، علل الشرایع، ج1، ص118؛ قمی، تفسیر قمی، ج1، ص248</ref>

* بعضی اقرار و شهادت را به [[ملائکه]] نسبت می‌دهند، نه انسان‌ها <ref>صدوق، علل الشرایع، ج 1، ص 118</ref>

* شماری محل نام‌گذاری [[حضرت علی(ع)]] به [[امیرالمؤمنین]] را عالم ذر معرفی می‌كنند. <ref>كلینی، الکافی، ج1، ص 412</ref>

* برخی نیز به میثاق [[حجر الاسود]] و حمل میثاق نامه توسط او تأكید می‌ورزند. <ref>طوسی، الامالی، ص 477؛ عیاشی، تفسیر، ج2، ص 38؛ صدوق، علل الشرایع، ج2، ص 425</ref>

* گروهی از روایات نیز بر گرفتن عهد و میثاق از همه مخلوقات دلالت دارد، نه فقط انسان‌ها. برقی، المحاسن، ج1، ص 242؛ كلینی، الکافی، ج5، ص504

* روایاتی نیز بر یكی بودن میثاق و [[فطرت]] دلالت دارد. <ref>صدوق، التوحید، ص329؛ كلینی، الکافی، ج 2، ص12</ref>

* روایاتی هم بر یكی بودن عالم میثاق و طینت دلالت دارند كه این روایات بر وجود [[تكللیف|تكلیف]] در عالم ذر نیز دلالت می‌كنند. <ref>ر.ك. كلینی، الکافی، ج 2، ص6 و ص7؛ صفار، بصائر، ج1، ص70و80-81</ref>

* روایاتی یكی بودن عالم میثاق و عالم ظلال را می‌رسانند. <ref>صدوق، علل الشرایع، ج1، ص 84-85 و 118؛ كلینی، الکافی، ج1، ص 236؛ صفار، بصائر، ج1، ص 70 و 80-81</ref>

* روایاتی نیز علاوه بر ربوبیت خدا، بر رسالت پیامبر(ع) و ولایت اهل بیت(ع) دلالت می‌كنند. <ref>كلینی، الکافی، ج1، ص133 و 412؛ قمی، تفسیر، ج 1، ص 246-247.</ref>

* برخی از این منابع همچون كافی و بصائر بر میثاق پیامبران اولوالعزم برای یاری كردن حضرت مهدی دلالت دارند. برخی نیز سبقت داشتن میثاق پیامبر و اهل بیت(ع) را می‌رسانند. <ref>كلینی، الکافی، ج2، ص12؛ صدوق، علل، ص 129؛ صفار، بصائر، ج1، ص 83 و 86</ref>

بحث از عالم ذر و عهد الست، همواره یکی از مباحث کلیدی در آثار حدیثی و تفسیری عالمان اسلامی بوده است. به غیر از آثاری که به صورت غیر اختصاصی به بحث از عالم ذر پرداخته است، از آثار زیر میتوان به عنوان جدیدترین نوشته‌ّها در مورد این عالم یاد کرد.

| س‍ی‍ر ت‍ک‍ام‍ل‍ی‌ ان‍س‍ان‌ از ع‍ال‍م‌ ذر ت‍ا ق‍ی‍ام‍ت‌ ب‍راس‍اس‌ ق‍رآن‌ و س‍ن‍ت‌|| طاهره محسنی|| فارسی || تهران || جام جم || ۱۳۸۳

| عالم ذر || محمد علی سلیمانی || فارسی || تهران || موسسه اندیشه و فرهنگ دینی || ۱۳۸۴

| عالم ذر از دیدگاه عالمان شیعه || مرضیه اسحاقی || فارسی || تهران || اراده || ‍۱۳۹۴

| روابط، ‌ارتباطات و تعاملات انسان؛ عالم ذر|| حسین صدری نیا || فارسی || -- || سایه روشن || ۱۳۹۰

| عالم ذر و ارواح || سید طاهر خلف زاده || فارسی|| اهواز || معتبر || ۱۳۹۲

| سد المفر علي منكر عالم الذر || سید علی رضوی || عربی|| بیروت || دار العلم || ۱۴۳۳ق

{{پانویس|2}}

 

{{ستون-شروع|2}}

 

* بحرانى، سيدهاشم، 1416ق، البرهان فى تفسير القرآن، تهران، بنياد بعثت.

 

* برقى، احمدبن محمدبن خالد، 1371ق، المحاسن، چ دوم، قم، دار الكتب الإسلامية.

 

* رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان، ، تصحیح یاحقی، چاپ دوم، آستان قدس.

 

* رياحي مهر، باقر، 1392، عوامل و آثار سعادت انسان از منظر قرآن، پايان نامه كارشناسي ارشد، مدرسي معارف اسلامي، قم، دانشگاه معارف.

 

* سبحاني، جعفر، 1373، منشور جاويد قرآن، چ سوم، قم، موسسه امام صادق( عليه السلام ).

 

* صدوق، محمدبن على، 1385، علل الشرائع، قم، كتاب فروشى داورى.

 

* صدوق، محمدبن على، 1398ق، التوحيد، تحقيق هاشم حسينى، قم، جامعه مدرسين.

 

* صفار، محمد بن حسن، 1404ق، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، تحقيق محسن بن عباسعلى كوچه باغى، قم، كتابخانه آية الله المرعشي النجفي.

 

* طبرسى، فضل بن حسن، 1377، جوامع الجامع، تهران، قم، دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه.

 

 

* طوسی، محمد بن حسن، 1414ق، الأمالي، مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة.

 

 

* عياشى، محمد بن مسعود، 1380ق، تفسير العيّاشي، تحقيق سيدهاشم رسولى محلاتى، تهران، المطبعة العلمية.

 

 

* قمى، على بن ابراهيم، 1404ق، تفسير القمي، تحقيق طيّب موسوى جزائرى، قم، دار الكتاب.

 

* كلينى، محمد بن يعقوب، 1407ق، الكافي، چ چهارم، تهران، دار الكتب الإسلامية.

 

* كوفى، فرات بن ابراهيم، 1410ق، تفسير فرات الكوفي، تهران، مؤسسة الطبع و النشر في وزارة الإرشاد الإسلامي.

 

 

* مصطفوى، حسن، 1368، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.

 

* مطهري، مرتضي، 1369، فطرت، تهران، صدرا.

 

* مفيد، محمدبن محمد، 1424ق، تفسير القرآن المجيد، قم، بوستان كتاب.

 

* مكارم شيرازى، ناصر و ديگران، 1374، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية.