۱۶٬۵۵۲
ویرایش
سلجوقیان: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
خنثی‌سازی ویرایش 518740 توسط Roohish (بحث)
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
| عنوان =سلجوقیان | | عنوان =سلجوقیان | ||
| تصویر =Seljuk dynasty.png | | تصویر =Seljuk dynasty.png | ||
| اندازه تصویر = | | اندازه تصویر = | ||
| توضیح_تصویر = قلمرو سلجوقیان در دوره ملکشاه یکم | | توضیح_تصویر = قلمرو سلجوقیان در دوره ملکشاه یکم | ||
| نام‌های دیگر = | | نام‌های دیگر = | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
==آغاز قدرت سلجوقیان و سختگیری بر شیعیان== | ==آغاز قدرت سلجوقیان و سختگیری بر شیعیان== | ||
سلجوقیان حنفی مذهب بودند و با شعار احیای قدرت اهل سنت به بغداد وارد شدند. در زمانی که خلفای شیعه مذهب [[فاطمیان|فاطمی]] به شدت بر خلافت عباسی فشار می‌آوردند. سلجوقیان بخشی از مشروعیت سیاسی خود را از شعار احیای خلافت عباسی و سلطه اهل سنت به دست آوردند. در آستانه ورود سلاجقه به عراق، [[ارسلان بساسیری]] با حمایت خلیفه فاطمی در بغداد قدرت یافت و مدتی در بغداد به نام فاطمیان شیعه، خطبه خواند و یکی از بهانه‌های طغرل | سلجوقیان حنفی مذهب بودند و با شعار احیای قدرت اهل سنت به بغداد وارد شدند. در زمانی که خلفای شیعه مذهب [[فاطمیان|فاطمی]] به شدت بر خلافت عباسی فشار می‌آوردند. سلجوقیان بخشی از مشروعیت سیاسی خود را از شعار احیای خلافت عباسی و سلطه اهل سنت به دست آوردند. در آستانه ورود سلاجقه به عراق، [[ارسلان بساسیری]] با حمایت خلیفه فاطمی در بغداد قدرت یافت و مدتی در بغداد به نام فاطمیان شیعه، خطبه خواند و یکی از بهانه‌های طغرل برای ورود به بغداد نیز مبارزه و شکست بساسیری (۴۵۱ق) بود. | ||
با قدرت یافتن سلجوقیان در عراق سختگیری‌هایی با شیعیان بخصوص در عراق و بغداد صورت گرفت. حاکم شدن سلاطین سنی مذهب، سنیان متعصب بغداد را جسارت بیشتری داد و درگیری میان سنیان و شیعیان در بغداد که سابقه‌ای طولانی داشت با شدت بیشتری ادامه یافت. از جمله در سال ۴۵۱ بعد از اینکه طغرل بر بغداد غلبه کرد و بساسیری را شکست دارد سنیان بخش‌هایی از محله کرخ که محل زندگی شیعیان بود را به آتش کشیدند و خانه‌های آنان را غارت کردند.<ref>محمدی، منازعات حنابله با شیعه امامیه در عصر سلجوقی، ص۱۰۶-۱۰۸</ref> در سال‌های بعد نیز درگیری‌های خونین شیعیان [[کرخ]] و سنیان [[بغداد]] ادامه داشت و گاه دامنه بسیار وسیعی می‌یافت.<ref>ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران، ص۱۹۹-۲۰۰</ref> | |||
خلیفه عباسی به شیعیان بغداد دستور داد در نماز صبح عبارت الصلاه خیر من النوم را وارد کنند.<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۶۳۲</ref> از آنجا که‌اندکی پیش از ورود سلجوقیان به بغداد٬ شیعیان مدتی با شورش بساسیری همکاری کرده بودند٬ بخشی از این سختگیری‌ها با هدف تثبیت قدرت سلجوقیان انجام می‌شد.<ref>محمد طاهر یعقوبی٬ حیات علمی و فرهنگی شیعیان امامیه٬ ص۲۵</ref> | |||
{{حکومت سلجوقیان}} | |||
===وزرای سنی مذهب و تلاش آنان برای محدود کردن شیعیان=== | |||
از نخستین وزرای سلاجقه عمیدالملک کندری بود که بر مذهب حنفی [[تعصب]] داشت و شیعیان و شافعیان را [[لعن]] می‌کرد.<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵، ج۱۰، ص۳۳</ref> خواجه نظام الملک طوسی، وزیر پر قدرت سلجوقیان که بعد از کندری وزیر شد مذهب [[شافعی]] داشت و در کتاب خود سلطان سلجوقی را به محدود کردن شیعیان پند داده است.<ref>نظام الملک، سیاست نامه</ref> بااین حال شواهد تاریخی نحوه برخورد سلجوقیان با شیعیان را به روشنی و با جزییات بیان نمی‌کنند و به نظر می‌رسد سختگیری بر شیعیان همه جا و به شکلی واحد نبوده است و در بسیاری از مناطق آزادی شیعیان محدود نشده است، هر چند شیعیان دیگر مانند زمان آل بویه از حمایت حکومت برخوردار نبوده‌اند.<ref>برای نمونه: ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵، ج۱۰، ص۶۳-۶۴</ref> | |||
برخی گزارش‌ها از محدویت‌های اجتماعی و سیاسی شیعیان در دوران نخست سلطنت سلجوقیان خبر می‌دهند. برای نمونه خواجه نظام الملک طوسی در سیاستنامه نقل می‌کند که در زمان طغرل و آلب ارسلان هیچ یک از شیعیان نمی‌توانستند وارد مناصب حکومت شوند و تنها پس از تحقیق از نسب و مذهب فرد او را برای خدمت در نیروهای نظامی یا خدمات دیگر می‌پذیرفتند.<ref>نظام الملک، سیاستنامه، ص۱۹۹-۲۰۰</ref> | |||
بر اساس برخی شواهد موجود به نظر می‌رسد سختگیری سلجوقیان بر شیعیان تا پایان حکومت ملکشاه سلجوقی ادامه داشته است و پس از آن اختلاف سلجوقیان و شیعیان کمتر شده<ref>ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران، ۱۳۹۰، ص۱۹۲</ref> و کم‌کم پای سیاستمنداران شیعه به درباره سلجوقیان باز شد. به همین دلیل علی‌رغم شهرت سلجوقیان به مخالفت و دشمنی با شیعیان٬ برخی از پژوهشگران از سیاست مدارای مذهبی سلاجقه در برابر شیعیان (جز در سال‌های نخست قدرت) سخن رانده‌اند.<ref>یعقوبی، حیات علمی و فرهنگی شیعیان، ص۲۶</ref> از سوی دیگر برخی از پژوهشگران امکان ادامه حیات و حتی رشد اجتماعی شیعیان در این دوران را ناشی از تسامح شیعیان در برابر سنیان و بهره گیری شیعیان از فرهنگ [[تقیه]] دانسته‌اند.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۴۷۳</ref> | |||
==قدرت‌گیری شیعیان از زمان جانشینان ملکشاه== | |||
===وزیران و صاحب منصبان شیعه=== | |||
میزان سختگیری‌های بر شیعیان در دوران جانشیان ملکشاه سلجوقی کمتر شد و برخی از بزرگان شیعه توانستند به مناصب بلندی در حکومت دست یابند. از جمله این افراد مجدالملک ابوالفضل قمی بود که سمت مستوفی الممالک در دربار برکیارق سلجوقی داشت و بسیار مورد احترام شاه بود. او در نهایت به دلیل توطئه درباریان که از اختلافات مالی ناشی می‌شد به اتهام الحاد کشته شد. مجدالملک به [[علویان]] و [[سادات]] کمک مالی می‌کرد و اقداماتی برای ساخت [[بقعه]] بر قبر [[امام حسن(ع)]] در [[بقیع]] و آبادانی‌هایی در حرمین انجام داد.<ref>رازی قزوینی، نقض، ص۸۲</ref> ابن اثیر درباره او می‌نویسد که با اینکه شیعه بود؛ اما [[صحابه]] را به نیکی یاد می‌کرد و کسانی را که آنان را دشنام می‌دادند [[لعنت]] می‌کرد.<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۲۹۰</ref> | |||
[[سعد الملک آوجی]] از دیگر [[شیعیان]] بود که در دوران محمد بن ملکشاه به وزارت رسید. او را به باطنی‌گری متهم کردند و شاه او را به‌دار آویخت. برخی شیعیان در دستگاه سلطنت سلطان سنجر نیز عهده‌دار منصب وزارت بودند. مثلاً شرف الدین ابوطاهر قمی در زمان ملکشاه حاکم مرو بود و در زمان سلطان سنجر به وزرات او رسید. در زمان سلطان مسعود سلجوقی نیز انوشیروان بن خالد بن محمد کاشانی که شیعه بود به وزرات رسید. او همچنین مدتی وزیر خلیفه مسترشد عباسی بود. طغرل سوم از آخرین سلاطین سلجوقی نیز از معن الدین کاشی شیعه مذهب در منصب وزارت استفاده کرد.<ref>ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثنا عشری در ایران، ص۲۱۸-۲۱۹، ۲۲۳، ۲۲۷ </ref> | |||
از گزارش‌های پراکنده‌ای که در منابع آمده می‌توان دریافت که از دوران ملکشاه به بعد بسیاری از شیعیان در دربار سلاجقه در نواحی مختلف صاحب‌منصب بودند و بسیاری از دیوانیان و صاحب منصبان دستگاه سلجوقی از شیعیان بودند. نویسندگان سنی مذهب در نوشته‌های خود به نفوذ شیعیان اعتراض کرده و این دوره را با دوره نخست سلاجقه و یا عصر غزنویان که شیعیان در محدودیت بودند مقایسه کرده‌اند.<ref>نظام الملک، سیاست نامه، ص۱۹۹؛ راوندی، راحه الصدور و آیه السرور، ص۳۲؛ قزوینی رازی، نقض، ص۷۸</ref> | |||
===دشمن مشترک: اسماعیلیان=== | |||
از عوامل نزدیکی سلاجقه و شیعیان در این دوران، رویارویی آنان با دشمن مشترک یعنی [[اسماعیلیان]] بود. فعالیت روزافزون اسماعیلیان باعث شد که سلجوقیان خطر اصلی حکومت خود را این گروه بدانند و نه شیعیان اثناعشری. گزارش‌هایی درباره همکاری شیعیان، از جمله اسپهبد مازندران، با سلاجقه در مخالفت و جنگ با اسماعیلیان در این زمان وجود دارد.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۴۹۱؛ ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثنا عشری در ایران، ص۲۱۱-۲۱۲</ref> در این دوران تعدادی کارگزاران و سیاسمتداران شیعی به دست اسماعیلیان کشته شدند. برای نمونه فدائیان اسماعیلی، معین‌الدین کاشی از وزرای سلجوقی را کشتند.<ref>ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثنا عشری در ایران، ص۲۱۸</ref> نویسنده کتاب نقض از چند تن از شیعیان که به دست اسماعیلیه کشته شدند، نام برده است.<ref>قزوینی رازی، نقض، ص۱۳۲</ref> | |||
===قدرت اجتماعی و سیاسی نقبای سادات=== | |||
در دوران سلجوقیان تعدادی از نقبای مشهور سادات می‌زیستند که از قدرت سیاسی و اجتماعی فراوانی برخوردار بودند و با طبقه حاکم ارتباط داشتند. برای نمونه پدران شرف الدین محمد از نقبای با نفوذ ری با خاندان نظام الملک و سلطان سلجوقی پیوند داشتند و به این ترتیب در مواقع لزوم می‌توانستند از نفوذ خود برای حمایت از شیعیان و علویان استفاده کنند.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۴۷۳-۴۷۴</ref> | |||
===حکومت‌های محلی شیعه=== | |||
یکی از نشانه‌های حیات پر قدرت شیعیان در عصر سلجوقیان حضور دولت‌های شیعه است که مهمترین آنها حکومت [[بنی مزید]] در [[عراق]] است. خاندان بنی مزید حکومت خود را بر بخش‌هایی از عراق از زمان آل بویه به دست آوردند و در دوران حکومت سلجوقیان نیز بر جای خود ابقا شدند و با سلجوقیان روابط حسنه‌ای داشتند. سیف الدوله صدقه قدرتمندترین حاکم بنی مزیدی بود و با قدرت نظامی تحت فرمان خود در تحولات سیاسی [[بغداد]] و حتی در جانشینی سلاطین سلجوقی دخالت داشت.<ref>نک: منظور الاجداد، قدرت سیاسی امامیه در دوره سلطنت سلجوقیان، ۴۰-۴۲</ref> | |||
===رونق مدارس شیعی=== | |||
از گزارش‌های موجود می‌توان دریافت که در عصر سلجوقیان مدارس علوم دینی مخصوص شیعیان رونق زیادی داشته است. این مدارس بیشتر در شهرهای منطقه جبال مانند ری و قم و آوه و کاشان وجود داشت. بنابر گزارش کتاب النقض برخی از این مدارس در زمان سلجوقیان ساخته شده و امرای سلجوقی از ساخت مدارس شیعی ممانعت نمی‌کردند.<ref>نک: بارانی و نادریان، وضعیت فرهنگی شیعه امامیه در ایران عصر سلجوقی، کل مقاله</ref> | |||
==پراکندگی شیعیان در شهرهای ایران== | |||
بر اساس گزارش‌های موجود برخی از شهرها ایران در عصر سلجوقیان، محل تجمع شیعیان بوده است. از میان این شهرها می‌توان به [[قم]] و [[کاشان]] و [[آبه]] و [[ری]] اشاره کرد. چنان که نظام‌الملک در روایتی در کتابش نقل می‌کند سکونت در یکی از این شهرها به معنای شیعه بودن بود و این نشان می‌دهد که شیعیان در این شهرها بیشتر جمعیت را تشکیل می‌داده‌اند و این شهرها شهرت شیعی داشتند. | |||
کتاب [[النقض]] نوشته [[عبدالجلیل قزوینی رازی]] اطلاعات تفصیلی دقیقی درباره محلات و مناطق شیعه نشین ری به ما می‌دهد. در شهرها و مناطق دیگر ایران از جمله [[قزوین]]، [[طبرستان]]، [[خراسان]]، [[بیهق]]، [[ورامین]] و [[اصفهان]] و [[کاشان]] نیز گزارش‌هایی از حضور شیعیان وجود دارد.<ref>نک: جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۵۰۱-۵۹۸</ref> | |||
'''واعظان و مناقب خوانان''' در آن دوران در شهرهای شیعه نشین مجالس وعظ شیعی وجود داشته و برخی افراد به عنوان واعظ یا مذکِّر شناخته می‌شده‌اند. از سوی دیگر بازار مناظرات بین شیعیان و سنیان بسیار داغ بود و از این رو برخی از علمای شیعه که دائم مناظره می‌کردند، با عنوان مناظر در منابع معرفی شده‌اند.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۴۹۲</ref> گروه دیگری در بین شیعیان وجود داشته‌اند که بعنوان مناقب‌خوان معرفی شده‌اند و ظاهراً اشعار شیعی در مدح امامان را می‌خوانده‌اند. در برابر این گروه در برخی شهرها فضائل‌خوانان قرار داشتند که به مدح صحابه پیامبر می‌پرداختند.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۴۹۳</ref> | |||
==علما و نویسندگان شیعه در عصر سلجوقی== | |||
قرن ششم دوران فعالیت تعداد زیادی از علمای شیعه در ایران بود. گروه زیادی از این علما از شاگردان برجسته [[شیخ طوسی]] بودند که ادامه دهنده تعالیم وی بودند. | |||
* محمد بن حسین بیهقی نیشابوری معروف به قطب الدین کیدر زنده در ۶۱۰، نویسنده کتاب حدائق الحقائق در شرح [[نهج البلاغه]] و اثری فارسی در عقاید شیعی با عنوان [[مباهج المهج فی مناهج الحجج]]. | |||
* محمد بن حسین نویسنده کتاب رامش افزای آل محمد در تاریخ انبیا و امامان که اکنون موجود نیست. | |||
* [[ابوالمعالی محمد بن نعمت بن عبیدالله|ابو المعالی محمد الحسینی العلوی]] نویسنده [[بیان الادیان]] که کتابی است در فرق مذهبی | |||
* [[محمد بن علی طبری|عمادالدین طبری]] نوسنده کتاب [[بشاره المصطفی]] | |||
* [[محمد بن علی ابن شهر آشوب]] نویسنده کتاب [[مناقب آل ابی طالب]] | |||
* [[محمد بن علی بن حمزه طوسی]] نویسنده کتاب [[الوسیله الی نیل الفضیله]] | |||
* ابو علی [[فضل بن حسن طبرسی]] نویسنده [[مجمع البیان]] | |||
* [[محمد بن حسن فتال]] نیشابوری نویسنده کتاب [[روضه الواعظین]] | |||
==پاورقی== | |||
{{پانویس|۲}} | |||
==منابع== | |||
{{منابع}} | |||
* اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ ایران بعد از اسلام، نامک، تهران،۱۳۸۰ش. | |||
* بارانی محمد رضا و هدایت نادریان، وضعیت فرهنگی شیعه امامیه در ایران عصر سلجوقی، فصلنامه سخن تاریخ، شماره پانزده، زمستان۱۳۹۰ش. | |||
* بویل، جی.آ، تاریخ ایران کمبریج، ج۵، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۱ش. | |||
* ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثناعشری در ایران، قم، شیعه پژوهی، ۱۳۹۰ش. | |||
* جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، علم، ۱۳۸۷ش. | |||
* راوندی، محمد بن علی، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، تحقیق محمد اقبال و مجتبی مینوی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴ش. | |||
* ستار زاده، ملیحه، سلجوقیان، تهران، سمت، ۱۳۸۴ش. | |||
* منظورالاجداد، محمدحسین، قدرت سیاسی امامیه در دوره سلطنت سلجوقیان، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۱۸، تابستان ۱۳۸۳ش. | |||
* یعقوبی٬ محمد طاهر٬ حیات علمی و فرهنگی شیعیان امامیه٬ قم٬ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه٬ ۱۳۹۴ش. | |||
[[en:Seljuk Dynasty]] | |||
[[رده:حکومت‌های ایران]] | [[رده:حکومت‌های ایران]] | ||
[[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ج]] | [[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ج]] | ||