کاربر ناشناس
ملاقات با امام زمان: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
←در دوران غیبت کبری: بردن شاهد مثال‌ها به بخش یادداشت
imported>Salvand جز (←استدلال‌های موافقان: خلاصه سازی) |
imported>Salvand جز (←در دوران غیبت کبری: بردن شاهد مثال‌ها به بخش یادداشت) |
||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
===استدلال‌های موافقان=== | ===استدلال‌های موافقان=== | ||
کسانی که دیدن امام زمان را ممکن دانسته‌اند، به دلایل زیر اشاره کرده‌اند: | کسانی که دیدن امام زمان را ممکن دانسته‌اند، به دلایل زیر اشاره کرده‌اند: | ||
''' | '''۱.''' '''امکان عقلی:''' [[امام زمان(ع)]] همچون دیگر [[امامان|امامان(ع)]] پیکری انسانی و هیبتی بشری دارد و هیچ‌یک از امامان پیشین و نه خود امام زمان و نه [[نواب اربعه]]، مدعی تغییر ماهوی یا صعود آسمانی امام زمان(ع) نشده‌اند؛ چنان‌که امام زمان(ع) به [[نوح(ع)]] و [[یوسف(ع)]] تشبیه شده است نه به [[مسیح(ع)]]. بنابراین، هیچ گونه مانع عقلی برای ملاقات با ایشان وجود ندارد.<ref>رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۰.</ref> افزون بر این، هیچ‌یک از عالمان بزرگ و مؤلفان مشهور [[شیعی]] ـ مانند [[شیخ صدوق]]، [[شیخ مفید]]، [[شیخ طوسی]] ـ دیدار امام عصر را محال ندانسته و برخی حتی در کتاب‌های خود، فصلی را برای نام‌بردن از دیدارکنندگان گشوده<ref>نام این کتاب‌ها ـ که شمارشان بیش از سی جلد است - همراه نشانی فصل مربوطه در کتاب «دیدار در عصر غیبت»، صفحه ۲۷ تا ۲۹ آمده است (محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۰، پاورقی۲).</ref> و یا به ممکن بودن آن تصریح کرده‌اند.<ref>مانند: ابن طاووس، الطرائف، ص۱۸۴؛ اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۲۸۷ و ۳۲۲؛ اثبات الهداة، ج۳، ص۷۱۲ و ... .</ref> همچنین بسیار بعید است که اشخاص متعددی در روزگار مختلف امری غیرممکن را ادعا کنند و با انکارهای جدی و عمومی روبه‌رو نشوند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۰.</ref> | ||
'''۳ | '''۲.''' '''ورود''' '''دعاها و اذکاری برای ملاقات امام زمان:''' [[احادیث]] فراوانی برای ملاقات با امام زمان دعاها و ذکرهایی بیان کرده‌اند. توصیه این احادیث به خواندن این دعاها و اذکار، نشان می‌دهد مشاهده امام زمان امکان دارد.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۰.</ref> | ||
'''۳.''' '''احادیث:''' دست‌کم دو [[حدیث]] معتبر و [[مقبول]] وجود دارد که می‌توان امکان دیدار با امام زمان را از آنها برداشت کرد:<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۲.</ref> | |||
* اسحاق بن‌عمار از [[امام صادق(ع)]] نقل می‌کند: «حضرت قائم دو غیبت دارد: یکی کوتاه و دیگری طولانی است. در غیبت نخست از مکان حضرت کسی آگاه نیست مگر شیعیان خاص و در غیبت دوم مکان وی را نمی‌داند مگر موالیان خاص آن حضرت».<ref group="یادداشت">«للقائم غیبتان: احداهما قصیرة و الاخری طویلة الغیبة الاولی لایعلم بمکانه فیها الا خاصة شیعته و الاخری لایعلم بمکانه فیها الا خاصة موالیه» (کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۴۰).</ref> | * اسحاق بن‌عمار از [[امام صادق(ع)]] نقل می‌کند: «حضرت قائم دو غیبت دارد: یکی کوتاه و دیگری طولانی است. در غیبت نخست از مکان حضرت کسی آگاه نیست مگر شیعیان خاص و در غیبت دوم مکان وی را نمی‌داند مگر موالیان خاص آن حضرت».<ref group="یادداشت">«للقائم غیبتان: احداهما قصیرة و الاخری طویلة الغیبة الاولی لایعلم بمکانه فیها الا خاصة شیعته و الاخری لایعلم بمکانه فیها الا خاصة موالیه» (کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۴۰).</ref> | ||
* در حدیث دیگر از امام صادق(ع) آمده است: «صاحب این امر (قیام) دو غیبت دارد: یکی از آنها به درازا می‌کشد... هیچ کس از دوست و غیر دوست از جای او آگاه نمی‌شود، مگر مولایی (خادمی) که کارهای او را انجام می‌دهد».<ref group="یادداشت">«ان لصاحب هذا الامر غیبتین احداهما تطول حتی یقول بعضهم مات و بعضهم یقول قتل و بعضهم یقول ذهب فلایبقی علی امره من اصحابه الا نفر یسیر لا یطلع علی موضعه احد من ولی و لا غیره الا المولی الذی یلی اَمرَه» (نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۷۱-۱۷۲).</ref> | * در حدیث دیگر از امام صادق(ع) آمده است: «صاحب این امر (قیام) دو غیبت دارد: یکی از آنها به درازا می‌کشد... هیچ کس از دوست و غیر دوست از جای او آگاه نمی‌شود، مگر مولایی (خادمی) که کارهای او را انجام می‌دهد».<ref group="یادداشت">«ان لصاحب هذا الامر غیبتین احداهما تطول حتی یقول بعضهم مات و بعضهم یقول قتل و بعضهم یقول ذهب فلایبقی علی امره من اصحابه الا نفر یسیر لا یطلع علی موضعه احد من ولی و لا غیره الا المولی الذی یلی اَمرَه» (نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۷۱-۱۷۲).</ref> | ||
البته برخی این دو [[روایت]] را از نظر [[سند حدیث|سند]] و دلالت (محتوا) مخدوش دانسته‌اند و به آنها اشکال‌هایی وارد کرده‌اند.<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۴۵.</ref> | البته برخی این دو [[روایت]] را از نظر [[سند حدیث|سند]] و دلالت (محتوا) مخدوش دانسته‌اند و به آنها اشکال‌هایی وارد کرده‌اند.<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۴۵.</ref> | ||
'''۴ | '''۴.''' '''گزارش مشاهده توسط بزرگان شیعه:''' گزارش‌های فراوانی در کتاب‌های مختلف وجود دارد که افراد فراوانی از عالمان فرهیخته تا انسان‌های معمولی امام را مشاهده کرده‌اند و حتی برخی از آنها موفق به گفتگو با آن حضرت شده‌اند. این گزارش‌ها آنقدر فراوان‌اند که می‌توان گفت اجمالاً [[تواتر]] دارند. چند تن از علمای شیعه همچون [[شیخ حر عاملی]]،<ref>حر عاملی، اثبات الهداة، ج۳، ص۶۹۶.</ref> [[سید عبدالله شبر]]<ref>شبر، الانوار اللامعه فی شرح زیارة الجامعة، ص۳۶.</ref> و [[آیت الله|آیت‌الله]] [[لطف الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی]]<ref>صافی گلپایگانی، مجموعة الرسائل، ج۲، ص۲۱۲.</ref> این تواتر را مطرح کرده‌اند. افزون بر اینکه گاه گزارشگران، عالمان بسیار موثق و بزرگ و مشهورند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۳.</ref> | ||
البته به این گزارش‌ها نقدهایی نیز وارد شده است. از جمله اینکه این گزارش‌ها مخالف با [[توقیع]] [[علی بن محمد سمری|سَمُری]] (نائب چهارم امام زمان) و روایاتی‌اند که ملاقات با [[امام زمان]] را نفی می‌کنند. علاوه بر اینکه بیشتر این داستان‌ها از افراد عادی و معمولی نقل شده است و در مواردی حتی ادعای مشاهده وجود نداشته است. در پاره‌ای موارد نیز مشخصات گزارش‌شده، با ویژگی‌های امام زمان مطابقت ندارد. همچنین می‌توان ادعا کرد هیچ یک علما و [[فقیه|فُقَهایی]] که به آنها نسبت دیدار و ارتباط داده شده، نه در کتاب‌های خود و نه هیچ جای دیگر، چنین ادعایی را مطرح نکرده‌اند و پاره‌ای از داستان‌ها نیز سال‌ها بعد به کتاب‌ها راه یافته‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۱۰۰-۱۰۱.</ref> | البته به این گزارش‌ها نقدهایی نیز وارد شده است. از جمله اینکه این گزارش‌ها مخالف با [[توقیع]] [[علی بن محمد سمری|سَمُری]] (نائب چهارم امام زمان) و روایاتی‌اند که ملاقات با [[امام زمان]] را نفی می‌کنند. علاوه بر اینکه بیشتر این داستان‌ها از افراد عادی و معمولی نقل شده است و در مواردی حتی ادعای مشاهده وجود نداشته است. در پاره‌ای موارد نیز مشخصات گزارش‌شده، با ویژگی‌های امام زمان مطابقت ندارد. همچنین می‌توان ادعا کرد هیچ یک علما و [[فقیه|فُقَهایی]] که به آنها نسبت دیدار و ارتباط داده شده، نه در کتاب‌های خود و نه هیچ جای دیگر، چنین ادعایی را مطرح نکرده‌اند و پاره‌ای از داستان‌ها نیز سال‌ها بعد به کتاب‌ها راه یافته‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۱۰۰-۱۰۱.</ref> | ||
'''۵ | '''۵. توقیعات شیخ مفید:''' از مواردی که ممکن است ارتباط با امام زمان از آن برداشت شود، سه [[توقیع]] امام زمان به [[شیخ مفید]] است.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۹۸.</ref> این توقیعات در کتاب [[الاحتجاج]] [[احمد بن علی طبرسی|ابومنصور طبرسی]] آمده‌اند.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ج۲، صص ۴۹۵، ۴۹۷ و ۴۹۹.</ref> | ||
برخی از بزرگان شیعه همچون [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|علامه بحرالعلوم]] و [[سید ابوالقاسم خوئی|خویی]] در [[معجم رجال الحدیث (کتاب)|معجم رجال الحدیث]] در درستی این توقیعات تردید کرده‌اند. زیرا نخستین نقل آنها توسط [[ابومنصور احمد بن علی طبرسی|ابومنصور طبرسی]] (از علمای قرن ششم) در کتاب الاحتجاج، صد سال پس از فوت شیخ مفید صورت گرفته و سندی هم برای آنها ذکر نشده است. از سوی دیگر، شاگردان شیخ مفید، همچون [[سید مرتضی]]، [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]، [[شیخ طوسی]]، ابویعلی جعفری، [[محمد بن علی کراجکی|ابوالفتح کَراجُکی]] و [[حمزة بن عبدالعزیز سلار دیلمی|سَلّار دیلمی]] به این توقیعات اشاره نکرده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۹۹.</ref> | برخی از بزرگان شیعه همچون [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|علامه بحرالعلوم]] و [[سید ابوالقاسم خوئی|خویی]] در [[معجم رجال الحدیث (کتاب)|معجم رجال الحدیث]] در درستی این توقیعات تردید کرده‌اند. زیرا نخستین نقل آنها توسط [[ابومنصور احمد بن علی طبرسی|ابومنصور طبرسی]] (از علمای قرن ششم) در کتاب الاحتجاج، صد سال پس از فوت شیخ مفید صورت گرفته و سندی هم برای آنها ذکر نشده است. از سوی دیگر، شاگردان شیخ مفید، همچون [[سید مرتضی]]، [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]، [[شیخ طوسی]]، ابویعلی جعفری، [[محمد بن علی کراجکی|ابوالفتح کَراجُکی]] و [[حمزة بن عبدالعزیز سلار دیلمی|سَلّار دیلمی]] به این توقیعات اشاره نکرده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۹۹.</ref> | ||
===استدلال‌های مخالفان=== | ===استدلال‌های مخالفان=== | ||
'''۱ | '''۱. توقیع علی‌بن‌محمد سَمُری:''' بنابر منابع شیعی این [[توقیع]] شش روز پیش از مرگ [[علی بن محمد سمری|علی بن‌محمد سَمُری]] ــ آخرین [[نواب اربعه|نائب]] امام زمان ــ از سوی حضرت صادر شد. این توقیع را مهم‌ترین و معتبرترین دلیل بر نفی رؤیت و مشاهده امام زمان در دوران غیبت کبری دانسته‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی، ص۴۵.</ref> در این توقیع که منابع کهن شیعی آن را نقل کرده‌اند<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۴۶. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۵۱۶. شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۹۵. طبرسی، اعلام الوری، ص۴۱۷.سید بن طاووس، ربیع الشیعه، به نقل از: قهپایی، مجمع الرجال، ج۷، ص۱۸۹؛ طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۴۷۸؛ اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۳۲۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۱، ص۳۶۱. مجلسی، مرآة العقول، ج۴، ص۵۳. فیض کاشانی، نوادر الاخبار، ص۲۳۳. حر عاملی، اثبات الهداة، ج۳، ص۶۹۳، ح۱۱۲.</ref> آمده است: «هر کس قبل از خروج سفیانی و صیحه آسمانی ادعا کند که مرا دیده است، دروغگوی افترازننده است.» | ||
[[محدث نوری]] در [[نجم الثاقب]] چهار اشکال به این توقیع وارد کرده است: ۱. این توقیع [[خبر واحد]] و غیر قابل اعتماد است. ۲. [[خبر مرسل|خبر مُرسَل]] و ضعیف است. ۳. شیخ طوسی که توقیع را نقل کرده، به آن عمل نکرده است. ۴. علما حکایات زیادی از ملاقات با امام زمان نقل کرده‌اند و از این توقیع روی گردانده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۵۱؛ نوری، نجم الثاقب، مشهد، ص۴۸۴.</ref> البته پاسخ‌هایی به این اشکال‌ها داده شده است و گفته‌اند این توقیع نه مرسل و نه ضعیف، بلکه خبر واحدی است که حجیت آن در علم [[اصول فقه]] ثابت شده است.<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۵۱.</ref> علاوه بر این، گفته شده این توقیع امکان مشاهده را نفی نمی‌کند؛ بنابراین کسی که امام را ببیند و ادعای نداشته باشد، مشمول توقیع نمی‌شود. این مطلب را می‌توان از کلام [[سید مرتضی]] و [[شیخ طوسی]] برداشت کرد و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] در [[کشف الغمه]] به آن تصریح کرده است.<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۷۸-۷۹.</ref> | [[محدث نوری]] در [[نجم الثاقب]] چهار اشکال به این توقیع وارد کرده است: ۱. این توقیع [[خبر واحد]] و غیر قابل اعتماد است. ۲. [[خبر مرسل|خبر مُرسَل]] و ضعیف است. ۳. شیخ طوسی که توقیع را نقل کرده، به آن عمل نکرده است. ۴. علما حکایات زیادی از ملاقات با امام زمان نقل کرده‌اند و از این توقیع روی گردانده‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۵۱؛ نوری، نجم الثاقب، مشهد، ص۴۸۴.</ref> البته پاسخ‌هایی به این اشکال‌ها داده شده است و گفته‌اند این توقیع نه مرسل و نه ضعیف، بلکه خبر واحدی است که حجیت آن در علم [[اصول فقه]] ثابت شده است.<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۵۱.</ref> علاوه بر این، گفته شده این توقیع امکان مشاهده را نفی نمی‌کند؛ بنابراین کسی که امام را ببیند و ادعای نداشته باشد، مشمول توقیع نمی‌شود. این مطلب را می‌توان از کلام [[سید مرتضی]] و [[شیخ طوسی]] برداشت کرد و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] در [[کشف الغمه]] به آن تصریح کرده است.<ref>ر.ک: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۷۸-۷۹.</ref> | ||
'''۲ | '''۲. ناشناس بودن امام زمان''': در برخی از [[روایات]] آمده است حضرت در میان مردم است و آنان را می‌بیند و می‌شناسد؛ ولی مردم آن حضرت را نمی‌شناسند. {{یادداشت|برای نمونه: «امام صادق(ع) از امام علی(ع) نقل می‌کند: ولو خلت الارض ساعة واحدة من حجة الله لساخت بأهلها و لکن الحجة یعرف الناس و لایعرفونه کما کان یوسف یعرف الناس و هم له منکرون: و اگر زمین یک ساعت از حجت خالی باشد، ساکنان خود را فرو خواهد برد. [حضرت] حجت مردم را می‌شناسد، لکن مردم او را نمی‌شناسند؛ همان‌گونه که [حضرت] یوسف مردم را می‌شناخت و آنان او را نمی‌شناختند» (نعمانی، کتاب الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۴.) « امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «إِنَّ حُجَّتَهَا عَلَيْهَا قَائِمَةٌ مَاشِيَةٌ فِي طُرُقِهَا دَاخِلَةٌ فِي دُورِهَا وَ قُصُورِهَا جَوَّالَةٌ فِي شَرْقِ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا تَسْمَعُ الْكَلَامَ وَ تُسَلِّمَ عَلَى الْجَمَاعَةِ تَرَى وَ لَا تُرَى إِلَى الْوَقْتِ وَ الْوَعْدِ وَ نِدَاءِ الْمُنَادِي مِنَ السَّمَاءِ أَلَا ذَلِكَ يَوْمٌ فِيهِ سُرُورُ وُلْدِ عَلِيٍّ وَ شِيعَتِه:حجت حق بر زمین استوار است. در جاده‌ها حرکت می‌کند، در خانه‌ها و قصرها وارد می‌شود و در شرق و غرب زمین به گردش می‌پردازد، سخن مردم را می‌شنود و بر جماعت مردم سلام می‌کند. می‌بیند و دیده نمی‌شود، تا زمان ظهور و وعده الهی و ندای آسمانی. هان! آن روز، روز شادی فرزندان علی و شیعیان اوست» (نعمانی، کتاب الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۴۴). برای دیگر احادیث رجوع کنید به: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۶۱-۶۲.}} | ||
در برخی از [[روایات]] آمده است حضرت در میان مردم است و آنان را می‌بیند و می‌شناسد؛ ولی مردم آن حضرت را نمی‌شناسند: | |||
در پاسخ به این استدلال گفته شده است که این روایت‌ها، حکمی عام را بیان می‌کنند و استثنا خوردن آنها هیچ اشکالی ندارد. به بیان دیگر، عموم مردم در عصر [[غیبت امام زمان|غیبت]] نمی‌توانند امام را زیارت کنند؛ اما رؤیت اتفاقی یا دیدارهای که در آنها امام زمان خود به دیدن کسی بروند، ممکن است و مخالف این حکمِ عام نیست. افزون بر اینکه برخی از این روایات صریحاً می‌گویند مردم امام را می‌بینند، اما حضرت را نمی‌شناسند. پس مراد روایات همین نشناختن است، نه اینکه امکان مشاهده را به کلی نفی کند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۸۹-۱۹۰.</ref> | |||
روایات بسیاری داریم که می‌گویند غیبت امام زمان چنان طولانی می‌شود که گروهی از مردم وجود امام زمان را انکار می‌کنند. | '''۳. امتحان شیعیان در دوران غیبت''': روایات بسیاری داریم که می‌گویند غیبت امام زمان چنان طولانی می‌شود که گروهی از مردم وجود امام زمان را انکار می‌کنند.{{یادداشت|مثلاً از امیرالمؤمنین علی(ع) نقل شده است: «... وَ لَكِنْ بَعْدَ غَيْبَةٍ وَ حَيْرَةٍ فَلَا يَثْبُتُ فِيهَا عَلَى دِينِهِ إِلَّا الْمُخْلِصُونَ الْمُبَاشِرُونَ لِرَوْحِ الْيَقِين...: قیام او بعد از غیبت و دوران حیرتی است که کسی بر دین خود باقی نمی‌ماند، مگر افراد مخلص مباشر با روح یقین» (صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۳۰۴) یا [[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: «به [[خدا]] [[سوگند]] [[مهدی]] شما چنان غایب می‌شود که افراد جاهل می‌گویند خداوند نیازی به [[آل محمد]] ندارد» (مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۱۴۵، به نقل از: جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۷۱). باب دوازدهم کتاب الغیبه نعمانی درباره همین موضوع (امتحان شیعیان در عصر غیبت) است و روایات بسیاری در این باب، گرد آمده است (جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۷۲).}} این روایات [[متواتر|متواترند]] و دلیل بر این‌اند که امکان ارتباط در عصر غیبت وجود ندارد؛ چون اگر ارتباط ممکن بود، نباید مردم به چنین ناامیدی دچار می‌شدند.<ref>جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی(ع)، ص۶۹.</ref> | ||
در نقد این دلیل گفته شده است ارتباط آسان و مشاهده فراوان با فلسفه غیبت منافات دارد؛ اما دیدارهای گهگاه و انگشت‌شمار در طول یک قرن، نه تنها با غیبت منافاتی ندارد، بلکه امید را در دل مؤمنان زنده نگه می‌دارد.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۹۵.</ref> | در نقد این دلیل گفته شده است ارتباط آسان و مشاهده فراوان با فلسفه غیبت منافات دارد؛ اما دیدارهای گهگاه و انگشت‌شمار در طول یک قرن، نه تنها با غیبت منافاتی ندارد، بلکه امید را در دل مؤمنان زنده نگه می‌دارد.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (ع)، ج۵، ص۱۹۵.</ref> | ||