ثواب و عقاب: تفاوت میان نسخه‌ها

==معنای لغوی و اصطلاحی==

واژۀ ثواب از ریشۀ «‌ث و ب‌» به معنی بازگشتن به حالت قبلی  است<ref>کتاب العین، نیز الصحاح جوهری، ذیل ثوب</ref> و در زبان فارسی می‌توان آن را معادل پاداش نیک در نظر گرفت. معنای اصطلاحی آن، بازگشت نتیجۀ افعال خیر به صاحب فعل است که از طرف خداوند به اعمال صالح [[مؤمن|مؤمنان]] تعلق می‌گیرد.<ref>مفردات راغب، ذیل ثوب</ref><br />

واژۀ عقاب  از ریشه «‌ع ق ب‌» به معنی دنبال کردن و در پی چیزی رفتن است و در اصطلاح به عذاب و کیفر الاهی اطلاق می‌شود که در نتیجه گناه اعتقادی یا عملی شخص به او می‌رسد.<ref> مفردات راغب، نیز الصحاح جوهری، ذیل عقب</ref>

==در آیات و تفاسیر==

دو واژۀ ثواب و عقاب و مشتقات آنها در [[قرآن]] کریم به ترتیب ۱۳ و ۲۰ بار به کار رفته‌اند.<ref> المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل ثوب، نیز عقب </ref> علاوه بر این واژگان، برخی اصطلاحات همچون «‌اجر و پاداش‌» [[مؤمن|مؤمنان]] و «‌جزا و کیفر‌» سرکشان در آیات الاهی دیده می‌شود و در بخشی از آیات، ثواب و عقاب به صورت «‌ترهیب و ترغیب‌» یا «‌بشارت و انذار‌» آمده است، و در آیات دیگری نیز ثواب و عقاب در قالب وعد و وعید الاهی مطرح شده‌اند.<ref> الکشاف، ج۱، ص۲۵۲-۲۵۳</ref>

===نشان داده شدن اعمال===

درباره مراد از نشان داده شدن اعمال نیز [[:رده:مفسران|مفسران]] آرای گوناگونی دارند که از آن جمله است:

{{اصلی|تجسم اعمال}}

آیاتِ راجع به ثواب و عقاب دو دسته‌اند:

#آیاتی که ظاهراً بر این معنا دلالت دارند که ثواب و عقاب غیر از خود اعمال‌اند و [[بهشت]]، پاداش و ثواب نیکوکاران و [[دوزخ]]، کیفر و عقاب گناهکاران است<ref> برای نمونه رجوع کنید به بقره: ۲۵؛ فصّلت: ۳۰؛ رعد: ۲۲ـ۲۴؛ مائده: ۱۱۹؛ آل عمران: ۱۵، ۳۳؛ توبه: ۶۳، ۶۸؛ یونس: ۸۷؛ لقمان: ۸۰ </ref>؛

===تناسب عمل با پاداش===

تناسب عمل با پاداش آن، از دیگر موضوعاتی است که در آیات ثواب و عقاب مطرح شده است. برخی آیات تصریح دارند که انسان در روز قیامت، دقیقاً معادل کار نیک خود پاداش نیک می‌گیرد و معادل کار بدش کیفر می‌شود<ref> رجوع کنید به نحل: ۱۱؛ ور: ۱۶؛ آل عمران: ۱۶۱؛ بقره: ۲۸۱</ref>. در آیاتی دیگر سزای کار بد، دقیقاً به اندازه همان کار بد دانسته شده و پاداش کار خوب، با عنایت به فضل خداوند، بهتر و بیش از آن کار ذکر شده است.<ref> رجوع کنید به نساء: ۱۷۳؛ قصص: ۸۴؛ نور: ۳۸؛ غافر: ۴۰</ref> در بیان مراد این گونه آیات، [[:رده:مفسران|مفسران]] اختلاف چندانی با یکدیگر ندارند <ref> التبیان، ذیل نحل: ۱۱۱، صافات: ۳۸ـ۳۹؛ مجمع البیان، ذیل نحل: ۱۱۱، صافات: ۳۸ـ۳۹؛ المیزان، ذیل انعام:۱۶۰، نحل: ۱۱۱، صافات: ۳۸ـ۳۹</ref>. به تعبیر [[علامه طباطبایی]]<ref> المیزان ذیل نور: ۳۸، عنکبوت: ۴، شوری: ۲۲ </ref> خداوند بنا بر فضل خود، نقص اعمال نیکوکاران و صالحان را رفع می‌کند و معادل بهترین عمل به آنان پاداش می‌دهد.

===ایمان، شرط ثواب===

بنا بر برخی آیات<ref>بقره: ۲۱۷؛ آل عمران: ۲۲؛ مائده: ۵، ۵۳؛ انعام: ۸۸؛ اعراف: ۱۴۷؛ توبه: ۱۷، ۶۹؛ کهف: ۱۰۵؛ زمر: ۶۵؛ محمد:، ۳۲ </ref>، شرط استحقاق ثواب، [[ایمان]] است؛ بنا براین، عمل افراد بی‌ایمان ([[کافر|کافران]]، [[مشرک|مشرکان]]) ثواب اُخروی در پی ندارد. همچنین عملِ صالحِ کسانی که مرتکبِ [[گناه|گناهانی]] شده‌اند که در حکم کفر است<ref> مانند [[ارتداد]] و دشمنی با خدا و رسول(ص) </ref>، در صورت [[توبه]] نکردن، به سبب تباهی ایمانشان بر اثر گناه، ثواب ندارد. [[:رده:مفسران|مفسران]] در توضیح این امر گفته‌اند که اعمالی مانند کفر و [[ارتداد]]، تأثیر عمل صالح گذشته را در تأمین سعادت ابدی انسان از بین می‌برد در حالی که [[ایمان]]، عامل ادامه تأثیر اعمال صالح (مثلاً تعلق ثواب به آن) در عالَم پس از دنیاست. <ref> مجمع البیان، ذیل بقره: ۲۱۷، آل عمران: ۲۲؛ التبیان، ذیل بقره: ۲۱۷، آل عمران: ۲۲، انعام: ۸۸؛ المیزان، ذیل بقره:۲۱۷</ref>

===ثواب دنیا و ثواب آخرت===

قرآن از ثواب الدنیا در برابر ثواب الآخره<ref>آل عمران: ۱۴۵، ۱۴۸؛ نساء: ۱۳۴ </ref> سخن به میان آورده و به افرادی اشاره کرده است که تنها خواهان ثواب دنیایند و در برابر آنها کسانی قرار دارند که ثواب آخرت را می‌طلبند. بنا بر مضمون این آیات، هر دو گونه ثواب در اختیار خدا و از آنِ اوست و خدا ثواب دنیا را به طالبان آن می‌دهد ولی آنان از ثواب آخرت بی‌نصیب‌اند، در حالی که طالبان ثواب آخرت از ثواب دنیا نیز بهره‌مندند. <ref> آیه ۲۰ شوری ' نیز همین مضمون را افاده می‌کند. </ref> <ref> مجمع البیان، ذیل آیه ۱۴۵ آل عمران.</ref>

===وعده بر کیفر سخت===

چند گروه به سختْ کیفر بودن خدا تهدید شده‌اند: کسانی که نعمتهای الاهی را دگرگون ساخته و [[کفر]] می‌ورزند و نشانه‌های خداوند را [[دروغ]] می‌شمارند<ref>بقره: ۲۱۱؛ آل عمران: ۱۱؛ انفال: ۵۲؛ غافر: ۲۲ </ref>؛ کسانی که با [[خدا]] و [[پیامبر(ص)]] او دشمنی می‌کنند<ref> انفال: ۱۳؛ حشر: ۴ </ref>؛ و [[مؤمن|مؤمنانی]] که در اجابت دعوت خدا و رسول سستی می‌ورزند.<ref> مجمع البیان، نفال: ۲۴</ref>؛ پس از بیان احکام [[حج]] از نافرمانی در انجام دادنِ درستِ این احکام انسان را سخت بر حذر می‌دارد<ref>بقره: ۱۹۶؛ مائده: ۲ و ۹۸.</ref> و نیز از زبان [[شیطان]] در [[قیامت]] خطاب به کسانی که از او فریب خورده‌اند<ref> انفال: ۴۸ </ref>، بر سخت کیفر بودن خداوند تأکید شده است.

==در احادیث==

در آثار [[حدیث|حدیثی]] [[امامیه]]، واژه‌های ثواب و عقاب بسیار به کار رفته است. در [[کتب اربعه]]، فصل‌های متعددی در این زمینه وجود دارد و [[حدیث|احادیث]] بسیاری درباره پاداش و کیفر کارهای گوناگون (از ثواب [[توحید]] تا ثواب کارهای خوب جزئی در زندگی، و از کیفر [[شرک]] تا [[گناهان صغیره]]) بیان شده است.<ref> التوحید صدوق، ۱۳۹۸، ص۱۸؛ من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۷؛ ثواب الاعمال، ص۲۱۹ـ۲۲۰؛ کافی، ج۶، ص۴۹۰</ref>

==جایگاه ثواب و عقاب==

در آیات و [[روایت|روایات]] به این مسئله که ثواب و عقاب برای انسان از چه مرحله‌ای آغاز می‌گردد توجه بسیاری شده است. پاداش برخی از کارهای خیر و عقوبت برخی از گناهان در همین دنیا به انسان می‌رسد (و چه بسا بخشی از آن به قیامت واگذار شود) ولی جایگاه اصلی حسابرسی و ثواب و عقاب، [[قیامت]] است که کوچک‌ترین کار خیر یا شر مورد محاسبه قرار خواهد گرفت.

==ثواب و عقاب در فلسفه و عرفان==

در فلسفه و عرفان اسلامی، بیش از ثواب و عقاب بر سعادت و شقاوت تأکید و سعی شده است مفاهیم ثواب و عقاب به سعادت و شقاوت تحویل شود، حتی‌گاه [[زهد]] و عبادتِ غیرعارف برای رسیدن به ثواب، نوعی معامله خوانده شده است <ref>الاشارات و لتنبیهات، ج۳، ص۳۷۰</ref>. [[فیلسوف|فیلسوفان]] معمولاً مفهوم دینی فلاح را با اصطلاح سعادت بیان کرده‌اند.

===حقیقت ثواب و عقاب در فلسفه===

سعادت نزد [[:رده:فیلسوفان|فیلسوفان]] متضمن نوعی لذت معنوی است و این لذت معنوی نیز جز ادراک و وصول به خیر و کمال نیست <ref>الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۳۳۷ </ref>؛ بنابراین بالاترین سعادت، بیشترین ادراک خیر است و سعادتمندترین انسان واصل‌ترین انسان به خیر است. [[ملاصدرا]] <ref>الحکمة المتعالیة، سفر ۴، ج۲، ص۳۴ </ref> تصریح کرده که عالم [[آخرت]]، که نشئه عذاب و ثواب است، عالمی ادراکی است. البته باید توجه داشت که نزد [[ملاصدرا]] ادراک و علم، مرتبه‌ای از وجود و بلکه عین وجود است <ref>الحکمة المتعالیة، سفر ۱، ج۱، ص۲۹، سفر ۳، ج۱، ص۳۳۶</ref>.

===حقیقت ثواب و عقاب در عرفان===

در عرفان اسلامی نیز شبیه این مطالب را می‌بینیم. از نظر [[ابن عربی]] معرفت یا غفلت انسان به حقیقت خویشتن است که او را سعید یا شقی می‌سازد و البته می‌دانیم که حقیقت انسان جز حقیقت حق و تجلی حق تعالی نیست. [[بهشت]] که ابن عربی آن را دارالسعاده می‌نامد، به اعتقاد وی صورتی است که در ذات هر انسان، که جز حقیقت حق نیست، مستتر شده و ورود به بهشت یعنی بازگشت به این صورت و یافتن صفات حقی که در آن تجلی یافته است. بنابراین، سعادت یعنی معرفت به خداوند و وحدت ذاتی وجود، و شقاوت یعنی محرومیت از این معرفت و <ref> شرح فصوص قیصری، ص۶۴۳، پانویس ۵ </ref> تنها معیار سعادت و شقاوت، علم و معرفت است.

==ثواب و عقاب در علم کلام==

در آثار کلامی می‌توان دو جریان اصلی را در تبیین آموزۀ ثواب و عقاب مشخص کرد: یکی سنت کلامی ''[[عدلیه]]'' ([[امامیه]] و [[معتزله]]) که ثواب و عقاب را در دو بخش مباحث مربوط به عدل الاهی و مباحث مربوط به معاد مورد بررسی قرار داده‌اند، و دیگری کلام [[اشاعره]] و [[ماتریدیه]] که ثواب و عقاب را منحصراً در مباحث [[معاد]] طرح کرده‌اند.

===استحقاقی یا تفضلی===

معتزله بیشتر بر آن بودند که ثواب یا عقاب الاهی نتیجۀ استحقاقی تکالیف شرعی هستند و می‌توان با مقدمات عقلی، این استحقاق را ثابت کرد. اشاعره و ماتریدیه استحقاق را نپذیرفتند. آنان ثواب را فضل الاهی و عقاب را حاصل [[عدل الاهی]] دانسته‌اند. آنان با رد [[حسن و قبح عقلی]]، عقیده داشتند که به لحاظ عقلی چیزی بر خداوند واجب نیست و عدل الاهی چیزی جز تصرف خدا در ملک خودش نیست. حاکم اوست و هر حکمی را که انجام دهد حَسَن است و شایسته، خواه مؤمنان را ثواب دهد، خواه عقاب کند. <ref> الملل و النحل، ۱/۴۲ لانی، ۷۴ </ref>

===دائمی بودن ثواب و عقاب===

معتزله و برخی از [[:رده:متکلمان|متکلمان]] [[شیعه]] همچون [[خواجه نصیر الدین طوسی]] عقیده داشتند که به لحاظ عقلی می‌توان ثابت کرد که ثواب و عقاب دائمی است. ولی اغلب ایشان معتقدند نمی‌توان دلیل عقلی بر دوام ثواب و عقاب ارائه داد، بلکه ثواب (نعمتهای بهشتی) بنا بر آیات و روایات دائمی است و دربارۀ عقاب نیز ــ با وجود اختلاف نظر در دوام عقابِ [[فاسق]] و مرتکبِ [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] ــ تنها دلیل برای عقاب دائم کافران، آیات و روایات است. <ref> الاقتصاد، ۱۱۰، ۱۱۴؛ ید رتضی، همان، ۲۹۹-۰</ref>

====عقاب ارتکاب گناه کبیره====

معتزله مرتکب [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] را فاسق، و مستحق عقاب دائمی می‌دانستند؛<ref>شرح الاصول الخمسة، ج۹، ص۶۶-۶۶۷.</ref> اما متکلمان [[شیعه]] با این نظریه مخالف بودند. از نظر آنان دلیل عقلی برای دوام عقاب مرتکب کبیره وجود ندارد، <ref> سیدمرتضی، جوابات المسائل الطبریة، ۱/۱۴۷؛ الاقتصاد، ۱۱۷</ref> علاوه بر این، [[مؤمن|مؤمنی]] که مرتکب [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] باشد، چه بسا مورد عفو قرار گیرد و عقاب او بنا به فضل الاهی ساقط شود <ref> الاقتصاد، ۶؛ لامۀ حلی، انوار الملکوت، ۱۷۴</ref>.

===عوامل سقوط ثواب و عقاب===

از نظر [[:رده:متکلمان|متکلمان]] ثواب و عقاب به وسیله چند عامل از بین می‌روند. متکلمان [[اشاعره|اشعری]] و [[شیعه]] در مسائل مربوط به اسقاط ثواب و عقاب، با [[معتزله]] هم رأی نبودند. مهم‌ترین اختلافات در مباحث عفو، [[احباط و تکفیر]]، [[توبه]] و [[شفاعت]] است که اینک بدانها می‌پردازیم:

====۱- عفو الهی====

بنا بر عقیدۀ [[شیعه]] و [[معتزله]] [[بصره]] عفو [[فاسق]] یا [[کافر]] از سوی خداوند حَسَن به شمار می‌رود، زیرا عقاب حق خداوند است و در صورتی که از آن صرف نظر کند، به بنده سود خواهد رسید و قُبحی هم در پی نخواهد داشت. <ref> ح الاصول لخمسة، ۴۴-۴۵؛ الفائق فی اصول الدین، ص۴۱۷؛ طوسی، الاقتصاد، ۱۲۴</ref>

در مقابل، [[معتزله]] [[بغداد]] عقیده داشتند خدا کسانی را که استحقاق عقاب دارند، عفو نخواهد کرد <ref> شرح اصول لخمسة، ۶۴۵؛ طوسی، التبیان، ج۱ ص۶۱</ref>.

====۲- احباط و تکفیر====

{{اصلی|احباط}}

====۳- توبه====

عامل دیگر اسقاط عقاب، [[توبه]] است. انسان باید در زمانی که همچنان توانایی انجام گناهان را دارد، از معاصی خود توبه کند <ref> المغنی، قاضی عبدالجبار، ج۱۴ ص۳۵۵</ref>.

===رابطه اختیار با ثواب و عقاب===

متکلمان عدلیه ([[شیعه]] و [[معتزله]]) ثواب و عقاب را نشانه اختیار انسان دانسته‌اند و چنین استدلال کرده‌اند که اگر انسان در افعال خویش مختار و صاحب اراده نباشد، مدح و ذم، و ثواب و عقاب او بی‌معنا می‌شود و تکلیف کردن به او نیز بر خلاف عقل است. اما [[اشاعره]] [[نظریه کسب]] را مطرح کرده و تأکید کرده‌اند که ثواب و عقاب از باب «‌عادة اللّه‌» بوده و نشانه اختیار نیست <ref> شرح المواقف جرجانی، ج۸، ص۱۵۴ـ ۱۵۵ </ref>.

==ثواب و عقاب در اصول فقه==

عالمان [[اصول فقه]] [[شیعه]]، در آثار خود سعی کرده‌اند مفهوم حُسْن و قُبْح را به کمک مفهوم ثواب و عقاب تعریف کنند و بدین ترتیب، مهم‌ترین مفاهیم اخلاقی را با مفاهیم شرعی پیوند زدند <ref>نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ص۳۴۵ـ۳۴۶؛ اصول الفقه مظفر، ج۱، ص۲۱۹</ref>.

===قبح عقاب بلابیان===

معنای این عبارت این است که از دید عقل، چنانچه خداوند قبل از اینکه حُکمی را به اطلاع انسان برساند او را به خاطر انجام ندادن آن مجازات کند ظلم است و خداوند هرگز مرتکب ظلم نمی‌شود.

== جستارهای وابسته ==

*[[ثواب الاعمال و عقاب الاعمال]]

==پانویس==

{{پانویس|اندازه=ریز|4}}

==منابع==

{{ستون-شروع|2}}

* قرآن کریم

* ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸

* ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، بغداد ۱۹۶۲

* ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴

* ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران ۱۴۰۳

* ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، تهران ۱۳۷۰ ش

* ابن ملاحمی، محمود، الفائق فی اصول الدین، به کوشش ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت، تهران، ۱۳۸۶ش

* ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش

* اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰

* اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم ۱۴۱۴ـ ۱۴۱۵

* ایجی، عبدالرحمان بن احمد عضدالدین، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب، (بی‌تا.)

* آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم ۱۴۰۹

* آقابزرگ تهرانی؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه

* آمدی، علی، غایة المرام فی علم الکلام، به کوشش حسن محمود عبداللطیف، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م

* بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم (بی‌تا.)

* بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱

* بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه، (بی‌تا.)

* تفتازانی، مسعودبن عمر، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیره، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹، چاپ افست قم ۱۳۷۰ـ ۱۳۷۱ ش

* جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش

* جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، تقریرات درس امام خمینی، قم ۱۳۸۲

* جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا.)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش

* حائری، کاظم، مباحث الاصول، تقریرات درس آیة اللّه صدر، قم ۱۴۰۸

* حمصی رازی، محمودبن علی، المنقذ من التقلید، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴

* حیدری، علی نقی، اصول الاستنباط، قم ۱۴۱۲

* خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹

* خمینی، روح اللّه، مناهج الوصول، تهران ۱۴۱۵

* خوئی، ابوالقاسم، اجودالتقریرات، تقریرات درس آیة اللّه نائینی، قم ۱۳۶۸ ش

* راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران ? (۱۳۳۲ ش)

* روزدری، علی، تقریرات آیة اللّه المجدّدالشیرازی، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۵

* سجستانی، ابویعقوب، الافتخار، به کوشش مصطفی غالب، بیروت، دارالاندلس

* سید رضی، محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت (بی‌تا.)، چاپ افست قم (بی‌تا.)

* سید مرتصی، علی بن حسین علم الهدی، الذخیرة فی علم الکلام، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۱

* سید مرتضی، علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۳ ش

* سید مرتضی، علی، «‌جوابات المسائل الطبریة »، رسائل الشریف المرتضی، به کوشش مهدی رجایی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۵ق

* شریف لاهیجی، محمدبن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران ۱۳۶۳ ش

* شهرستانی، محمد، الملل والنحل، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م

* شیخ انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائدالاصول، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ ش

* صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم ۱۴۰۵

* طباطبائی، محمدحسین، حاشیة الکفایة، (قم): بنیاد علمی و فکری استاد علامه سید محمدحسین طباطبائی، (بی‌تا.)

* طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی‌تا.)

* طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰

* طوسی، محمدبن حسن، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران ۱۴۰۰

* طوسی، محمدبن حسن، کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ ش

* عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران ۱۳۹۷

* علامه حلّی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشرللعلامة الحلّی، چاپ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ ش

* علامه حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، چاپ حسن حسن زادة آملی، قم ۱۴۰۷

* علامۀ حلی، حسن، انوار الملکوت، به کوشش محمد نجمی زنجانی، تهران، ۱۳۶۳ش

* فاضل مقداد، مقدادبن عبداللّه، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، چاپ محمدعلی قاضی طباطبائی، قم ۱۳۸۰ ش

* فاضل مقداد، مقدادبن عبداللّه، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، چاپ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ ش

* فخر رازی، محمدبن عمر، التفسیرالکبیر، قاهره (بی‌تا.)، چاپ افست تهران (بی‌تا.)

* فخر رازی، محمدبن عمر، کتاب المُحَصَّل، چاپ حسین اتای، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱

* فیاض، محمد اسحاق، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، قم ۱۴۱۷

* فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، چاپ حسین اعلمی، بیروت ? (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد (بی‌تا.)

* قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۱۴، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵

* قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة، چاپ سمیر مصطفی رباب، بیروت ۱۴۲۲

* قمی، علی، تفسیر، به کوشش طیب موسوی جزایری، نجف، ۱۳۸۷ق

* قیصری، داوودبن محمود، شرح فصوص الحکم، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۵ ش

* مانکدیم، احمد، تعلیقاتی بر شرح الاصول الخمسة، به کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م

* متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸

* متولی، عبدالرحمان، الغنیة فی اصول الدین، به کوشش عمادالدین احمد حیدر، بیروت، ۱۹۸۷م

* محقق حلی، جعفر، المسلک فی اصول الدین، به کوشش رضا استادی، مشهد، ۱۳۷۹ش

* مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، (بی‌تا.)

* ملا صدرا، محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم (بی‌تا.)

* میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸

* نصیرالدین طوسی، «‌قواعد العقاید »، تلخیص المحصل، بیروت، ۱۹۸۵م

* نوبخت، ابراهیم بن، الیاقوت فی علم الکلام، چاپ علی اکبر ضیائی، قم ۱۴۱۳

* نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷

{{پایان}}

==پیوند به بیرون==

برگرفته از [http://lib.eshia.ir/23019/1/4283/ دانشنامه جهان اسلام]

[[رده:اصطلاحات کلامی]]

[[رده:مباحث قرآنی]]

[[رده:مباحث عرفانی]]

[[رده:مباحث اصول فقه]]