ثواب و عقاب: تفاوت میان نسخه‌ها

واژۀ ثواب از ریشۀ «ث و ب» به معنی بازگشتن به حالت قبلی آمده است<ref>کتاب العین، نیز الصحاح جوهری، ذیل ثوب</ref> و در زبان فارسی می‌توان آن را معادل پاداش در نظر گرفت. معنای اصطلاحی آن، بازگشت نتیجۀ افعال خیر به صاحب فعل است و به ثوابهایی که از طرف خداوند به اعمال صالح مؤمنان تعلق می‌گیرد.<ref>مفردات راغب، ذیل ثوب</ref>

 

واژۀ عقاب نیز از ریشه «ع ق ب» به معنی دنبال کردن و در پی چیزی رفتن است و در اصطلاح به عذاب و کیفر الٰهی اطلاق می‌شود که در نتیجه گناه اعتقادی یا عملی شخص دامنگیر او می‌شود.<ref> مفردات راغب، نیز الصحاح جوهری، ذیل عقب</ref>

دو واژۀ ثواب و عقاب و مشتقات آنها در [[قرآن]] کریم به ترتیب ١٣ و ٢٠ بار به کار رفته‌اند.<ref> المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل ثوب، نیز عقب </ref> علاوه بر این واژگان، برخی اصطلاحات همچون «اجر و پاداش» [[مؤمن|مؤمنان]] و «جزا و کیفر» سرکشان در آیات الٰهی دیده می‌شود و در بخشی از آیات، ثواب و عقاب به صورت «ترهیب و ترغیب» یا «بشارت و انذار» آمده است، و در آیات دیگری نیز ثواب و عقاب در قالب وعد و وعید الٰهی مطرح شده‌اند.<ref> الکشاف، ج١، ص٢٥٢-٢٥٣</ref>

بنابرآیات متعددی از [[قرآن]] کریم<ref> از جمله اِسراء: ١٢ـ١٣، ٧١؛ کهف: ٤٩؛ جاثیه: ٢٨ـ٢٩؛ حاقه: ١٩، ٢٥ </ref> اعمال انسانها، هر چند به‌اندازۀ ذره‌ای ناچیز، در «کتاب » ثبت می‌گردد و محفوظ می‌ماند و در [[قیامت|روز رستاخیز]] به آنان نشان داده می‌شود. بر همین اساس، مفسران درباره «کتاب »، که از آن به نامه یا صحیفه اعمال تعبیر شده است، و نیز درباره نشان دادن اعمال توضیحاتی داده‌اند. [[علامه طباطبایی]]<ref> المیزان ذیل اسراء: ١٣ </ref> این نظر را مطرح کرده که آنچه در «کتاب » ثبت شده حقیقت خود اعمال است، نه از جنس نوشتن رایج در این عالَم، در حالی که عموم مفسران نامۀ اعمال را به عنوان یک حقیقت مکتوب وصف کرده‌اند. البته برخی، علاوه بر ثبت اَعمال، ذکر مقدار ثواب و عقاب آنها را نیز از محتویات نامه دانسته و برخی نیز گفته‌اند که به انسانها، بر اساس کتاب اعمالشان، عادلانه، ثواب و عقاب داده خواهد شد.<ref> رجوع کنید به التبیان، ذیل کهف: ٤٩؛ مجمع البیان، ذیل کهف: ٤٧؛ روض الجنان، ذیل کهف: ٤٩</ref>

در باره مراد از نشان داده شدن اعمال نیز [[:رده:مفسران|مفسران]] آرای گوناگونی دارند که از آن جمله است:

مشاهده جزای اعمال یا دیدن نامه اعمال<ref> التبیان؛ مجمع البیان؛ ذیل زلزله: ٦ـ٨ </ref>؛ ورود در جزا، اعم از ثواب و عقاب <ref> التبیان، همانجا، نیز رجوع کنید به ذیل نجم:٤٠؛ مجمع البیان، ذیل نجم:٤٠</ref>؛ مشاهده حقیقت اعمال بنا بر نظریه [[تجسم اعمال]] <ref> المیزان، ذیل زلزله: ٦ـ ٨ </ref> و آگاهی و معرفت حقیقی به کارهای انجام شده در دنیا<ref> مجمع البیان؛ ذیل زلزله: ٦ـ ٨</ref>. [[علامه طباطبایی]] با استناد به تعبیر «سَوْفَ یُریٰ» در آیه چهلم سوره نجم احتمال داده است که در [[قیامت|روز رستاخیز]]، عمل انسان علاوه بر خود او، به دیگری نیز ارائه شود.

#آیاتی که ظاهراً بر این معنا دلالت دارند که ثواب و عقاب غیر از خود اعمال اند و [[بهشت]]، پاداش و ثواب نیکوکاران و [[دوزخ]]، کیفر و عقاب گناهکاران است<ref> برای نمونه رجوع کنید به بقره: ٢٥؛ فصّلت: ٣٠؛ رعد: ٢٢ـ٢٤؛ مائده: ١١٩؛ آل عمران: ١٥، ٣٣؛ توبه: ٦٣، ٦٨؛ یونس: ٨٧؛ لقمان: ٨٠ </ref>؛

#آیاتی که ظاهر آنها دلالت بر [[تجسم اعمال]] و وحدت جزا و عمل در روز رستاخیز دارد<ref> از جمله تحریم: ٧؛ شوری: ٢٢؛ بقره: ٢٤، ١٧٤، ٢٨١؛ آل عمران: ٣٠، نساء: ١٠؛ ق: ٢٢</ref>. بیشتر [[:رده:مفسران|مفسران]]، با بهره گیری از مباحث مجاز و [[تأویل]]، آیات دسته دوم را به دسته اول ملحق کرده و تعبیراتی چون حضور اعمال در [[قیامت]] را مجازی دانسته یا آن را به جزای اعمال یا نامه اعمال تأویل کرده‌اند<ref> رجوع کنید به التبیان؛ مجمع البیان، ذیل آل عمران:٣٠، نساء:١٠، شوری: ٢٢؛ روض الجنان؛ ذیل آل عمران:٣٠</ref> اما به نظر [[علامه طباطبایی]]<ref>ذیل بقره: ٢٦، آل عمران:٣٠، نساء:١٠</ref> این دو دسته آیات، بی‌آنکه نیاز به [[تأویل]] یا مجازگویی باشد، قابل جمع اند و هر کدام از تعبیرات قرآنی ناظر به یک بُعد از موضوع قیامت است.

تناسب عمل با پاداش آن، از دیگر موضوعاتی است که در آیات ثواب و عقاب مطرح شده است. برخی آیات تصریح دارند که انسان در روز قیامت، دقیقاً معادل کار نیک خود پاداش نیک می‌گیرد و معادل کار بدش کیفر می‌شود<ref> رجوع کنید به نحل: ١١؛ طور: ١٦؛ آل عمران: ١٦١؛ بقره: ٢٨١</ref>. در آیاتی دیگر سزای کار بد، دقیقاً به اندازه همان کار بد دانسته شده و پاداش کار خوب، با عنایت به فضل خداوند، بهتر و بیش از آن کار ذکر شده است.<ref> رجوع کنید به نساء: ١٧٣؛ قصص: ٨٤؛ نور: ٣٨؛ غافر: ٤٠</ref> در بیان مراد این گونه آیات، [[:رده:مفسران|مفسران]] اختلاف چندانی با یکدیگر ندارند<ref> التبیان، ذیل نحل: ١١١، صافات: ٣٨ـ٣٩؛ مجمع البیان، ذیل نحل: ١١١، صافات: ٣٨ـ٣٩؛ المیزان، ذیل انعام:١٦٠، نحل: ١١١، صافات: ٣٨ـ٣٩</ref>. به تعبیر [[علامه طباطبایی]]<ref> المیزان ذیل نور: ٣٨، عنکبوت: ٤، شوری: ٢٢ </ref> خداوند بنا بر فضل خود، نقص اعمال نیکوکاران و صالحان را رفع می‌کند و معادل بهترین عمل به آنان پاداش می‌دهد.

میزان افزایشِ ثوابِ اعمالِ نیک در آیات، به تفاوت، چند برابر<ref> رجوع کنید به نساء: ٤٠؛ یونس: ٢٦؛ حدید: ١١؛ بقره: ٢٤٥ </ref>، دَه برابر<ref> انعام: ١٦٠ </ref>، هفتصد برابر<ref> بقره: ٢٦١ </ref> و «بِغیَرِ حسابٍ»<ref> نور: ٣٨؛ زمر: ١٠؛ بقره: ٢١٢ </ref> ذکر شده است. مفسران برای «بغیرحساب » چند معنا احتمال داده‌اند: پاداش خداوند فزون از شمار و به تعبیری، نامتناهی است؛ پاداش خداوند فراتر از استحقاق [[مؤمن|مؤمنان]] است؛ کسی خداوند را به سبب پاداشی که می‌دهد مورد سؤال و مؤاخذه قرار نمی‌دهد و خدا نیز انتظار جبران ندارد؛ پاداش خدا از سرچشمه فیض و لطف بی‌نهایت اوست.<ref> التبیان؛ مجمع البیان، ذیل بقره: ٢١٢، نور: ٣٨؛ روض الجنان، ذیل بقره: ٢١٢؛ المیزان، ذیل نور: ٣٨</ref>

بنا بر برخی آیات<ref>بقره: ٢١٧؛ آل عمران: ٢٢؛ مائده: ٥، ٥٣؛ انعام: ٨٨؛ اعراف: ١٤٧؛ توبه: ١٧، ٦٩؛ کهف: ١٠٥؛ زمر: ٦٥؛ محمد: ٩، ٣٢ </ref>، شرط استحقاق ثواب، [[ایمان]] است؛ بنا براین، عمل افراد بی‌ایمان ([[کافر|کافران]]، [[مشرک|مشرکان]]) ثواب اُخروی در پی ندارد. همچنین عملِ صالحِ کسانی که مرتکبِ [[گناه|گناهانی]] شده‌اند که در حکم کفر است<ref> مانند [[ارتداد]] و دشمنی با خدا و رسول </ref>، در صورت [[توبه]] نکردن، به سبب تباهی ایمانشان بر اثر گناه، ثواب ندارد. [[:رده:مفسران|مفسران]] در توضیح این امر گفته‌اند که اعمالی مانند کفر و [[ارتداد]]، تأثیر عمل صالح گذشته را در تأمین سعادت ابدی انسان از بین می‌برد در حالی که [[ایمان]]، عامل ادامه تأثیر اعمال صالح (مثلاً تعلق ثواب به آن) در عالَم پس از دنیاست.<ref> مجمع البیان، ذیل بقره: ٢١٧، آل عمران: ٢٢؛ التبیان، ذیل بقره: ٢١٧، آل عمران: ٢٢، انعام: ٨٨؛ المیزان، ذیل بقره: ٢١٧</ref>

از سوی دیگر، آیاتی<ref>هود: ١١٤؛ عنکبوت: ٧؛ محمد: ٣؛ تغابن: ٩؛ تحریم: ٨؛ آل عمران: ١٩٣، ١٩٥؛ مائده: ١٢؛ طلاق: ٥ </ref> بر این دلالت دارد که [[ایمان]] و [[توبه]] و عمل صالح (مانند نمازهای واجب، [[حج]]، [[تقوا]]، دوری از [[گناهان کبیره]]) باعث محو گناهان ([[تکفیر]] به معنای قرآنی )، از جمله [[گناهان صغیره]]، می‌شود.<ref> التبیان؛ مجمع البیان؛ المیزان، ذیل بقره: ٢١٧ </ref>

قرآن از ثواب الدنیا در برابر ثواب الآخره<ref>آل عمران: ١٤٥، ١٤٨؛ نساء: ١٣٤ </ref> سخن به میان آورده و به افرادی اشاره کرده است که تنها خواهان ثواب دنیایند و در برابر آنها کسانی قرار دارند که ثواب آخرت را می‌طلبند. بنا بر مضمون این آیات، هر دو گونه ثواب در اختیار خدا و از آنِ اوست و خدا ثواب دنیا را به طالبان آن می‌دهد ولی آنان از ثواب آخرت بی‌نصیب اند، در حالی که طالبان ثواب آخرت از ثواب دنیا نیز بهره مندند<ref> آیه ٢٠ شوری ' نیز همین مضمون را افاده می‌کند.<ref> مجمع البیان، ذیل آل عمران: ١٤٥</ref>

 

 

::ثواب آخرت یعنی:

کرامت نزد خدا؛ بلندیِ مرتبت در عالم آخرت؛ اِعلای [[دین]] خدا؛ [[بهشت]] و نعمتهای آن و مغفرت.<ref> التبیان؛ مجمع البیان؛ الکشاف؛ ذیل آل عمران: ١٤٥، ١٤٨، نساء: ١٣٤</ref> به گفته [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]<ref> مجمع البیان ذیل آل عمران: ١٤٨ </ref> ثواب نامیدن بهره‌های دنیایی، از باب مجاز است و به نظر [[علامه طباطبایی]]، وصف ثواب آخرت به «حُسن »، بدون آوردن چنین وصفی برای ثواب دنیا<ref>المیزان، ذیل آل عمران: ١٤٨ </ref>، از ارزش ثواب آخرت در مقایسه با بهره‌های دنیایی خبرمی دهد. با این همه، بین ثواب دنیا و آخرت هیچ گونه تنافی وجود ندارد، بلکه کسانی که صرفاً در پی ثواب دنیایند از ثواب آخرت بی‌بهره‌اند ولی کسانی که در پی ثواب آخرت اند از هر دو ثواب (دنیوی و اخروی) بهره مند خواهند شد.<ref> حقایق التأویل، ص ٢٥٨ـ٢٥٩، ٢٦٣؛ مجمع البیان، ذیل اعراف: ٢٣</ref>

چند گروه به سختْ کیفر بودن خدا تهدید شده‌اند: کسانی که نعمتهای الاهی را دگرگون ساخته و کفر می‌ورزند و نشانه‌های خداوند را دروغ می‌شمارند<ref>بقره: ٢١١؛ آل عمران: ١١؛ انفال: ٥٢؛ غافر: ٢٢ </ref>؛ کسانی که با خدا و پیامبر او دشمنی می‌کنند<ref> انفال: ١٣؛ حشر: ٤ </ref>؛ و مؤمنانی که در اجابت دعوت خدا و رسول سستی می‌ورزند.<ref> مجمع البیان، انفال: ٢٤</ref> همچنین پس از بیان احکام [[حج]] و بر حذر داشتن از نافرمانی در انجام دادنِ درستِ این احکام<ref> بقره: ١٩٦؛ مائده: ٢، ٩٨ </ref> و نیز از زبان [[شیطان]] در [[قیامت]] خطاب به کسانی که از او فریب خورده‌اند<ref> انفال: ٤٨ </ref>، بر سخت کیفر بودن خداوند تأکید شده است.

در آثار حدیثی [[امامیه]]، واژه‌های ثواب و عقاب بسیار به کار رفته است. در [[کتب اربعه]]، ابواب متعددی در این زمینه وجود دارد و [[حدیث|احادیث]] بسیاری در باره پاداش و کیفر کارهای گوناگون (از ثواب [[توحید]] تا ثواب کارهای خوب جزئی در زندگی، و از کیفر شرک تا [[گناهان صغیره]]) روایت شده است.<ref> التوحید صدوق، ١٣٩٨، ص ١٨؛ من لایحضره الفقیه، ج ١، ص ١٢٧؛ ثواب الاعمال، ص ٢١٩ـ٢٢٠؛ کافی، ج ٦، ص ٤٩٠</ref>

در میان احادیث [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]]، تعداد احادیث مربوط به ثواب بیشتر از احادیث مرتبط با عقاب است.

بنا بر احادیث، با تأکید بر آیات [[قرآن]]، پاداش اخروی عمل نیک، ویژه [[مؤمن|مؤمنان]] است و غیر مؤمنان از پاداش عمل نیکِ خود بی‌بهره‌اند.<ref>کافی، ج ٢، ص ٢٤ـ ٢٥، ٤٦٣؛ </ref>

در احادیث بسیاری، ثوابِ [[زیارت]] مرقد [[امامان]] با ثواب اعمال نیکِ بسیار دشوار، همچون [[جهاد]] و [[شهادت]]، مقایسه شده است یا ثواب برآوردن حاجت [[مؤمن]]، برآورده شدن صد حاجت ذکر شده است که یکی از آنها رفتن به [[بهشت]] یا آمرزش تمامی گناهان و در صورت مرگ در این هنگام، ورود به بهشت و بهره مندی از پاداش بی‌نهایت است. همچنین آمده است که اگر کسی دل مؤمنی را شاد کند، خداوند نه تنها در آخرت دل او را شاد می‌کند که هر آنچه بخواهد به او می‌دهد و حتی بیش از آنچه خواسته، آنقدر به او می‌دهد که هرگز تصور آن را هم نمی‌کرده است. علاوه بر اینها، ثواب سرپرستی یتیم، حضور در بهشت به همراه [[پیامبر اکرم]] و ثواب کمک به زن بی‌سرپرست و شخص [[مسکین]] مانند [[جهاد]] در راه خدا بیان شده است.<ref> کافی، ج ١، ص ١٠ـ١٢، ج ٢، ص ٨٧، ج ٤، ص ٦٦، ٥٧٩ ـ ٥٨٥؛ من لایحضره الفقیه، ج ٢، ص ٥٧٧ ـ ٥٨٥؛ ثواب الاعمال، ص ١٣٥؛ تهذیب الاحکام، ١٣٩٠، ج ٦، ص ٢٠ـ٢٥، ٤٢ـ٥٢، ١٠٧ـ ١٠٩ </ref>

از مجموع این [[حدیث|احادیث]] می‌توان دریافت که میزان ثواب عمل نیک، به عوامل گوناگونی چون میزان اهمیت عمل، میزان عقل فاعل، نیت او، و زمان و مکان عمل وابسته است. میزان عقاب نیز تابعی از عواملی، همچون نسب فاعل، است؛ ازاین رو، آن گروه از فرزندان حضرت [[فاطمه(س)]] که عناد ورزند و حق [[امامان]] را نشناسند، دو برابرِ دیگر معاندان عذاب می‌شوند.<ref>کافی، ج ١، ص٣٧٧</ref>

واژه‌های ثواب و عقاب و مشتقات آنها در متن احادیث [[اهل سنت|اهلِ سنّت]]، بسیار کم به کار رفته است، اما نویسندگان و شارحان [[صحاح سته]]، واژه‌های ثواب و عقاب را در عنوان چند باب درج کرده‌اند.<ref> برای نمونه بخاری، ج ٤، ص ٩٦؛ نَوَوی، ج ٧، ص ٨٩، ج ١١، ص ٨٣، ٨٥، ١٣٥</ref> واژه جزا نیز کاربردی در حد واژه‌های ثواب و عقاب دارد. در برخی نقلها، ‌گاه واژه‌های ثواب و جزا به جای هم به کار رفته‌اند.<ref> برای نمونه بخاری، ج ٢، صص ١٩٨، ٢٢٦</ref>

در آیات و روایات به این مسئله که ثواب و عقاب برای انسان از چه مرحله‌ای آغاز می‌گردد توجه بسیاری شده است. پاداش برخی از کارهای خیر و عقوبت برخی از گناهان در همین دنیا به انسان می‌رسد (و چه بسا بخشی از آن به قیامت واگذار شود) ولی جایگاه اصلی حسابرسی به ثواب و عقاب قیامت است که کوچک‌ترین کار خیر یا شر مورد محاسبه قرار خواهد گرفت.

گرچه وجود عذاب و فشار قبر مورد قبول همه مسلمانان است.<ref> تفسیر قمی، ج٢، ص٩٤؛ کشف المراد، ص٤٥٢ </ref> در اینکه چه کسانی در قبر از ثواب و عقاب برخوردار می‌شوند، اختلاف نظر است؛ در برخی روایات پاداش و کیفر در قبر تنها به مؤمنان و کافران خالص اختصاص دارد و دیگران در قیامت به پاداش و کیفر اعمال خود می‌رسند.<ref> کافی، ج٣، ص٢٣٥-٢٣٦</ref>

در فلسفه و عرفان اسلامی، بیش از ثواب و عقاب بر سعادت و شقاوت تأکید و سعی شده است مفاهیم ثواب و عقاب به سعادت و شقاوت تحویل شود، حتی‌گاه [[زهد]] و عبادتِ غیرعارف برای رسیدن به ثواب، نوعی معامله خوانده شده است <ref>الاشارات و التنبیهات، ج ٣، ص ٣٧٠</ref>. [[فیلسوف|فیلسوفان]] معمولاً مفهوم دینی فلاح را با اصطلاح سعادت بیان کرده‌اند.

سعادت نزد فیلسوفان متضمن نوعی لذت معنوی است و این لذت معنوی نیز جز ادراک و وصول به خیر و کمال نیست <ref>الاشارات و التنبیهات، ج ٣، ص ٣٣٧ </ref>؛ بنابراین بالاترین سعادت، بیشترین ادراک خیر است و سعادتمندترین انسان واصل‌ترین انسان به خیر است. [[ملاصدرا]] <ref>الحکمة المتعالیة، سفر ٤، ج ٢، ص ٣٤ </ref> تصریح کرده که عالم [[آخرت]]، که نشئه عذاب و ثواب است، عالمی ادراکی است. البته باید توجه داشت که نزد [[ملاصدرا]] ادراک و علم، مرتبه‌ای از وجود و بلکه عین وجود است <ref>الحکمة المتعالیة، سفر ١، ج ١، ص ٢٩، سفر ٣، ج ١، ص ٣٣٦</ref>.

فیلسوفان مسلمان، غالباً ثواب و عقاب را لازمه و معلول اجتناب ناپذیر عمل دانسته‌اند <ref>الاشارات و التنبیهات، ج ٣، ص ٣٢٨؛ الحکمة المتعالیه، سفر ٣، ج ١، ص ٣٨٦، سفر ٤، ج ٢، ص ٢١٢ </ref>. به اعتقاد ملاصدرا <ref> الحکمة المتعالیه، سفر ٣، ج ١، ص ٣٨٦ </ref> همانگونه که غذاهای نامناسب بیماری زا هستند، عقاید نادرست و اعمال ناشایست نیز موجب بیماریِ نفس می‌شوند.

به اعتقاد [[ابن سینا]] <ref> الاشارات و التنبیهات، ج ٣، ص ٣٢١ـ٣٢٢ </ref>، در این جهان، شرِّ کثیر وجود ندارد و اگر شرّی هست قلیل است. بخشی از این شرِّ قلیل، شرِّ برخی از انسانهاست اما این شر لازمه ذات آنهاست و نمی‌توان آنها را فارغ از این شر آفرید. پس شرِّقلیل، مقدّر است و بدین ترتیب این پرسش مطرح می‌شود که اگر شرِّ برخی انسانها لازمه ذات آنهاست، پس چرا عقاب می‌شوند؟ به دیگر سخن، عقاب آنها بر خلاف عدل است. پاسخ فیلسوفان به این پرسش چنین بوده است که عقاب آنها نیز لازمه ذات آنهاست، همچون بیماری که لازمه پرخوری است <ref>الاشارات و التنبیهات، ج ٣، ص ٣٢١ـ٣٢٢</ref>. [[ملاصدرا]] نیز از موافقان این نظریه است <ref> الحکمة المتعالیه، س٣، ج ١، ص ٣٨٦، سفر ٣، ج ٢، ص ٨٢ </ref>.

به اعتقاد [[ابن عربی]] <ref>فصوص الحکم ج ١، ص ٨٣، ٩٦ </ref>، انسانها همچون سایر ممکنات بر اساس [[اعیان ثابته|عین ثابت]] خود وجود یافته‌اند. پس، خیر و شر آنها نه از ناحیه وجودشان بلکه نشئت گرفته از عین ثابت آنهاست. به عبارت دیگر، کارهای نیک و بد انسانها از آثار تکوینی [[اعیان ثابته]] و سرچشمه گرفته از استعداد ازلی آنهاست <ref>فصوص الحکم، ج ٢، تعلیقات عفیفی، ص ٦٤ـ٦٥ </ref> و بنابراین ثواب و عقاب نیز اقتضای اعیان آنها در [[فطرت]] اولیشان است <ref>فصوص الحکم، ج ٢، تعلیقات عفیفی، ص ٩٩، ١٠٢، ١٦٣ـ١٦٤؛ قیصری، ص ٥٩٣، ٦٧٤</ref>. بدین ترتیب، در منظومه فکری [[ابن عربی]] هیچ مجازات کننده بیرونی وجود ندارد و ثواب و عقاب چیزی جز ظهور عین ثابت انسان نیست <ref>فصوص الحکم، ج ٢، تعلیقات عفیفی، ص ١٠٢</ref>. اساساً در نظام [[وحدت وجود]]ی ابن عربی همه چیز مطیع اراده حق متعال و ظهور آن است حتی طاعت و عصیان، و ازاین روست که وی عصیان [[فرعون]] را نیز تابع امر تکوینی خداوند دانسته است <ref>فصوص الحکم، ج ٢، تعلیقات عفیفی، ص ٦٥، ١٠٣، ٢٩٩</ref>. بر این اساس، آنچه ثواب و عقاب نامیده می‌شود نیز احوالی است که در پی فعل می‌آید و چیزی جز تجلی حق متعال نیست. در واقع، خود حق است که از طریق تجلیاتش لذت و رنج می‌برد <ref> شرح فصوص قیصری، ص ٦٧٥</ref>.

در آثار کلامی می‌توان دو جریان اصلی را در تبیین آموزۀ ثواب و عقاب مشخص کرد: یکی سنت کلامی عدلیه ([[امامیه]] و [[معتزله]]). این متکلمان ثواب و عقاب را در دو بخش مباحث مربوط به عدل الٰهی و مباحث مربوط به معاد مورد بررسی قرار داده‌اند، و دیگری کلام [[اشاعره|اشعری]] و [[ماتریدیه|ماتریدی]] که ثواب و عقاب را منحصراً در بررسی مباحث [[معاد]] طرح کرده‌اند.

معتزله بیشتر بر آن بودند که ثواب یا عقاب الٰهی نتیجۀ استحقاقی تکالیف شرعی هستند و می‌توان با مقدمات عقلی، این استحقاق را ثابت کرد. [[:رده:متکلمان|متکلمان]] [[اهل سنت]] اشعری و ماتریدی استحقاق را نپذیرفتند. آنان ثواب را فضل الٰهی و عقاب را حاصل [[عدل الاهی|عدل الٰهی]] دانسته‌اند. آنان با رد [[حسن و قبح عقلی]]، عقیده داشتند که به لحاظ عقلی چیزی بر خداوند واجب نیست و عدل الٰهی چیزی جز تصرف خدا در ملک خودش نیست. حاکم او ست و هر حکمی را که انجام دهد حَسَن است و شایسته، خواه مؤمنان را ثواب دهد، خواه عقاب کند. <ref> الملل و النحل، ١/٤٢ لانی، ٧٤ </ref>

متکلمان امامی بر آن بودند که از نظر عقلی دلیلی برای استحقاقی بودن عقاب وجود ندارد، بلکه استحقاق عقاب به دلیل آیات و [[روایت|روایات]] ثابت می‌شود <ref> الذخیره، ص ٢٩٨</ref> <ref> المسلک فی اصول الدین، ص١٨-١١٩</ref>.

معتزله و برخی از [[:رده:متکلمان|متکلمان]] [[امامیه|امامی]] همچون [[خواجه نصیر الدین طوسی]] عقیده داشتند که به لحاظ عقلی می‌توان ثابت کرد که ثواب و عقاب دائمی است. ولی اغلب ایشان معتقدند نمی‌توان دلیل عقلی بر دوام ثواب و عقاب ارائه داد، بلکه ثواب (نعمتهای بهشتی) بنا بر آیات و روایات دائمی است و دربارۀ عقاب نیز ــ با وجود اختلاف نظر در دوام عقابِ فاسق و مرتکبِ [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] ــ تنها دلیل برای عقاب دائم کافران، آیات و روایات است. <ref> الاقتصاد، ١١٠، ١١٤؛ سید رتضی، همان، ٢٩٩-٠</ref>

معتزله مرتکب [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] را فاسق، و مستحق عقاب دائمی می‌دانستند <ref> شرح الاصول الخمسة، ٩، ٦٦-٦٦٧ </ref>، اما متکلمان [[شیعه]] با این نظریه مخالف بودند. از نظر آنان دلیل عقلی برای دوام عقاب مرتکب کبیره وجود ندارد، <ref> سیدمرتضی، جوابات المسائل الطبریة، ١/١٤٧؛ الاقتصاد، ١١٧</ref> علاوه بر این، [[مؤمن|مؤمنی]] که مرتکب [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] باشد، چه بسا مورد عفو قرار گیرد و عقاب او بنا به فضل الٰهی ساقط شود <ref> الاقتصاد، ٦؛ لامۀ حلی، انوار الملکوت، ١٧٤</ref>.

از نظر [[:رده:متکلمان|متکلمان]] ثواب و عقاب به چند عامل از بین می‌روند. از نظر [[معتزله]] ارتکاب گناه کبیره باعث از میان رفتن استحقاق ثوابهای گذشته می‌شد. پشیمانی از انجام طاعات و افزونی معاصی بر طاعات و عبادات نیز اسقاط ثواب را در پی دارد <ref> شرح الاصول الخمسة، ص٦٤٣</ref>. همچنین در صورتی که استحقاق ثواب کسی از عقاب او کمتر باشد، ثواب او حبط می‌شود و از بین می‌رود، چرا که در آخرت، مکلف یا مستحق ثواب دائم است، یا مستحق عقاب دائم. <ref> شرح الاصول الخمسة، صص ١٣٨، ٦٢٤-٦٢٥؛ الفائق فی اصول الدین، ص ٤١٧؛ طوسی، الاقتصاد، ٧</ref>

 

متکلمان [[اشاعره|اشعری]] و [[شیعه]] در مسائل مربوط به اسقاط ثواب و عقاب، با [[معتزله]] هم رأی نبودند. مهم‌ترین اختلافات در مباحث عفو، [[احباط و تکفیر]]، توبه و شفاعت است که اینک بدانها می‌پردازیم:

بنا بر عقیدۀ [[شیعه]] و [[معتزله]] [[بصره]] عفو فاسق یا [[کافر]] از سوی خداوند حَسَن به شمار می‌رود، زیرا عقاب حق خداوند است و در صورتی که از آن صرف نظر کند، به بنده سود خواهد رسید و قُبحی هم در پی نخواهد داشت. <ref> ح الاصول لخمسة، ٦٤٤-٤٥؛ الفائق فی اصول الدین، ص ٤١٧؛ طوسی، الاقتصاد، ١٢٤</ref>

در مقابل، [[معتزله]] [[بغداد]] عقیده داشتند خدا کسانی را که استحقاق عقاب دارند، عفو نخواهد کرد <ref> شرح اصول لخمسة، ص٦٤٥؛ طوسی، التبیان، ج١ ص٦١</ref>.

====٢- [[احباط و تکفیر]]====

از نظر متکلمان اشعری و امامیه احباط قابل قبول نبود. اشاعره بر آن بودند که استحقاقی نبودن ثواب و عقاب و عدم وجوب آن بر خداوند، به خودی خود مسئلۀ احباط را منتفی می‌کند <ref> شرح المواقف جرجانی، ج٨ ص٢٠٩</ref>. از نظر [[شیعه]] هم، [[مسلمان]] [[مؤمن]] با ارتکاب [[گناه]] از [[بهشت]] محروم نمی‌شود و جاودانه در [[دوزخ]] نمی‌ماند، چرا که [[ایمان]] او استحقاق ثواب دائم را دارد. او برای [[گناهان کبیره|گناه کبیره ای]] که مرتکب شده است، استحقاق عقاب منقطع و ناپایدار را دارد، و این عقاب تأثیری در ثواب ایمانش نخواهد داشت <ref> جوابات المسائل الطبریة، ج١ ص١٤٧</ref>.

در نظر اغلب [[معتزله]] مجموع گناهان در صورتی که صغیره به شمار بروند، به دلیل افزونی طاعات و استحقاق ثواب بر آنها، تکفیر می‌شوند و نیازی به توبه از آنها نیست، بلکه [[گناهان کبیره]] هستند که نیازمند توبه‌اند <ref> شرح لاصول خمسة، ٧٨٩</ref>.

اسقاط عقاب به وسیلۀ توبه به این معنی نبود که عمل توبه ثواب دارد و به دلیل افزایش ثواب باعث تکفیر گناهان می‌شود، بلکه توبه به نفس خود عامل اسقاط عقاب به شمار می‌آمد <ref> الفائق فی اصول الدین، ٤٣٧-٤٣٨</ref>.

[[اشاعره]] و [[شیعه]] [[شفاعت]] را مخصوص کسانی می‌دانند که مرتکب گناه کبیره شده باشد. <ref> بغدادی، ٢٤٤-٤٥ رح المواقف جرجانی، ج٨ صص٣١٢-٣١٣</ref>

متکلمان عدلیه ([[شیعه]] و [[معتزله]]) ثواب و عقاب را نشانه اختیار انسان دانسته‌اند و چنین استدلال کرده‌اند که اگر انسان در افعال خویش مختار و صاحب اراده نباشد، مدح و ذم، و ثواب و عقاب او بی‌معنا می‌شود و تکلیف کردن به او نیز بر خلاف عقل است. اما [[اشاعره]] [[نظریه کسب]] را مطرح کرده و تأکید کرده‌اند که ثواب و عقاب از باب «عادة اللّه» است و نشانه اختیار نیست <ref> شرح المواقف جرجانی، ج ٨، ص ١٥٤ـ ١٥٥ </ref>.

عالمان [[اصول فقه]] [[شیعه]]، در آثار خود سعی کرده‌اند مفهوم حسن و قبح را به کمک مفهوم ثواب و عقاب تعریف کنند و بدین ترتیب، مهم‌ترین مفاهیم اخلاقی با مفاهیم شرعی پیوند خورده است <ref>نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ج، ص ٣٤٥ـ٣٤٦؛ اصول الفقه مظفر، ج ١، ص ٢١٩</ref>.

میرزا [[محمد حسین نائینی]] از جمله کسانی است که بر خلاف مشهور [[امامیه]]، در نظریه استحقاق تشکیک کرده <ref>کفایه، ج ١، ص ٢٢٤؛ نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ج ٢، ص ١١٠، ١١٢</ref> و گفته است چون انسانها بنده خدایند، باید از او اطاعت کنند و امرش را اجرا کنند و عقلاً منعی ندارد که مولا در قبالِ فرمانبرداری بنده، به او پاداش ندهد؛ اساساً ثوابْ تفضل خدا بر بندگان خویش است.

[[میرزای شیرازی]] نظریه استحقاق را پذیرفته و عدم اعطای ثواب به مستحقش را قبیح شمرده است <ref> روزدری، قریرات آیة اللّه المجدّدالشیرازی، ج ٤، ص ١٢١</ref> اما نکته شایان توجه این است که به اعتقاد وی <ref> رجوع کنید به همان، ج ٢، ص ٣٦١ـ٣٦٢</ref> برخلاف نظر [[:رده:متکلمان|متکلمان]]، عقل مستقل، طاعات را مستحق نفع و سود نمی‌داند بلکه تنها مستحق تقرب الی اللّه می‌داند، و نفع و سود تفضل الاهی است. به باور او عقل مستقل، گناهکار را مستحق عذاب می‌شمارد با این حال، عفو او نیکوست.

نظریه استحقاق در میان [[اصول فقه|اصولیان]] [[شیعه]] پرطرفدارترین نظریه است <ref> در باره نظریه‌های اصولیان در این باب رجوع کنید به تهذیب الاصول، ج ١، ص ١٩٤ـ١٩٥؛ نیز مناهج الوصول امامخمینی، ج ١، ص ٣٧٧ـ ٣٧٨</ref>؛ اما گروه دیگری از اصولیان با جمعی از [[:رده:فیلسوفان شیعه|فیلسوفان]] [[مسلمان]] هم عقیده‌اند و به نظریه [[تجسم اعمال]] گرایش دارند. طرفداران این نظریه معتقدند ثواب و عقاب قهراً و الزاماً بر افعال مترتب می‌شود و در حقیقت، ثواب و عقاب چیزی جز آشکار شدنِ باطن اعمال نیست. به بیان دیگر، در [[آخرت]] اعمال سیئه به صورت آتش مجسم می‌شود و اعمال حسنه به صورت نعمتهای بهشتی. <ref>روزدری، تقریرات آیة اللّه المجدّدالشیرازی، ج ٢، ص ٤٠٥؛ نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ج ١، ص ٢٩٧ـ ٢٩٨؛ فیاض، حاضرات فی اصول الفقه، ج ٢، ص ١٠٠، ١١٦</ref>

اصولیان اشاره کرده‌اند که قصد اطاعت و فرمانبرداری یا قصد قربت از شروط لازم برای استحقاق ثواب است و بدون آن هیچ عملی مستحق ثواب نیست <ref> الذریعة الی اصول الشریعة، قسمت ١، ص ٧٧؛ کفایه، ص ٧٢؛ تهذیب الاصول، ج ٣، ص ٤٩؛ نهایة الدرایة فی شرحالکفایة، ج ١، ص ٢٠ـ٣٢٣</ref>.

از نظر [[اصول فقه|اصولیان]]، آنچه انسان را مستحق عقاب می‌کند، نافرمانی (عصیان) از دستورهای خداوند (احکام اللّه) است، اما چون تا فرمانی ابلاغ نشده باشد نافرمانی قابل تصور نیست <ref> کفایه، ص ٢٥٨</ref>، مرحله ابلاغ حکم شرط لازم برای استحقاق عقاب به شمار آمده است <ref> کفایه، ص ٢٥٨</ref>. گذشته از ابلاغ حکم، علم به ابلاغ نیز از شروط لازم برای استحقاق عقاب است اما نکته مهم این است که مکلف تا حد امکان برای دستیابی به احکام دین تلاش کرده باشد؛ در غیر این صورت علم به ابلاغ شرط استحقاق عقاب نیست.

بحث در باره ثواب و عقاب واجبات کفایی، تجری، احتیاط کردن در عمل،... از دیگر بحثهای عالمان اصول در این زمینه است.

* ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران ١٣٠٨ـ١٣٠٩، چاپ افست ١٣٧٨؛

 

* ابوصلاح حلبی، تقی، الکافی، به کوشش رضا استادی، اصفهان، ١٤٠٣ق

* اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی تا. )، چاپ افست تهران ١٣٦٨ ش؛

* آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ١٩٣٦ـ١٩٦٩.

* آقابزرگ تهرانی؛ الذزیعه الی تصانیف الشیعه،

* باقلانی، محمد، الانصاف، به کوشش عمادالدین حیدر، بیروت، ١٤٠٧ق/١٩٨٦م

 

* جرجانی، علی، شرح المواقف، به کوشش محمد بدرالدین نعسانی، قاهره، ١٣٢٥ق/١٩٠٧م

* جعفر سبحانی، تهذیب الاصول، تقریرات درس امام خمینی، قم ١٣٨٢؛

* جوینی، عبد الملک، الارشاد، به کوشش اسعد تمیم، بیروت، ١٤٠٥ق/ ١٩٨٥م

* حبیب اللّه بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، تهران ١٣١٣؛

* حسن بن عبداللّه عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ١٤١٢؛

 

* حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، چاپ حسن حسن زادة آملی، قم ١٤٠٧؛

* حسن بن یوسف علامه حلّی، مبادی الوصول، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، بیروت ١٤٠٦/ ١٩٨٦؛

* حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ١٣٣٧ـ١٣٤١ ش؛

* حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران ?( ١٣٣٢ ش )؛

 

* حسینعلی منتظری، نهایة الاصول، تقریرات درس آیة اللّه بروجردی، قم ١٤١٥؛

 

 

* داوودبن محمود قیصری، شرح فصوص الحکم، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ١٣٧٥ ش؛

* رضابن محمدهادی همدانی، فوائدالرضویة علی الفرائد المرتضویة، (تهران ١٣٧٧).

* روح اللّه خمینی، مناهج الوصول، تهران ١٤١٥؛

* سجستانی، «الینابیع»، سه رسالۀ اسماعیلی، به کوشش هانری کربن، تهران، ١٣٤٠ش/١٩٦١م

* سید مرتضی، الذخیرة، به کوشش احمد حسینی، قم، ١٤١١ق

* سید مرتضی، علی، «جوابات المسائل الطبریة»، رسائل الشریف المرتضی، به کوشش مهدی رجایی و احمد حسینی، قم، ١٤٠٥ق

* شهرستانی، محمد، الملل والنحل، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، ١٣٨٧ق/١٩٦٧م

* صاعد رازی، عبد العلی، «معاد از دیدگاه اسماعیلیان»، اسماعیلیه، قم، ١٣٨١ش

* طوسی، محمد، الاقتصاد، تهران، ١٤٠٠ق

* طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی

* عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب، (بی تا. )؛

* عبدالرزاق بن علی لاهیجی، سرمایة ایمان، چاپ صادق لاریجانی آملی، تهران ١٣٦٢ ش؛

* عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا. )؛

* عبداللّه بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ١٣١٧ـ١٣٢٠، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ١٤٠٤/١٩٨٤؛

* عبدالملک بن عبداللّه امام الحرمین، الارشاد، چاپ محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم، قاهره ١٤٢٢/ ٢٠٠٢؛

* عضدالدین ایجی، عبدالرحمان، المواقف، بیروت، عالم الکتب

* علامۀ حلی، حسن، انوار الملکوت، به کوشش محمد نجمی زنجانی، تهران، ١٣٦٣ش

* علامۀ حلی، حسن، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، قم، ١٣٧٣ش

* علامۀ حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، بیروت، ١٣٩٩ق/١٩٧٩م

* علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ١٤٠٠/١٩٨٠؛

* علی بن حسام الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ١٤١٩/١٩٩٨؛

* علی بن حسین علم الهدی، الذخیرة فی علم الکلام، چاپ احمد حسینی، قم ١٤١١؛

* علی بن حسین علم الهدی، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ١٣٦٣ ش؛

* علی بن سعد ضویحی، آراء المعتزله الاصولیه، ریاض ١٤٢١/٢٠٠٠؛

* علی بن محمد آمدی، ابکار الافکار فی اصول الدین، چاپ احمد محمدمهدی، قاهره ١٤٢٣/٢٠٠٢؛

* علی بن محمد بن ولید، «رسالة جلاء العقول و زبدة المحصول»، منتخبات اسماعیلیة، به کوشش عادل عوا، دمشق، ١٣٧٨ق/١٩٥٨م

* علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ١٣٢٥/١٩٠٧، چاپ افست قم ١٣٧٠ ش؛

 

 

 

 

* کاظم حائری، مباحث الاصول، تقریرات درس آیة اللّه صدر، قم ١٤٠٨؛

* لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، به کوشش زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران، ١٣٧٢ش

* مانکدیم، احمد، تعلیقاتی بر شرح الاصول الخمسة، به کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره، ١٤٠٨ق/١٩٨٨م

* محمد اسحاق فیاض، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، قم ١٤١٧؛

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

* محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره (بی تا. )، چاپ افست تهران (بی تا. )؛

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

* محمدرضا مظفر، اصول الفقه، قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، (بی تا. )؛

 

 

 

 

 

* مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، چاپ محمدعلی قاضی طباطبائی، قم ١٣٨٠ ش؛

* مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، چاپ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، ١٣٦٥ ش؛

* نوبختی، ابراهیم، الیاقوت، به کوشش علی اکبر ضیایی، قم، ١٤١٣ق. مسعود تاره

* هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران ١٣٣٤ ش، چاپ افست قم (بی تا. )؛

* یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ١٤٠٧/ ١٩٨٧؛

برگرفته از [http://lib.eshia.ir/٢٣٠١٩/١/٤٢٨٣/ دانشنامه جهان اسلام] و [http://lib.eshia.ir/٢٣٠٢٢/١٧/٦٣٢٠ دایرة المعارف بزرگ اسلامی]