پرش به محتوا

سوره‌های مکی و مدنی: تفاوت میان نسخه‌ها

اصلاح متن و ویکی‌سازی
جز (←‏منابع: افزایش ناوبری)
(اصلاح متن و ویکی‌سازی)
خط ۱: خط ۱:
'''سوره‌های مکی و مدنی'''، تعبیری است در [[علوم قرآنی]] و برخی رشته‌های مطالعات اسلامی که مراد از آن، دو دسته [[سوره|سوره‌های]] [[قرآن]] است که به اعتبار محل نزول، دسته‌بندی شده‌اند. [[مکه]] و [[مدینه]] محل نزول [[آیه|آیات]] قرآن کریم بوده‌اند و شناخت آیات نازل شده در این دو شهر از دغدغه‌های [[مسلمانان]] از قرون نخستین تا امروز بوده و موجب پدید آمدن دانشی به نام «علم المکی و المدنی» شده است. اینکه آیات و سوره‌های مکی و مدنی کدام‌اند، چه معیارها و سنجه‌هایی برای تمایز نهادن میان دو دوره نزول وجود دارد و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی چیست، از مهم‌ترین مسائل این دانش به شمار می‌آیند که به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی، تحصیل آن از شریف‌ترین و پرفایده‌ترین علوم قرآنی است.
'''سوره‌های مکی و مدنی'''، تعبیری است در [[علوم قرآنی]] و برخی رشته‌های مطالعات اسلامی که مراد از آن، دو دسته [[سوره|سوره‌های]] [[قرآن]] است که به اعتبار محل نزول، دسته‌بندی شده‌اند. [[مکه]] و [[مدینه]] محل نزول [[آیه|آیات]] قرآن کریم بوده‌اند و شناخت آیات نازل شده در این دو شهر از دغدغه‌های [[مسلمانان]] از قرون نخستین تا امروز بوده و موجب پدید آمدن دانشی به نام «علم المکی و المدنی» شده است. اینکه آیات و سوره‌های مکی و مدنی کدام‌اند، چه معیارها و سنجه‌هایی برای تمایز نهادن میان دو دوره نزول وجود دارد و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی چیست، از مهم‌ترین مسائل این دانش به شمار می‌آیند که به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی، آموختن آن از شریف‌ترین و پرفایده‌ترین علوم قرآنی است.


== تعداد سوره‌های مکی و مدنی و موارد اختلافی==
==تعداد سوره‌های مکی و مدنی==
همگان گفته‌اند که تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه سوره‌های مکی محسوب می‌شوند.{{سخ}}سوره‌های مدنی مورد پذیرش همه عبارتند از: [[سوره بقره|بقره]]، [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره نور|نور]]، [[سوره فتح|فتح]]، [[سوره مجادله|مجادله]]، [[سوره جمعه|جمعه]]، [[سوره تحریم|تحریم]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]]، [[سوره انفال|انفال]]، [[سوره احزاب|احزاب]]، [[سوره حجرات|حجرات]]، [[سوره حشر|حشر]]، [[سوره منافقون|منافقون]]، [[سوره نصر|نصر]]، [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره توبه|توبه]]، [[سوره محمد|محمد]]، [[سوره حدید|حدید]]، [[سوره ممتحنه|ممتحنه]]، [[سوره طلاق|طلاق]].{{سخ}}سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: [[سوره فاتحه|فاتحه]]، [[سوره صف|صف]]، [[سوره رعد|رعد]]، [[سوره تغابن|تغابن]]، [[سوره الرحمن|رحمن]]، [[سوره مطففین|مطففین]]، [[سوره قدر|قدر]]، [[سوره بینه|بینه]]، [[سوره زلزله|زلزله]]، [[سوره اخلاص|اخلاص]]، [[سوره فلق|فلق]]، [[سوره ناس|ناس]].{{سخ}}بر این اساس باقیمانده سوره‌های قرآنی که مکی محسوب می‌گردند تعداد ۸۲ سوره است.<ref>فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵.</ref>
تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه، سوره‌های مکی محسوب می‌شوند.{{مدرک}} سوره‌های مدنیِ مورد پذیرش همه عبارتند از: [[سوره بقره|بقره]]، [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره نور|نور]]، [[سوره فتح|فتح]]، [[سوره مجادله|مجادله]]، [[سوره جمعه|جمعه]]، [[سوره تحریم|تحریم]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]]، [[سوره انفال|انفال]]، [[سوره احزاب|احزاب]]، [[سوره حجرات|حجرات]]، [[سوره حشر|حشر]]، [[سوره منافقون|منافقون]]، [[سوره نصر|نصر]]، [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره توبه|توبه]]، [[سوره محمد|محمد]]، [[سوره حدید|حدید]]، [[سوره ممتحنه|ممتحنه]]، [[سوره طلاق|طلاق]].{{مدرک}} سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: [[سوره فاتحه|فاتحه]]، [[سوره صف|صف]]، [[سوره رعد|رعد]]، [[سوره تغابن|تغابن]]، [[سوره الرحمن|رحمن]]، [[سوره مطففین|مطففین]]، [[سوره قدر|قدر]]، [[سوره بینه|بینه]]، [[سوره زلزله|زلزله]]، [[سوره اخلاص|اخلاص]]، [[سوره فلق|فلق]]، [[سوره ناس|ناس]].{{مدرک}}


== معیارها و ملاک‌های شناخت سوره‌های مکی و مدنی ==
بر این اساس، باقیمانده سوره‌های قرآنی که مکی محسوب می‌گردند، ۸۲ سوره است.<ref>فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵.</ref>
در این باره علما به سه دسته تقسیم می‌شوند:
# '''معیار زمانی''': برخی گفته‌اند هرآنچه پیش از [[هجرت]] نازل شده مکی و هرآنچه پس از هجرت نازل شده مدنی محسوب می‌گردد.
# '''معیار مکانی''': برخی گفته‌اند هرآنچه در [[مکه]] نازل شده، مکی، و هرآنچه در [[مدینه]] نازل شده مدنی محسوب می‌گردد و هرآنچه در نواحی مجاور مکه نازل شده مکی و هرآنچه در نواحی مجاور مدینه نازل شده مدنی است.
# '''معیار مخاطب''': برخی به «مخاطب [[وحی]]» توجه کرده و گفته‌اند هرآنچه که خطاب به اهل مکه نازل شده مکی، و هرآنچه که خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است. ملاک تشخیص این خطاب این است که هرآنچه با خطاب «یا ایها الناس» نازل شده مکی و هرآنچه با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» نازل شده مدنی است.


چنانکه بیشتر قرآن پژوهان معاصر گفته‌اند، بهترین و ضابطه‌مندترین این تقسیمات سه گانه، تقسیم نوع نخست است.<ref>فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵.</ref>
==معیارها و ملاک‌های تشخیص==
درباره معیارها و ملاک‌های تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات قرآن کریم، سه نظر وجود دارد:
# '''معیار زمانی''':‌ هر آنچه پیش از [[هجرت]] نازل شده مکی و هر آنچه پس از هجرت نازل شده مدنی محسوب می‌گردد.{{مدرک}}
# '''معیار مکانی''': هر آنچه در [[مکه]] نازل شده، مکی، و هر آنچه در [[مدینه]] نازل شده مدنی محسوب می‌گردد و هر آنچه در نواحی مجاور مکه نازل شده مکی و هر آنچه در نواحی مجاور مدینه نازل شده مدنی است.{{مدرک}}
# '''معیار مخاطب''': برخی به «مخاطب وحی» توجه کرده و گفته‌اند هر آنچه که خطاب به اهل مکه نازل شده مکی، و هر آنچه که خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است. ملاک تشخیص این خطاب این است که هر آنچه با خطاب «یا ایها الناس» نازل شده، مکی و هر آنچه با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» نازل شده، مدنی است.{{مدرک}


== شیوه‌ها و راههای رسیدن به شناخت مکی و مدنی ==
چنانکه بیشتر قرآن‌پژوهان معاصر گفته‌اند، بهترین و ضابطه‌مندترین ملاک، معیار نخست یعنی زمانی است.<ref>فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵.</ref>
# مهمترین راه شناخت، این آیات، سنت روایی [[پیامبر(ص)]]، [[ائمه اطهار]](ع) و [[صحابه]] است. در این رابطه شناخت [[حدیث|احادیث]] و روایات معتبر مطابق با علم [[درایة الحدیث]]، بسیار مهم و ضروری است.
# از آنجا که روش نخست [نقلی-روایی] بسنده نکرده است، پژوهشگران متوسل به روش قیاسی-اجتهادی [= اجتهادی-عقلی] شده‌اند. پژوهشگر در این رابطه بایستی به بررسی ویژگیهای آیات مکی و مدنی مورد پذیرش همه بپردازد، سپس در مورد آیات مورد اختلاف اجتهاد نماید و به قیاس آیات مذکور، آیات مورد اختلاف را نیز مکی یا مدنی بداند.<ref>فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵-۲۱۴۶.</ref>


== ضوابط نامگذاری مکی و مدنی ==
==ضوابط نامگذاری==
پاره‌ای از سوره‌های قرآنی تمامی آیات آن مکی (مطابق معیار نخست از معیارهای سه گانه) و پاره‌ای از آنها تمامی آیاتشان مدنی هستند. اما در مواردی آغاز سوره در مکه و پایان یا اواسط آن در مدینه نازل شده، در این حالت تعداد غالب آیات در نظر گرفته می‌شود. البته برخی از پژوهش‌گران در این رابطه به آغاز سوره‌ها نظر داشته و بر این اساس به نام‌گذاری سوره‌های مکی و مدنی پرداخته‌اند.<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>
بنابر معیار سوم، یعنی معیار زمانی، تمامی آیات در برخی از سوره‌ها، پیش از هجرت به مدینه نازل شده، و بنابراین آن سوره مکی خوانده می‌شود. به‌علاوه، در برخی دیگر از سوره‌ها، تمامی آیات پس از هجرت نازل شده و بر این اساس، سوره مدنی خوانده می‌شود. با این حال، در برخی دیگر از سوره‌ها، آیات ابتدایی در مکه و آیات میانی یا پایانی در مدینه نازل شده و در این حالت، مکی یا مدنی بودن سوره، با ملاحظه تعداد بیشتر آیات مکی یا مدنی صورت می‌گیرد. برخی از پژوهشگران معتقدند در این رابطه آنچه مکی یا مدنی بودن سوره‌ها را تعیین می‌کند، نه تعداد بیشتر آیات مکی یا مدنی، بلکه مکی یا مدنی بودن آیات آغازین است.<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>


== ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی ==
== ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی ==
سوره‌های مکی و مدنی هر کدام دارای ویژگی‌هایی هستند:
برای تشخیص سوره‌های مکی و مدنی بر اساس مضمون و محتوای سوره‌ها، ملاک‌ها و معیارهایی ذکر شده است. بر این اساس، سوره‌های مکی معمولا کوتاهند و به توحید و نفی شرک می‌پردازند و تشریع و قانونگذاری در آنها کمتر است، و سوره‌های مدنی، سوره‌های طولانی‌تری هستند و بیان قوانین و حدود شرعی در آنها بیشتر دیده می‌شود.
=== ویژگی سوره‌های مکی ===
 
=== ویژگی سوره‌ها و آیات مکی ===
# [[آیه سجده|سجده]] در این سوره‌ها وجود دارد؛
# [[آیه سجده|سجده]] در این سوره‌ها وجود دارد؛
# هر سوره‌ای که در آن «کلّا» باشد، مکی است؛
# هر سوره‌ای که در آن «کلّا» باشد، مکی است؛
# با [[حروف مقطعه]]/تهجی مانند الم، الر، طسم، حم، «ق»، و «ن» آغاز می‌شوند؛
# با [[حروف مقطعه]] مانند الم، الر، طسم، و حم آغاز می‌شوند؛
# سوره‌های مکی کوتاه هستند؛
# سوره‌های مکی کوتاه هستند؛
# آیات مکی بیشتر به [[توحید]] و پاکسازی جامعه از بت پرستی و [[شرک]] نظر دارند؛
# آیات مکی بیشتر به [[توحید]] و پاکسازی جامعه از بت‌پرستی و [[شرک]] نظر دارند؛
# تشریع و قانون‌گذاری در این آیات بسیار اندک است؛
# تشریع و قانون‌گذاری در آیات مکی بسیار اندک است؛
# در این آیات استناد به سرگذشت و قصص انبیاء فراوان است؛
# در آیات مکی استناد به سرگذشت و قصص انبیاء فراوان است؛
# آیات این دوره دارای اعجاز و بلاغت خیره کننده‌ای هستند؛
# آیات مکی دارای اعجاز و بلاغت خیره کننده‌ای هستند؛
# این آیات دارای خطاب‌های ویژه‌ای مانند «یا بنی آدم» و «یا ایها الناس» می‌باشد.<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>
# خطاب‌های ویژه‌ای مانند «یا بنی آدم» و «یا ایها الناس» در سوره‌های مکی به چشم می‌خورد.<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>
 
=== ویژگی سوره‌های مدنی ===
=== ویژگی سوره‌های مدنی ===
# [[فریضه|فرایض]] و [[حد|حدود]] در این سوره‌ها آمده است؛
# [[فریضه|فرایض]] و [[حد|حدود]] در این سوره‌ها آمده است؛
# سوره‌های مدنی طولانی هستند؛
# سوره‌های مدنی طولانی هستند؛
# دارای آیات طولانی هستند؛
# سوره‌های مدنی، آیات طولانی دارند؛
# بیان قوانین شهری، قضایی، اجتماعی ودولتی و قوانین جنگ و صلح مهمترین ویژگی آیات مدنی محسوب می‌گردد؛
# بیان قوانین شهری، قضایی، اجتماعی و دولتی و قوانین جنگ و صلح، مهمترین ویژگی آیات مدنی محسوب می‌گردد؛
# این آیات دارای خطاب «یا ایها الذین آمنوا» هستند؛
# آیات مدنی دارای خطاب «یا ایها الذین آمنوا» هستند؛
# در این آیات به تبیین عقاید فاسد اهل کتاب و دعوت آنها به اسلام پرداخته می‌شود؛
# در آیات مدنی به تبیین عقاید فاسد اهل کتاب و دعوت آنها به اسلام پرداخته می‌شود؛
# بیان احوال و اقدامات منافقین و موضع مسلمانان و پیامبر(ص) در برابر آن‌ها.
# بیان احوال و اقدامات منافقین و موضع مسلمانان و پیامبر(ص) در برابر آن‌ها، در سوره‌های مدنی دیده می‌شود.{{مدرک}}


این ویژگی‌ها به گونه قطعی و صددرصد نیست و برای هر کدام استثناهایی می‌توان یافت. مثلاً سوره بقره با اینکه به بیان قصه آدم می‌پردازد اما مکی نیست، در حالی که مطابق ضوابط بالا بایستی چنین باشد و سوره نصر با اینکه هم کل سوره و هم آیات آن کوتاه است و حال و هوای سوره‌های مکی را دارد، اما در مدینه نازل شده است.<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>
این ویژگی‌ها به گونه قطعی و صددرصد نیست و برای هر کدام استثناهایی می‌توان یافت. مثلاً سوره بقره با اینکه به بیان قصه حضرت آدم می‌پردازد اما مکی نیست، در حالی که مطابق ضوابط بالا بایستی چنین باشد و سوره نصر با اینکه هم کل سوره و هم آیات آن کوتاه است، اما در مدینه نازل شده است.<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>


== فواید شناخت مکی و مدنی ==
==فواید شناخت==
# کمک به تفسیر قرآن: از آنجا که فهم ظرایف و اشارات آیات رابطه تنگاتنگی با مکان مربوطه دارد، شناخت آیات مکی و مدنی برای هر مفسری ضروری است.
برای شناخت سوره‌های مکی و مدنی، فواید و کاربردهایی ذکر شده است؛ از جمله:
# شناخت [[ناسخ و منسوخ]]: از آنجا که شناخت ناسخ و منسوخ -که یکی از مناقشه انگیزترین و حساسترین علوم قرآنی است- محتاج شناخت آیات سابق [= پیشین] و آیات مسبوق [= پسین] است، شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی، مقدمه ضروری شناخت ناسخ و منسوخ است.
# کمک به تفسیر قرآن: از آنجا که فهم ظرایف و اشارات آیات رابطه تنگاتنگی با مکان مربوطه دارد، شناخت آیات مکی و مدنی برای هر مفسری ضروری است؛
# شناخت [[ناسخ و منسوخ]]: از آنجا که شناخت ناسخ و منسوخ که یکی از مناقشه‌برانگیزترین و حساس‌ترین مسائل در علوم قرآنی است، محتاج شناخت آیات سابق [= پیشین] و آیات مسبوق [= پسین] است. شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی، مقدمه ضروری شناخت ناسخ و منسوخ است؛
# شناخت سیر تکاملی تشریع و قانون‌گذاری؛
# شناخت سیر تکاملی تشریع و قانون‌گذاری؛
# آگاهی از چگونگی نزول قرآن و نیز کمک به شناخت [[اسباب نزول]] که خود از علوم قرآنی است؛
# آگاهی از چگونگی نزول قرآن و نیز کمک به شناخت [[اسباب نزول]] که خود از علوم قرآنی است؛
# رفع اختلافات مربوط به سیره پیامبر(ص).
# رفع اختلافات مربوط به سیره پیامبر(ص).<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>


از دیگر مباحث غیر عمده اما ضروری، شناخت آیاتی است که در مکه نازل شده‌اند اما حکم آنها در مدینه لازم الاجراست و بالعکس. نیز شناخت آیاتی که در سفر و یا در حضر نازل شده‌اند، آیاتی که در زمستان یا تابستان نازل شده‌اند، آیاتی که در شب یا در روز نازل شده‌اند، آیات مکی شبیه به مدنی و آیات مدنی شبیه به مکی، نیز از موضوعات و مباحث این علم محسوب می‌گردد.<ref> فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.</ref>
== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس|۲}}
{{پانویس|۲}}
== منابع ==
== منابع ==
* خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
* خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
{{قرآن کریم}}
{{قرآن کریم}}
{{علوم قرآنی}}
{{علوم قرآنی}}
۳۶۲

ویرایش