میرزا مهدی اصفهانی: تفاوت میان نسخه‌ها

میرزا محمد مهدی ابن میرزا اسماعیل اصفهانی غروی در سال ۱۳۰۳ق در [[اصفهان]] متولد شد.<ref>برای کسب اطلاع بیشتر دربارهٔ تاریخ زندگانی میرزا مهدی اصفهانی رک: دائره‌المعارف تشیع ــ بنگرید ذیل میرزا مهدی اصفهانی، محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۷، انتشارات اسلامیه، ۱۳۵۴، شیخ محمود تولایی و علیرضا غروی (فرزند ارشد میرزای اصفهانی)، شرح حال میرزامهدی اصفهانی؛ الشیخ علی النمازی الشاهرودی، مستدرک سفینه‌البحار، ج ۱، ص ۹؛ مکتب تفکیک، مقاله مندرج در کیهان فرهنگی و کتاب منتشرشده در این موضوع.</ref> پدرش را که از ملاک اصفهان بود در نُه‌سالگی از دست داد. او پس از فوت پدر تحت سرپرستی [[رحیم ارباب|حاج آقا رحیم ارباب]] قرار گرفت. اصفهانی تحصیلات مقدماتی و اندکی از [[اصول]] و [[فقه]] را نزد استادان محلی آموخت.<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۱۷۷</ref>

میرزا مهدی اصفهانی در سال ۱۳۱۵ق، به سفارش [[رحیم ارباب]] به [[عتبات عالیات]] رفت و به نزد [[سید اسماعیل صدر]] رفت.<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۱۷۷</ref> سید اسماعیل صدر پس از وفات [[میرزای شیرازی]] به [[کربلا]] رفته بود و تا آخر عمر آنجا ماند.<ref>سیدمحسن امین، اعیان الشیعه؛ سید عبدالحسین شرف‌الدین، بغیه الراغبین فی سلسلة آل شرف‌الدین، ج ۱، ص ۱۹۰ به بعد: «و فی سنة ۱۳۱۴ خرج من سامراء لامور اقتضت ذلک فلحقه معظم علمائها البررة کالمقدسین الشیخ ملافتحعلی السلطان آبادی … وجمیع المحققین من تلامذته کالشیخ حسن الکربلائی و… .»</ref> مدت توقف وی در کربلا معلوم نیست.

اصفهانی سپس به [[نجف]] رفت و در درس [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] [[آخوند خراسانی]] حاضر شد. او در این دوران با [[سید احمد کربلایی|سیّد احمد کربلایی]]، شیخ [[محمد بهاری]]، [[سید علی قاضی طباطبایی|سیّدعلی قاضی]] و [[سید جمال الدین گلپایگانی]] انس گرفت.<ref>محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۷، ، محمدرضا حکیمی، «مکتب تفکیک»، ص ۲۱۳</ref> گفته اند او در مدت کوتاه حضورش در کنار سید احمد کربلایی، به اخذ مقام مرشدیت و راهبری مستعدّین موفق گشت.<ref group="یادداشت">حسین مفید می‌گوید: این نقل را نگارنده از خود آقای علی ملکی میانجی (فرزند محمدباقر ملکی میانجی)، او از آقای علیرضا غروی (فرزند ارشد میرزای اصفهانی)، و وی از شیخ مجتبی قزوینی، شاگرد میرزای اصفهانی، شنیده است</ref><ref>حسین مفید، مقدمه بر ابواب الهدی، ص ۲۶؛ همچنین رک: الشیخ علی النمازی الشاهرودی، مستدرک سفینه‌البحار، ج ۱۰، ص ۵۱۸؛ مقدمه حسین مفید، ابواب الهدی</ref>

در ایام [[مشروطه]] بین سالهای ۲۵ـ۱۳۲۲ق به درس [[میرزای نائینی]] (۱۲۷۳ــ۱۳۵۵ق) رفت.<ref>محمدرضا حکیمی، «مکتب تفکیک (زندگی‌نامهٔ میرزای اصفهانی)», کیهان فرهنگی، سال نهم (۱۳۷۱)، ش ۱۲</ref> سیّد جمال‌ گلپایگانی و [[سید محمود حسینی شاهرودی|سید محمود شاهرودی]] در آن درس حاضر بودند<ref> محمدرضا حکیمی،مکتب تفکیک، ص ۲۱۴</ref> به نظر می‌رسد میرزای اصفهانی تا قبل از مهاجرتش از نجف به سوی مشهد در تمام ادوار درسی میرزای نائینی شرکت می­ کرد<ref>مفید، حسین، مقدمه بر ابواب الهدی</ref>در سال ۱۳۳۸ق از وی [[اجازه اجتهاد]] یافت و [[آقا ضیاء عراقی]]، [[شیخ عبدالکریم حائری یزدی]] و [[سید ابوالحسن اصفهانی]] نیز آن را در حاشیه تأیید کردند.<ref>محمدعلی رحیمیان فردوسی، متأله قرآنی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲، ص ۴۱۳ به بعد.</ref> جزئیات زندگی میرزای اصفهانی در نجف اشرف روشن نیست.<ref>مقدمه ابواب الهدی، حسین مفید</ref>

میرزای اصفهانی در ۱۳۴۰ق<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۲۱۹</ref> و به نقلی ۱۳۴۵ق<ref>محمدعلی رحیمیان فردوسی، متأله قرآنی،، ص ۴۱۱: بخشی از مقاله دکتر احمد مهدوی دامغانی در زندگی‌نامه میرزا مهدی اصفهانی.</ref> به مشهد آمد. او در ۱۳۳۸ق از میرزای نایینی اجازه گرفت. او پس از حضورش در مشهد به [[مدرسه پریزاد]] رفت<ref>محمدعلی رحیمیان فردوسی، متأله قرآنی،، ص ۴۱۱</ref> و در درس میرزا هاشم قزوینی، حاضر شد، اما در پی اشکالی که در هنگام درس بر استاد خود گرفت، [[میرزا هاشم قزوینی]] مقام علمی او را بر خود ارجح دید و وی را در مقام تدریس نشاند و خود از آن پس در درس میرزای اصفهانی تا آخرین دوره حاضر شد.<ref>جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی تحت نظر آقا اسماعیل اصفهانی، انجمن حجتیه، ص ۷</ref>

:: در حدود سال ۱۳۴۰ق، یکی از شاگردان ممتاز میرزای نائینی، مدرس بزرگ [[حوزه علمیه نجف|حوزهٔ علمیهٔ نجف]] و مرجع تقلید دورهٔ قبل (متوفی در ۱۳۵۵ق)، به نام میرزا مهدی اصفهانی به مشهد آمد. ابتدا به تدریس سطوح عالیه و سپس خارج فقه و اصول مشغول شد و چون بر مبانی اصولی [[میرزای نائینی]] تسلط کامل داشت و این مبانی در حد خود تازه و بی‌سابقه بود، مورد توجه فضلا و طلاب مشهد قرار گرفت.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص ۲۶</ref> ..و پس از مدتی، کرسی درس معارف را نیز برپا کرد.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص ۲۶</ref>

*'''دوره نخست:'''با ورود وی به مشهد، او مبانی فقهی و اصولی آخوند خراسانی و میرزای نایینی را تدریس کرد.<ref>جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی تحت نظر آقا اسماعیل اصفهانی، انجمن حجتیه، ص ۷</ref>

*'''دوره دوم:''' در دوره دوم، مبانی فقهی و اصولی خود را درس می‌داد. در روزهای پنجشنبه و جمعه مباحثی جدید که سابقهٔ تدریس آن‌ها در حوزه‌های علمیه وجود نداشت تحت عنوان مباحث معارف مطرح شد.<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۲۲۱؛ طلایه‌دار آفتاب (شرح زندگانی شیخ محمود حلبی)، جمع از شاگردان، ص ۳۱</ref> از جملهٔ حضار در این دروس شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی،و شیخ محمود حلبی تولایی بوده‌اند.<ref>جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی، ص ۸</ref> از این دوره [[تقریرات]] محمدحسن بروجردی و [[محمود حلبی]] به جا مانده است. تقریرات حلبی با تصحیح میرزای اصفهانی است. کامل‌ترین و دقیق‌ترین اثر در این دوره آثار شیخ محمود حلبی می‌باشد که تحت عنوان تقریرات اصول، حجیت قرآن، هناک مطالب ثلاثه و مناصب النّبی در آستان قدس رضوی موجود است.<ref>ـ‌آستان قدس، بخش مخطوطات، شمارگان ۱۲۴۵۴، ۱۲۴۵۵، ۱۲۴۵۶، ۱۲۴۸۰</ref> به‌تازگی تقریرات بحث حجیت قرآن از بروجردی نیز یافت شده است.<ref>حسین مفید، مقدمه بر ابواب الهدی</ref>

*'''دوره سوم:''' این دوره تدریس میرزای اصفهانی پس از گذشت مدتی از دوران رضاخان شروع شد. سیاست‌های ضد روحانیت رضاخان موجب شد که اکثر مدارس مشهد، جز یکی دو مورد، تعطیل شود و درس‌ها به صورت رسمی برپا نگردد و حوزهٔ مشهد به رکود دچار گردد. پس از شهریور ۱۳۲۰ شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی، زعامت حوزه را به دست گرفتند و حوزه رشد خود را از سر گرفت.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص ۲۸</ref> از نقلی که از ملکی میانجی باقی مانده است به نظر می‌رسد که درس این دوره فقط مباحث معارف بوده و این بار دیگر خبری از مباحث اصولی نبوده است؛<ref> فصلنامه سفینه، سال اول، ش ۱: نامه میرزا مهدی اصفهانی به شیخ محمدباقر ملکی میانجی در ۲۶ جمادی الثانیة، ص ۷۵</ref>

در این دوره در بحث اصول مبانی خود میرزای اصفهانی نیز به طور جدی‌تری مطرح گردید. در فقه که از دورهٔ قبل اثری یافته نشده، در این دوره آثاری به‌دست آمده است. در مباحث معارفی نیز میرزا تغییراتی داد. اگرچه هنوز به طور کامل روشن نیست که این تغییر در آرا به دلیل تغییر در شیوهٔ طرح و پیدا شدن پایگاهی مستحکم در حوزهٔ علمیه بوده یا اینکه وی تبدل رأیی یافته است.<ref>حسین مفید، مقدمه بر ابواب الهدی؛ برای آگاهی بیشتر رک: حسین مفید، «عقل و علم از منظر میرزا مهدی اصفهانی»، فصلنامه ذهن، ش ۲۶، (تابستان ۱۳۸۵)و نیز بنگرید به مباحث تقریرات شیخ محمود حلبی در مقایسه با نسخ به جای مانده از معارف‌القرآن، ابواب‌الهدی و… .</ref>

::لیکن این دو عالم متشخص [شیخ [[مرتضی آشتیانی]] و میرزا مهدی اصفهانی] در سال ۱۳۶۵ق بدرود زندگی گفتند و [[حوزه علمیه مشهد|حوزهٔ علمیهٔ مشهد]]، با درگذشت آن دو، آخرین مدرسان بزرگ خود را از دست داد و درس خارج در این حوزه مجدداً دچار رکود شد. البته در همان هنگام در گوشه و کنار بعضی درس‌های خارج وجود داشت، ولی این درس‌ها، که مدرسان آن در مراتب علمی بالا قرار نداشتند، نمی­توانست جوابگوی نیاز حوزه ای همچون مشهد باشد. ازاین‌رو این حوزه، پس از شکفتگی نسبی اواخر نیمهٔ اول قرن ۱۴، در اوایل نیمهٔ دوم این قرن بار دیگر دچار توقف و رکود شد و به همین دلیل بسیاری از طلاب ترقی‌طلب آن به قم و نجف هجرت کردند.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص ۲۹</ref>

* [[میرزای نایینی]]؛ او در نخستین حلقه درس نایینی، که بیش از هفت نفر نبودند شرکت کرد. [[سید محمود حسینی شاهرودی|سید محمود شاهرودی]] و [[سید جمال الدین گلپایگانی]] نیز در این حلقه شرکت داشتند. این درس حدود ۵ سال ادامه داشت.<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۱۷۷</ref>

* [[محمد بهاری |محمد بهاری همدانی]]<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۱۷۶-۱۷۸</ref>

* سیّد حسین حائری

اصفهانی در ۱۳۳۸ق، در سن ۳۵ سالگی از میرزای نایینی [[اجازه اجتهاد]] دریافت می‌کند.<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۱۸۲</ref> این اجازه، [[اجازه اجتهاد]] مطلق و از عالی‌ترین اجازات نایینی است.<ref>حسین مفید، مقدمه بر ابواب الهدی: میرزای نائینی شش گونه اجازه داشت که عبارت بودند از اجازهٔ روایت و نقل حدیث از کتب معتبر امامیه برای اهل منبر و خطابه، اجازهٔ امور حسبیه برای اهل فضل و تقوا، اجازهٔ تدریس، اجازهٔ تجزی، اجازهٔ اجتهاد و اجازهٔ اجتهاد مطلق؛ رک: علامه نائینی فقیه نظریه‌پرداز، گفتگو با حجت الاسلام غروی نائینی، </ref> [[آقا ضیاء عراقی]]، [[سید ابوالحسن اصفهانی]] و [[عبدالکریم حائری یزدی]] بر این اجازه حاشیه نوشته‌اند.<ref>محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ص ۱۸۲</ref>

[[حسین وحید خراسانی]]،از آخرین شاگردان اصفهانی، در مصاحبه‎ای مدعی شده که میرزا مهدی [[حوزه علمیه مشهد|حوزهٔ مشهد]] را منقلب کرده است و فضلای مشهد محصول درس اویند و کسانی که او را بیسواد خوانده‌اند، جاهل‌اند.<ref>به نقل از حسین مفید، مکتب معارف خراسان بررسی تاریخ حیات علمی آیت الله میرزا مهدی اصفهانی، مجله زمانه، شماره ۶۲</ref> وحید خراسانی می­‎گوید پس از حضور در درس اصول میرزای اصفهانی در مشهد، در نجف به نکتهٔ تازه­‎تری دربارهٔ مبانی نائینی دست نیافته است. وحید خراسانی به نقل از [[سید جمال‌الدین گلپایگانی]] می‌گوید که میرزای اصفهانی جزء شش یا هفت<ref>تردید از وحید خراسانی است. </ref> نفری بوده که نائینی مبانی خود را دور نخست با ایشان پخته کرده است.<ref>مصاحبه با حسین وحید خراسانی به نقل از حسین مفید، مکتب معارف خراسان بررسی تاریخ حیات علمی آیت الله میرزا مهدی اصفهانی، مجله زمانه، شماره ۶۲</ref>

شاگردان او مانند هاشم قزوینی، حسنعلی مروارید، میرزا جواد تهرانی، مهم‌ترین [[نظام درسی حوزه|دروس سطح]] و [[درس خارج|خارج]] را پس از او در اختیار داشتند.<ref>گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، سید علی خامنه ای، کنگره جهانی حضرت رضا، تیر ماه ۱۳۶۵، ص ۲۶</ref>

با این حال، بنابر آنچه شاگردان وی نقل می‎­کنند، اگرچه صاحب علم جمعی تأثیر به سزایی در شکل‌گیری تفکرات و اندیشه‌های وی داشته است، چنین نبوده است که اصفهانی در تمام جهات از او متأثر بوده و همسویی داشته باشد.<ref>مقدمه حسین مفید بر ابواب الهدی</ref> <ref group="یادداشت">به عنوان نمونه نگارنده از جناب آقای حاج شیخ کاظم خراسانی شنیده که یکی از استادان وی یعنی آیت الله مدرسی، که یکی از شاگردان میرزای اصفهانی بوده، در یکی از مجالس درس از میرزای اصفهانی شنیده است که وی در بحث ظل فرموده صاحب علم جمعی اینجا اشتباه کرده ­اند و ظل صورت بلاماده (نظر ابتدایی میرزای اصفهانی دربارهٔ ظل صورت بلاماده بوده است) نیست، بلکه همان روح است.</ref>

::«بالأخره در عالم رؤیا خود را در یکی از مدارس [[نجف اشرف]] در حجره‌ای دیدم، ورقه‌ای به دست حقیر رسیده کأنّه مثل ورق قرآن‌های باغچه‌سرائی روسی است، ولی ورق او بزرگ‌تر است از اوراق مصحف‌های فعلی. در طرفی از او در عرض ورقه نوشته شده به خط نسخ: «طلب المعارف من غیر طریقنا اهل البیت مساوق لانکارهم» (مظنون حقیر آن است که «لإنکارهم» بود) و این ورقه خط دور او آب طلا بود و در ظهر ورقه در طول او قریب به آخر ورقه در گوشة چپ نوشته شده بود به خط نسخ: «و قد اقامنی الله و انا حجة بن الحسن». بعد از این رؤیا تغییری در حال فقیر به تدریج پیدا شد.»<ref>مقدمه ابواب الهدي، مقدّمه، ص ۲۷</ref>

این ماجرا را بر تفکر میرزا تأثیرگذار می دانند. خود او این مکاشفه را به معنای بطلان عرفان و فلسفه تفسیر می‌کند.<ref>ابواب الهدي، باب ۲۳، ص ۴۱۳</ref>این اتفاق در نگاه شاگردان و مخالفان میرزا مهدی پراهمیت است. حکیمی بر اساس این اتفاق او را در زمره تشرف یافتگان به محضر امام زمان مینویسد.<ref>محمدرضا حکیمی، مكتب تفكيك، ص۲۱۶</ref> حلبی مدعی است این داستان در بیداری بوده است نه رؤیا.<ref>دروس معرف الهيّه، جلسه اوّل، ص۷</ref> مخالفان این روایت را از جهاتی انکار می کنند. واژه های معارف و مساوق در نقل را، بیگانه از لسان اهل بیت می شمرند.

# '''معارف القرآن''': استنساخ از نمازی، بروجردی و… .{{سخ}}این اثر ظاهراً آخرین اثر مبسوط علمی میرزاست که در آن یک دورهٔ کامل از مبانی خود اعم از علم، عقل، معرفه‌الله، اسماء و صفات، نبوت، امامت، مشیت، بداء، خلقت و …، را مطرح نموده و البته اثر را مؤلف تبویب و تقسیم‌بندی نکرده است. این اثر را نمازی و بروجردی استنساخ کرده‌اند.

# '''رسالهٔ مصباح‌الهدی''': در اصول فقه است و به نظر می‌رسد رسالة «مصباح‌الهدی» متأخر از «اصول وسیط» باشد. دقیق‌ترین نسخهٔ «مصباح‌الهدی» با حاشیهٔ میرزا در آستان قدس موجود است. اصول وسیط میانه تقریرات و مصباح الهدی است.{{سخ}}رسالهٔ «مصباح‌الهدی» گزارشی از آرای میرزای اصفهانی در امهات مبانی اصول فقه است که در آن نوآوری‌هایی نیز دیده می‌شود. بنابر عبارتی که در انتهای نسخهٔ صدرزاده آمده ظاهراً این اثر آخرین اثری از آثار میرزای اصفهانی است که به تصحیح وی رسیده است.{{سخ}}این اثر در یک مقدمه و هشت اصل تنظیم شده است. در مقدمه، بحث از تخالف علوم الهی و بشری و فطری بودن شریعت و ارجاع عوام به علما بر اساس [[فطرت]] عقلاییه و فطری بودن شریعت و همچنین سرّ بسط علم اصول از جانب فقهای شیعه مطرح شده است و در اصول هشتگانه مباحث حجج ، استصحاب و … به شیوه ای جدید بیان گردیده است.

# از وی رسائل دیگری نیز به جای مانده است که از آن‌ها می­توان به رسالهٔ «اعجازالقرآن» ( در بحث اعجاز قرآن چندین رساله مختلف دیده می­شود که از آن جمله رساله‌ای فارسی و در پاسخ به شاهزاده افسر (یکی از شاهزادگان قاجار) می­باشد.)، «صوارم‌العقلیه» (در ردّ [[شیخیه]] و [[شیخ احمد احسایی]])، رسالهٔ «غایه‌المنی» و «معراج‌القرب و اللقاء» (در حقیقتِ صلاه)، «المواهب السنه و العنایات الرضویه» (در معاریض و [[توریه]])، افتاء و تقلید، خلقه العوالم (در خلقت و طبیعیات)، جبر و تفویض (در قضا و قدر و بداء)، فهارس فقه و اصول و معارف و اخلاق، رساله معرفت نفس (تقریر دروس عمومی وی در مباحث اخلاق و معارف) و رسائل فقهیِ فی الکر، شرائط التکلیف و النجاسات، الطهاره و طهارات الثلاثه، فی احکام الوضوء، المطهرات و النجاساه و صلاه المیت، فی الفاظ العبادات و الطهارات، فی القرعه، فی بعض احکام الصلاه، الصلاه، الخمس، الطلاق، الاطعمه و الاشربه، حصر المحرمات من الحیوانات و جنات الرضویه اشاره کرد.

تقریرات مباحث میرزای اصفهانی مربوط به دو دورهٔ دوم و سوم می­شود. مهم‌ترین اثر در تقریرات دورهٔ دوم، تقریرات شیخ محمود تولائی است که تصحیحات استاد در حاشیهٔ آن دیده می­شود. تقریر دیگری که از این دوره اما به صورت ناقص به جای مانده است، تقریرات محمدحسن بروجردی است.

اما در باب تقریرات دورهٔ سوم نیز آثاری در فقه و اصول از ملکی میانجی، عسکری طباطبایی و بروجردی دیده شده است. همچنین تقریراتی در بحث قضا و قدر از بروجردی، در معرفت‌شناسی از صدرزاده و مباحث عمومی میرزا که در معرفت نفس و اخلاقیات بوده است به قلم یگانه موجود می‌باشد. این مباحث عمومی در روزهای جمعه و برای عامهٔ افراد مطرح می‌گردیده است.<ref>مجموعه این آثار را می‌توان در آستان قدس رضوی و مجموعه‌ای که به همت آقای محمد بیابانی اسکویی گردآوری شده است یافت (قم، مرکز معارف شیعه).</ref>

ظاهراً مباحث دورهٔ سوم تدریس میرزای اصفهانی ابتدا به صورت مخفیانه در منزل میرزا و پس از قرائت زیارت عاشورا برگزار می‌گردید که در این باره نیز حکایاتی نقل گردیده است.

[[سید جلال الدین آشتیانی]]، مقام علمی میرزای اصفهانی را تأیید نمی‎کرد و معتقد بود اصفهانی قابلیت فراگیری فلسفه نداشته است. آشتیانی بر این باور بود که تلاش‌ها و ریاضت‎های فراوان برای فهم مسائل غامض فلسفه و عرفان، آسیب‎های جدی بر او وارد کرد و تحملش را نسبت به فلسفه و عرفان از دست داد و به مخالفت با فلسفه برخاست.<ref>حسن جمشیدی، گنج پنهان فلسفه و عرفان، ص ۱۱۷</ref> آشتیانی به نقل از سید هادی میلانی می‌گوید: «ایشان در عرفان سر خورد و به جان فلسفه افتاد.»<ref>سید جلال الدین آشتیانی، نقدی بر تهافت، ص ۴۲</ref> آشتیانی هم توانایی علمی میرزا را نفی می‎کند و هم به شواهدی اشاره می‎کند که پریشان حالی میرزا بر پریشان فکری او تأثیر گذاشته است.<ref>حسن جمشیدی، گنج پنهان فلسفه و عرفان، ص ۱۱۹</ref> آشتیانی به نقل از شیخ [[هاشم قزوینی]] می‌نویسد: «ما می‌خواستیم مطالب مرحوم نایینی را برای ما تقریر کند، بعد از آن که تقریرات حاج شیخ محمدعلی خراسانی کاظمینی مدائنی چاپ شد، معلوم شد که کثیری از مباحث را ایشان به گونه ای دیگر و مغایر با آنچه در تقریرات است، طرح نموده است.»<ref>سید جلال الدین آشتیانی، نقدی بر تهافت، ص ۴۴؛ کیهان اندیشه، ش ۳، ص ۵۱</ref>

::«مخالفت با فلسفه در مشهد... برمی‌گردد به زمان آقا میرزا مهدی اصفهانی که شاگرد میرزا حسین نایینی بوده است. او در ابتدا می‌رود و همان طریقه آخوند ملاحسینقلی همدانی و‌آقا شیخ محمد بهاری و آقا سید مرتضی کشمیری را انتخاب می‌کند. روزه زیاد می‌گیرد. نماز زیاد می‌خواند. اذکار و اوراد وارد شده از ائمه را انجام می‌دهد. مدتی این کار را می‌کند. آقای خوئی برای من نقل کرد، از آقای میلانی هم شنیدم که مرحوم آقا شیخ ابوالقاسم اصفهانی که استاد آقای بروجردی بود میگفت: «مرحوم آقا میرزا حسین نائینی پنجاه دینار به من داد و گفت ایشان را به ایران ببر و معالجه اش کن. ما آمدیم شمیران. جایی گرفتیم. پس از مدتی حالش بهتر و سرانجام خوب شد. بعد می‌رود نزد مرحوم آقا میرزا احمد آشتیانی -که شاگرد نائینی بود و با وی دوست بود- و مهمان وی میشود. بعدها آقا میرزا احمد میگفت: شواهد الربوبیه را پیش من میخواند اما فهم مطالب فلسفی برایش از اصعب امور بود. [میرزای اصفهانی] در ابتدا چنین عقایدی نداشت. اما پس از آن که به اصفهان رفت، کارش به جایی رسید که از عرفان سرخورد و به جان فلسفه افتاد.»<ref>کیهان اندیشه، ش ۱، پیرامون تفکر عقلی و فلسفی در اسلام، ص ۲۴-۲۵</ref>

*محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ضمیمه تاریخ و فرهنگ معاصر، مرکز بررسی های اسلامی، قم، ۱۳۷۳

*سید جلال الدین آشتیانی، پیرامون تفکر عقلی در اسلام، کیهان اندیشه، ش ۱، مرداد و شهریور ۱۳۶۴

*حسن جمشیدی، گنج پنهان فلسفه و عرفان؛ زندگی عادی و علمی استاد سید جلال الدین آشتیانی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۴

*سید علی خامنه ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵

*محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۷، انتشارات اسلامیه، ۱۳۵۴