تعقیبات: تفاوت میان نسخه‌ها

نماز به عنوان مهم‌ترین [[فریضه]]‌ای که در دین [[اسلام]] به اقامه آن امر شده است، مبنایی برای شکل‌گرفتن طیفی از آداب دینی است که قبل از نماز یا پس از آن انجام می‌گیرد، که به آداب دینی پس از نماز، تعقیبات گفته می‌شود.

تعقیب در لغت، به معنای دنبال کردن؛ از پی چیزی رفتن؛ دنبال امری یا کسی را گرفتن است.<ref>لغت نامه دهخدا؛ فرهنگ لغت عمید؛ فرهنگ فارسی معین.</ref> و در اصطلاح فقهی، عنوان و آدابی دینی است که ناظر به مجموعه‌ای از اعمال [[مستحب]] است، که پس از [[عبادات]] انجام می‌گیرد. همچنین به معنای اوراد و دعاهایی است که بعد از نماز می‌خوانند.<ref>لغت نامه دهخدا؛ فرهنگ لغت عمید؛ فرهنگ فارسی معین.</ref>

تعبیر تعقیبات، در اخباری از زبان [[امام صادق(ع)]] به کار رفته است. <ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۱؛ ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۹.</ref> و در سده‌های متمادی همواره رایج بوده است.

برخی در تفسیر آیه‌های {{متن قرآن|فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ ﴿۷﴾ وَإِلَیٰ رَبِّک فَارْغَب ﴿۸﴾|سوره=الشرح|آیه=۷-۸}} <ref>انشراح/۸/۹۴-۷.</ref> این دو آیه را ناظر به تعقیبات دانسته‌اند. <ref>نک: طبری، التفسیر، ج۳۰، ص۲۳۷-۲۳۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۹۱؛ ابن قدامه، المغنی، ج۱، ص۲۷۳؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام، ج۱، ص۳۹۰.</ref>

در حالی که برخی از مفسران مانند [[ابن عباس]]، آیه شریفه {{متن قرآن|وَمِنَ اللَّیلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ ﴿۴۰﴾|سوره=ق|آیه=۴۰}}<ref>ق/۵۰/۴۰.</ref> را به تسبیح پس از نماز یا تعقیبات بازگردانده‌اند، شماری از مفسران [[اهل سنت]]، آن را به نمازِ [[نافله]] پس از [[فریضه]] تفسیر کرده‌اند.<ref>نک: طبری، التفسیر، ج۲۶، ص۱۸۲؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۲۳۱.</ref> گفتنی است همین معنای [[نماز تطوع]] پس از نمازِ دیگر، از مهم‌ترین موارد کاربرد اصطلاح تعقیب در متون فقهی اهل سنت بوده است.<ref>نک: ابن قدامه، المغنی، ج۱، ص۴۵۷؛ ابن مفلح، المبدع، ج۲، ص۱۹.</ref>

در برخی از منابع روایی، قرائت برخی سور و آیات، مانند [[معوذات]]، <ref>احمد بن حنبل، مسند، ج۴، ص۱۵۵ و ۲۰۱؛ ابو داوود سجستانی، السنن، ج۲، ص۸۶.</ref> [[سوره یس]] <ref>شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، ص۱۱۷.</ref> یا [[آیه الکرسی]] <ref>ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۰۸.</ref> پس از نماز فریضه توصیه شده است.

در فضیلت تعقیبات گفته شده است که اگر مؤمنی پس از نماز، آن اندازه به تعقیبات بپردازد که نمازِ دیگر فرا رسد، او میهمان خداست و حق او بر خداوند آن است که میهمانش را گرامی دارد.<ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۱.</ref>

گفتن اذکار مکرر پس از نماز، به اشکال گوناگون مطرح شده است، اما مشهورترین و مؤکدترین آنها در تعقیب هر نماز، [[تسبیحات حضرت زهرا (س)]] است، که مشتمل بر ۳۴ تکبیر، ۳۳ الحمد لله و ۳۳ سبحان الله است.<ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۳-۳۴۲؛ ابوالصلاح حلبی، الکافی، ص۱۲۴؛ برای ذکر پس از تسبیحات، نک: طوسی، النهایه، ص۸۵.</ref> در عین حال، به طور کلی به اذکار گوناگون، از تمجید و حمد و تسبیح و تهلیل و صلوات بر [[پیامبر(ص)]] امر شده است. <ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۱.</ref>

در روایات گفته شده است که دعا پس از نمازِ [[فریضه]]، بر نمازِ [[نافله]] رجحان دارد. <ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۲؛ علامه حلی، نهایه الاحکام، ج۱، ص۵۱۰.</ref> بر پایه روایات، دعا پس از نمازهای فریضه به خصوص فجر، ظهر و مغرب، مستجاب است. <ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۵-۳۴۳.</ref> برخی منابع فقهی، بر این نکته تأکید دارند که اذکار و [[ادعیه مأثور]]، بر ادعیه غیر مأثور فضیلت دارند. <ref>محقق حلی، المعتبر، ج۲، ص۲۴۸.</ref>

از آداب توصیه شده در [[روایات]]، [[سجده شکر]] است، که ذکر مربوط به آن، صد بار شکر یا صد بار درخواست عفو است.<ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۴؛ ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۴-۳۲۹.</ref> در برخی منابع، سجده شکر از ویژگیهای [[امامیه]] دانسته شده است. <ref>ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۱.</ref>

در حالی که اساس سجده شکر از مشترکات امامیه با [[مذهب|مذاهب]] اهل سنت است، انجام آن پس از نماز، از سوی برخی [[فقیه|فقهای]] اهل سنت به سبب خوف از [[بدعت]] و داخل شدن آن در سنن نماز، مکروه شمرده شده است.<ref>نک: ابن عابدین، رد المحتار، ج۱، ص۴۵۲؛ حصکفی، الدر المختار، ج۲، ص۱۱۹.</ref>

از جمله آداب عبادی توصیه شده در پایان تعقیبات، [[تعفیر]] است و آن حالتی است که نمازگزار، گونه‌های خود را بر زمین می‌ساید.<ref>ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۲؛ ابوالصلاح حلبی، الکافی، ص۱۲۴.</ref> همچنین توصیه شده است که نمازگزار در حال تعفیر، ساعدها و سینه و شکم خود را بر زمین نهد. <ref>یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرایع، ص۷۸.</ref>

در باب [[نماز جماعت]]، توصیه شده است که [[امام جماعت]] تا آن‌گاه که متأخرین از [[ماموم|مأمومین]] نماز خود را به پایان برند، تسبیح گوید، اما در مجموع تعقیب را کوتاه سازد.<ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۱.</ref> اما در روایات [[اهل سنت]]، به خصوص از کراهت تعقیب در نمازهای [[ماه رمضان]] و نگرانی از خستگی مردم سخن به میان آمده است.<ref>ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۱۶۸-۱۶۷.</ref> و‌گاه اطاله قعود (طولانی نشستن) برای امام جماعت، به طور کلی مکروه شمرده شده است. <ref>نک: ابن مفلح، المبدع، ج۲، ص۹۳؛ مرداوی، الانصاف، ج۲، ص۲۹۹.</ref>

در منابع فقهی،‌گاه مبحث تعقیبات بسیار کوتاه مطرح شده است.<ref>محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۹۰؛ علامه حلی، تبصره المتعلمین، ص۴۹؛ شهید ثانی، الروضه البهیه، ج۱، ص۳۹۶-۳۹۵.</ref> در حالی که در برخی متون که توجه بیشتری به سنن نماز دارند، مبحث تعقیبات، تفصیلی تمام یافته است.<ref>شهید اول، الالفیه، ص۱۲۹ به بعد؛ قمی، غنائم الایام، ج۳، ص۸۷ به بعد؛ نراقی، مستند الشیعه، ج۵، ص۳۹۲ به بعد؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام، ج۱، ص۳۹۰ به بعد.</ref>

آن اندازه که در منابع [[امامیه]] اذکار و ادعیه به عنوان تعقیبات، دیده می‌شود، در منابع [[اهل سنت]] بسط نداده‌اند. در طیفی از آثار آنان، برخی از ادعیه مأثور و حتی دعای غیر مأثور پس از نماز، [[مستحب]] دانسته شده است. در حالی که در برخی از منابعِ آنان، قعود پس از نماز و ذکر و دعا، به سبب خوف از [[بدعت]] و داخل شدن آن در سنن نماز، ناروا انگاشته و [[مکروه]] شمرده شده است.<ref>نک: ابن تیمیه، کتب و رسائل و فتاوی، ج۲۲، ص۵۱۹-۵۱۸ و ج۲۴، ص۲۲۲؛ ابن مفلح، الفروع، ج۲، ص۱۱۶.</ref>

تعقیبات موضوع برخی تک‌نگاری‌های فقهی نیز بوده است، که از آن جمله است، رساله‌ای با عنوان «‌التعقیب و التعفیر‌» از ابوالعباس [[ابن نوح سیرافی]] <ref>نجاشی، الرجال، ص۸۷-۸۶</ref>، رساله‌ای از [[ابن فهد حلی]] با عنوان «‌الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض‌» <ref>چ سنگی در حاشیه مکارم الاخلاق، ۱۳۴۱ق</ref>، و رساله‌ای از [[محقق کرکی]].<ref>برای متون دیگر در این زمینه به زبان‌های عربی، فارسی، اردو و گجراتی، نک: آقابزرگ، الذریعه، ج۳، ص۱۲ و ج۴، ص۲۱۹-۲۱۸ و ج۶، ص۳۹۳ و ج۱۰، ص۳۲ و ج۱۱، ص۴۷ و ج۱۲، ص۹۵- ۹۳ و ج۱۵، ص۶ و ج۲۲، ص۱۷ و ج۲۵، ص۱۱۵-۱۱۴.</ref>