تعقیبات: تفاوت میان نسخه‌ها

نماز به عنوان مهم‌ترین [[فریضه]] ای که در دین [[اسلام]] به اقامه آن امر شده است، مبنایی برای شکل گرفتن طیفی از آداب دینی است که قبل از نماز یا پس از آن انجام می گیرد، که به آداب دینی پس از نماز، تعقیبات گفته می‌شود.

تعقیب در لغت، به معنای دنبال کردن؛ از پی چیزی رفتن؛ دنبال امری یا کسی را گرفتن است.<ref>لغت نامه دهخدا؛ فرهنگ لغت عمید؛ فرهنگ فارسی معین.</ref> و در اصطلاح فقهی، عنوان و آدابی دینی است که ناظر به مجموعه‌ای از اعمال [[مستحب]] است، که پس از [[عبادات ]] انجام می‌گیرد. همچنین به معنای اوراد و دعاهایی است که بعد از نماز می‌خوانند.<ref>لغت نامه دهخدا؛ فرهنگ لغت عمید؛ فرهنگ فارسی معین.</ref>

تعبیر تعقیبات، در اخباری از زبان [[امام صادق(ع)]] به کار رفته است. <ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص341؛ ابن بابویه، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج1، ص 329.</ref> و در سده‌های متمادی همواره رایج بوده است.

برخی در تفسیر آیه‌های «فَاِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ، وَ اِلى رَبِّک فَارْغَبْ» <ref>انشراح/8/94-7.</ref> این دو آیه را ناظر به تعقیبات دانسته‌اند. <ref>نک‌ : طبری، التفسیر، ج30، ص237-236؛ طبرسی، مجمع‌ البیان‌، ج10، ص391؛ ابن قدامه، المغنی‌، ج1، ص273؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام‌، ج1، ص390.</ref>

در حالی که برخی از مفسران مانند [[ابن عباس]]، آیه شریفه « وَمِنَ اللَّیلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ»<ref>ق/50/40.</ref> را به تسبیح پس از نماز یا تعقیبات بازگردانده‌اند، شماری از مفسران [[اهل سنت]]، آن را به نمازِ [[نافله]] پس از [[فریضه]] تفسیر کرده اند.<ref>نک‌ : طبری، التفسیر، ج26، ص182؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج4، ص231.</ref> گفتنی است همین معنای [[نماز تطوع]] پس از نمازِ دیگر، از مهم‌ترین موارد کاربرد اصطلاح تعقیب در متون فقهی اهل سنت بوده است.<ref>نک‌ : ابن قدامه، المغنی‌، ج1، ص457؛ ابن مفلح، المبدع‌، ج2، ص19.</ref>

در برخی از منابع روایی، قرائت برخی سور و آیات، مانند [[معوذات]]، <ref>احمد‌بن‌حنبل، مسند، ج4، ص 155 و 201؛ ابو‌داوود سجستانی‌، السنن‌، ج2، ص86.</ref> [[سوره یس]] <ref>شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، ص117.</ref> یا [[آیه الکرسی]] <ref>ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج1، ص308.</ref> پس از نماز فریضه توصیه شده است.

در فضیلت تعقیبات گفته شده است که اگر مؤمنی پس از نماز، آن اندازه به تعقیبات بپردازد که نمازِ دیگر فرا رسد، او میهمان خداست و حق او بر خداوند آن است که میهمانش را گرامی دارد.<ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص341.</ref>

گفتن اذکار مکرر پس از نماز، به اشکال گوناگون مطرح شده است، اما مشهورترین و مؤکدترین آنها در تعقیب هر نماز، [[تسبیحات حضرت زهرا(س)]] است، که مشتمل بر 34 تکبیر، 33 الحمد لله و 33 سبحان الله است.<ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص 343-342؛ ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ برای ذکر پس از تسبیحات، نک‌ : طوسی، النهایه، ص85.</ref> در عین حال، به طور کلی به اذکار گوناگون، از تمجید و حمد و تسبیح و تهلیل و صلوات بر [[پیامبر(ص)]] امر شده است. <ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص 341.</ref>

در روایات و کتب فقهی، بر دعا و ذکر پس از نماز تأکید شده است. در این باره، ادعیه مأثوری نیز وارد شده است که از مشهورترین آنها در منابع [[امامیه]]، دعای «لا اله الا الله وحده وحده...» است.<ref> ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ طوسی، النهایه، ص 85-84؛ قس: مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحیح‌، ج2، ص888؛ ابو‌داوود سجستانی‌، السنن‌، ج2، ص184.</ref> همچنین می توان از دعای «اللهم انی اسألک من کلِ خیرٍ احاط بِه علمک ...» یاد کرد، که در روایات توصیه شده است. <ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص343؛ ابن بابویه، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج 1، ص323؛ برای دعاهای دیگر، نک‌ : کلینی، الکافی‌، ج3، ص346-343؛ ابن بابویه، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج1، ص 325-324 و328-327.</ref>

افزون بر ادعیه مشترک، برای هر یک از نمازهای روزانه، دعای مخصوصی نیز آمده است. <ref>ابن بابویه، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج1، ص-327326؛ ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ طوسی، مصباح‌ المتهجد، ص200 ؛ ابن طاووس، فلاح‌ السائل‌، 171-170 ؛ برای رساله‌ای مستقل در این باره، نک‌ : آقابزرگ، الذریعه، ج4، ص 218. </ref>این در حالی است که بارها گوشزد شده است، که نمازگزار باید هر آنچه را نیاز دارد، از خداوند بخواهد و دعا کند.<ref>ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ محقق حلی، المعتبر، ج2، ص 248.</ref>

در روایات گفته شده است که دعا پس از نمازِ [[فریضه]]، بر نمازِ [[نافله]] رجحان دارد. <ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص342؛ علامه حلی، نهایه الاحکام، ج1، ص510.</ref> بر پایه روایات، دعا پس از نمازهای فریضه به‌خصوص فجر، ظهر و مغرب، مستجاب است. <ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص345-343.</ref> برخی منابع فقهی، بر این نکته تأکید دارند که اذکار و [[ادعیه مأثور]]، بر ادعیه غیر مأثور فضیلت دارند. <ref>محقق حلی، المعتبر، ج2، ص 248.</ref>

از آداب توصیه شده در [[روایات]]، [[سجده شکر]] است، که ذکر مربوط به آن، صد بار شکر یا صد بار درخواست عفو است.<ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص 344؛ ابن بابویه، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج1، ص 334-329.</ref> در برخی منابع، سجده شکر از ویژگیهای [[امامیه]] دانسته شده است. <ref>ابن بابویه، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج1، ص331.</ref>

در حالی که اساس سجده شکر از مشترکات امامیه با [[مذهب|مذاهب]] اهل سنت است، انجام آن پس از نماز، از سوی برخی [[فقیه|فقهای]] اهل سنت به سبب خوف از [[بدعت]] و داخل شدن آن در سنن نماز، مکروه شمرده شده است.<ref>نک‌ : ابن عابدین، رد المحتار، ج1، ص452؛ حصکفی، الدر المختار، ج2، ص119.</ref>

از جمله آداب عبادی توصیه شده در پایان تعقیبات، [[تعفیر]] است و آن حالتی است که نمازگزار، گونه‌های خود را بر زمین می ساید.<ref>ابن بابویه، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج1، ص332؛ ابوالصلاح حلبی ، الکافی‌، ص124.</ref> همچنین توصیه شده است که نمازگزار در حال تعفیر، ساعدها و سینه و شکم خود را بر زمین نهد. <ref>یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرایع، ص 78.</ref>

در باب [[نماز جماعت]]، توصیه شده است که [[امام جماعت]] تا آن‌گاه که متأخرین از [[ماموم|مأمومین]] نماز خود را به پایان برند، تسبیح گوید، اما در مجموع تعقیب را کوتاه سازد.<ref>کلینی، الکافی‌، ج3، ص341.</ref> اما در روایات [[اهل سنت]]، به‌خصوص از کراهت تعقیب در نمازهای [[ماه رمضان]] و نگرانی از خستگی مردم سخن به میان آمده است.<ref>ابن ابی شیبه، المصنف، ج2 ، ص168-167.</ref> و گاه اطاله قعود(طولانی نشستن) برای امام جماعت، به‌طور‌کلی مکروه شمرده شده است. <ref>نک‌: ابن مفلح، المبدع‌، ج2، ص93؛ مرداوی، الانصاف‌، ج2، ص299.</ref>

در منابع فقهی، گاه مبحث تعقیبات بسیار کوتاه مطرح شده است.<ref>محقق حلی، شرائع‌ الاسلام‌، ج1، ص90؛ علامه حلی، تبصره المتعلمین، ص49؛ شهید ثانی، الروضه البهیه، ج1، ص396-395.</ref> در حالی که در برخی متون که توجه بیشتری به سنن نماز دارند، مبحث تعقیبات، تفصیلی تمام یافته است.<ref>شهید اول، الالفیه، ص129 به بعد‌؛ قمی، غنائم الایام، ج3، ص87 به بعد؛ نراقی، مستند الشیعه،ج5، ص392 به بعد؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام‌، ج1، ص390 به بعد‌.</ref>

آن اندازه که در منابع [[امامیه]] اذکار و ادعیه به عنوان تعقیبات، دیده می شود، در منابع [[اهل سنت]] بسط نداده اند. در طیفی از آثار آنان، برخی از ادعیه مأثور و حتى دعای غیر مأثور پس از نماز، [[مستحب]] دانسته شده است. در حالی که در برخی از منابعِ آنان، قعود پس از نماز و ذکر و دعا، به سبب خوف از [[بدعت]] و داخل شدن آن در سنن نماز، ناروا انگاشته و [[مکروه]] شمرده شده است.<ref>نک‌: ابن‌تیمیه، کتب و رسائل و فتاوی، ج22، ص519-518 و ج24، ص222؛ ابن‌مفلح، الفروع، ج2، ص116.</ref>

== تک نگاری هایی در باره تعقیبات ==

تعقیبات موضوع برخی تک نگاریهای فقهی نیز بوده است، که از آن جمله است، رساله ای با عنوان «التعقیب و التعفیر» از ابوالعباس [[ابن نوح سیرافی]] <ref>نجاشی، الرجال، ص87-86</ref>، رساله ای از [[ابن فهد حلی]] با عنوان «الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض»<ref>چ سنگی در حاشیه مکارم الاخلاق، 1341ق</ref>، و رساله‌ای از [[محقق کرکی]].<ref>برای متون دیگر در این زمینه به زبان های عربی، فارسی، اردو و گجراتی، نک‌ : آقابزرگ، الذریعه، ج3، ص12 و ج4، ص219-218 و ج6، ص393 و ج10، ص32 و ج11، ص47 و ج12، ص95- 93 و ج15، ص6 و ج22، ص17 و ج25، ص115-114.</ref>