حوزه علمیه جبل‌عامل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حوزه علمیه جبل عامل''' به مجموعه اى از مراكز علمى آموزشى شیعى در برخى شهرها و روستاهاى [[جبل عامل]] در کشور لبنان از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم اطلاق می شود. اهمّ حوزه هاى علمیه جبل عامل در روستای [[میس]] و شهرهای [[جزین|جِزّین]]، [[عیناتا|عَیناتا]]، [[جبع|جُبَع]]، [[مشغره|مَشْغَرَه]] و [[کرک]] پایه گذارى شده بودند. [[شهید اول]]، [[شهید ثانی]]، [[شیخ حر عاملی]] و [[محقق کرکی]] از علمای مشهور حوزه علمیه جبل عامل است. درس آموختگان حوزه جبل عامل و آثار تألیف شده این حوزه بیشترین سهم و تأثیر را در شكل گیرى [[حوزه علمیه اصفهان|حوزه اصفهان]]، حوزه هاى [[شیعه]] و حتى [[حوزه علمیه نجف|حوزه نجفِ]] متأخر داشته است.

* این مراكز، [[حوزه علمیه|حوزه]] به مفهوم امروزى، كه سنّتهاى آموزشى معیّن و ثابتى دارند، نبوده اند. از اینرو، حتى نمى توان این مراكز را با نمونه هاى پیشتر (مانند [[حوزه علمیه حله|حوزه حلّه]]) یا نمونه بعدى ([[حوزه علمیه اصفهان|حوزه اصفهان]]) همانند دانست.

* حوزه هاى جبل عامل عمومآ با وجود استادى فاضل پا مى گرفت كه طلاب به قصد تحصیل نزد او مى رفتند و با مرگ استاد و به علت نبود استاد مبرِّز دیگرى در آنجا، حوزه از میان مى رفت.

مراد از [[جبل عامل]]، جبل عامل فرهنگى است كه نباید با جبل عامل تاریخى یكى گرفته شود. جبل عامل هیچگاه واحدى سیاسى با حد و مرز مشخص نبوده است. این منطقه، در واقع، یك محدوده بزرگ مسكونی بوده كه پس از مهاجرت قبیله یمنی [[عامله]] بدانجا، نام نخستین آن، یعنى جبل الجلیل، به تدریج متروك شده و به جاى آن جبل عامل به كار رفته است.

در عصر ممالیك و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوك،<ref>نوعى نظام تقسیم بندى اراضى براى گرفتن مالیات و نیز اقطاع زمینها</ref> جبل عامل به دو شهر [[صور]] و [[نبطیه]] محدود شد و سرانجام بر اثر نهضت علمى شیعى، كه عامل پیوند بخش اصلى ساكنان جبل عامل به یكدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگى ویژه اى یافت و بخشهایی از مغرب و مركز [[دشت بقاع]] نیز به این جغرافیاى فرهنگى پیوستند و دو شهر [[مشغره|مَشْغَره]] و [[کرک|كَرَك]] نیز بدانها اضافه شدند. بر مبناى این حیطه جغرافیایى بود كه نخستین و مهمترین كتاب تاریخى شرح حركتهاى علمى در جبل عامل و عالمان آن، یعنى كتاب [[امل الامل |امل الامل فى علماء جبل عامل]]، را [[شیخ حر عاملی|شیخ حرّ عاملى]] تألیف كرد.<ref>ر.ک:مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 19ـ30</ref>

درباره پیشینه فرهنگى حوزه جبل عامل، شواهدى در دست نیست كه نشان دهد وضع فرهنگى آنجا پیش از فعالیتهاى [[شهید اول|محمدبن مكى عاملى]] (متوفى 786) معروف به شهید اول و تأسیس حوزه [[جزین]]، با وضع فرهنگى [[شام]] و [[شیعه|تشیع]] شامى چه تفاوتى داشته است.

===ویژگى تشیع شامى===

ویژگى [[شیعه|تشیع]] شامى، نداشتن فرهنگ مكتوب و فقدان سنّت فكرى بود؛ اما دو شهر [[حلب]] و [[طرابلس]]، به سبب ارتباط علمى با حوزه هاى [[بغداد]] و [[حله|حلّه]]، وضع متفاوتى داشتند. البته نباید اقدامات فردىِ برخى عالمان جبل عامل را، در طول دو قرن پیش از شهید اول، نادیده گرفت.

* از جمله این عالمان، [[اسماعیل بن حسین عودی جزینی]](متوفى 580)، جمال الدین [[یوسف بن حاتم مشغری]] (متوفى ح 664)، [[طومان بن احمد مناری]] (متوفى728) و [[صالح بن مشرف طلوسی|صالح بن مشرف طَلُّوسى]] (نیاى اعلاى [[شهید ثانی]])، از تربیت شدگان [[حوزه حله|حوزه حلّه]] بودند. اقدامات این افراد در هموار كردن راه براى [[شهید اول]] و تأسیس حوزه جبل عامل سهم اساسى داشته است<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 67ـ76</ref>

* نام [[ابوالقاسم بن حسین بن محمد بن عود حلبی]] (متوفى 677 یا 679)، فقیه حلبى دیگرى را كه به اجبار به [[جزین]] مهاجرت كرده بود، باید به این افراد افزود<ref>سبط بن عجمى، ج 1، ص 362ـ365</ref> كه جمعى از عالمانِ نه چندان مشهور عاملى نزد وى تحصیل كردند؛ از جمله جمال الدین [[ابراهیم بن ابی الغیث بخاری]] (متوفى ح 736)، كه نقش مهمى در شكل گیرى اولیه حوزه جبل عامل داشت، اما ظاهراً سیطره و سختگیریهاى شدید ممالیك مانع فعالیتهاى جدّى و گسترده وى مى شد.<ref>صَفَدى،  الوافى بالوفیات، ج 6، ص79ـ83؛ صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج1، ص107ـ110؛ مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 78ـ89</ref>

* پدر شهید اول، [[مکی بن محمد جزینی]] (متوفى ح 728)، نزد [[طومان بن احمد مناری عاملی]] شاگردى كرده بود و منارى خود از شاگردان ابراهیم بخارى و بخارى شاگرد ابن عود بود.<ref>افندى اصفهانى، ج 3، ص 22</ref> در نتیجه همین تلاشهاى مستمرِ تقریباً دو قرنه، حوزه جبل عامل آرام آرام شكل گرفت، هر چند بخش عمده و مهم حركت علمى در جبل عامل، حاصل كوشش هاى [[شهید اول]] است.

'''مهمترین حوزه هاى علمیه جبل عامل'''

اهمّ حوزه هاى علمیه جبل عامل براى این شهرها یا روستاها پایه گذارى شده اند :

[[جزین|جِزّین]]، از شهرهاى مرزهاى شمالی منطقه [[جبل عامل]] است.

حوزه علمیه این شهر را مى توان اساس تشكیل دیگر حوزه هاى علمیه در جبل عامل دانست.

بنیانگذار حوزه جزّین، [[شهید اول|محمدبن مكى بن محمد]] مشهور به شهید اول است.

در جنبه فرهنگى، به تربیت شاگردان توجه فراوانى نشان داد و بسیارى از آنان را كه از مناطق گوناگون، همچون [[حلب]] و شهرهاى [[عراق]]، بودند تربیت كرد. بعدها این شاگردان در گسترش حوزه جبل عامل نقش مهمى ایفا كردند. نام 29 تن از این افراد دانسته است، اما بى تردید شمار شاگردان شهید بیش از این بوده است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 156ـ159؛ مهاجر، الشهیدالاول، فصل 4، بخش 5</ref>

شهید در جزّین مدرسه اى بنا نهاد كه یكى از شاگردان او، به نام [[محمد بن علی بتدینی|محمدبن على بِتِدّینى]]، آن را مدرسه اى بزرگ خوانده است. دو تن از شاگردان شهید اول از [[حله|حلّه]] نیز وى را در تأسیس مدرسه یارى كردند.

شهید همچنین دو كتاب مهم خود، [[الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه|الدروس الشرعیة فى فقه الامامیة]] و [[ذکری الشیعه فی احکام الشریعه|ذِكرَى الشیعة فى احكام الشریعة]]، را به درخواست شاگردان خود نگاشت.

شهید كوشید تغییراتى در جامعه [[شیعیان]] [[جبل عامل]] پدید آورد. وى با پیروى از نظام وكالت، كه در عصر حضور [[ائمه(ع)|ائمه]] براى جمع آورى مالیاتهاى شرعى وجود داشت، نایبانى را از میان شاگردان برگزیده خود به مناطق مختلف جبل عامل فرستاد.

فعالیتهاى [[شهید اول|شهید]] در زمینه اجتماعى، اولین سازماندهى اجتماعى شیعیان در جبل عامل به شمار مى رود. تلاشهاى اجتماعى او باعث شكل گیرى برخى فعالیتهاى سیاسى شیعیان شد.

[[عیناتا|عَیناتا]] شهرى در بلندیهاى جنوب غربى جبل عامل است.

تاریخچه حوزه عیناتا با زندگانى دو خاندان برجسته شیعه این شهر یعنی [[بنوحسام]]، و [[آل خاتون]] پیوند دارد.

بنیانگذار حوزه عیناتا، [[جعفر بن حسام عیناتی|زین الدین جعفر بن حسام عیناتى]]، از بنوحسام است. [[حر عاملی|حرّ عاملى]]<ref>حر عاملی، قسم 1، ص 45</ref> او را از مشایخ برجسته شمرده و [[مجلسی دوم|مجلسى]]<ref>مجلسی، ج 107، ص 69</ref> از وى با تعبیر شیخ اعظم اعلم یاد كرده است. وى در [[جزین]] تحصیل كرد و سپس به عیناتا بازگشت و حوزه عیناتا را تأسیس كرد.

* جمال الدین [[احمد عیناتی]] در تثبیت حوزه عیناتا سهم مهمى داشت. اطلاع ما درباره نقش جمال الدین براساس این نكته است كه وى استاد دو تن از عالمان برجسته عاملى، به نامهاى [[محمد بن احمد بن محمد صهیونی]](متوفى ح 879)<ref>مجلسى، ج 105، ص 38، 53</ref> و [[محمد بن علی بن محمد بن خاتون عیناتی]](متوفى ح 900)<ref>مجلسى، ج 105، ص 20ـ21</ref> بود.

* [[ناصر بن ابراهیم احسایی بویهی]] (متوفى 853)، از ساكنان [[احساء]]،<ref>افندى اصفهانى، ج 5، ص 232ـ235</ref> نیز در جوانى به جبل عامل مهاجرت كرد و تا پایان عمر در عیناتا سكونت گزید.<ref>حرّعاملى، قسم 1، ص 187</ref> با توجه به تاریخ درگذشت وى، بویهى نیز احتمالا از شاگردان جمالالدین بوده است. شاگردى این اشخاص نزد جمال الدین نشان مى دهد كه وى برجسته ترین فقیه عصر خود بوده است، به طورى كه بویهى براى فراگیرى [[فقه]]، از منطقه احساء به عیناتا مهاجرت كرد.

* در میان شاگردان جمال الدین، شخصى كه اهمیت فراوانى دارد و بعدها با كم شدن نقش خاندان [[بنوحسام]]، تأثیر مهمى در تداوم فعالیتهاى حوزه عیناتا گذاشته، [[شمس الدین محمد بن علی|شمس الدین محمدبن على]] مشهور به [[ابن خاتون]] است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 168ـ175</ref>

* دو تن از مشهورترین شاگردان او، فرزندش [[ابوالعباس جمال الدین احمد]] (متوفى ح 977)<ref>حرّعاملى، قسم 1، ص 33</ref> و [[محقق کرکی|على بن عبدالعالى كَرَكى]] مشهور به محقق كركى و محقق ثانى(متوفى 940)، در تحولات حوزه جبل عامل نقش مهمى ایفا كردند.

* در روزگار ابوالعباس احمد و فرزندش [[نعمت الله علی بن احمد|نعمت اللّه على بن احمد]] (متوفى ح 988) و نوه اش احمد، حوزه [[عیناتا]] به اوجِ شكوه خود رسید و دو تن از برجسته ترین فقیهان شیعه، یعنى [[محقق کرکی|على بن عبدالعالى كركى]] و [[شهید ثانی|زین الدین بن على جُبعى/ جُباعى]] معروف به شهیدثانى(متوفى 966)،<ref>حرّعاملى، قسم 1، ص35</ref> نزد برخى از افراد خاندان [[ابن خاتون]] درس خواندند و از آنان اجازه گرفتند.

* عالم و فقیه برجسته ایرانى، [[ملاعبدالله بن حسین تستری|ملاعبداللّه بن حسین تسترى]] (متوفى 1021)، به [[عیناتا]] سفر كرد و نزد [[نعمت الله علی|نعمت اللّه على]] (متوفى ح 988) مشهور به ابن خاتون و فرزندش احمد تحصیل كرد و از هر دو اجازه عام گرفت.<ref>ر.ک:مجلسى، ج 106، ص 88ـ96</ref>

* همچنین فقیه برجسته عاملى، [[علی بن هلال کرکی|على بن هلال كركى]] مشهور به شیخ على منشار (متوفى 984)<ref>آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج15، ص186</ref> از جمال الدین احمدبن محمدبن على بن خاتون عیناتى روایت كرده است.<ref>افندى اصفهانى، ج4، ص284</ref> على بن هلال بعدها به ایران سفر كرد و در روزگار [[شاه طهماسب]] (متوفى 984) [[شیخ الاسلام]] [[اصفهان]] شد.<ref>منشى قمى، ج 1، ص 614؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 154، 156</ref>

رونق حوزه عیناتا، كه بیش از یك قرن به طول انجامید، با مهاجرت برخى افراد [[آل خاتون]] به [[ایران]] و [[هند]] از میان رفت.<ref>جبل عامل بین الشهیدین، ص 173ـ174</ref>

كَرَك/ كرك نوح، در مركز جبل [[لبنان]] واقع است.

نخستین عالمِ شناخته شده این منطقه، [[احمد بن طارق کرکی|احمدبن طارق كركى]] (متوفى 592) است. [[ذهبی]]<ref>ذهبی، ج 21، ص 270ـ271</ref> از او با وصف محدّث و عالم یاد كرده و گفته كه تاجرى [[شیعه]] بوده است.

* پیشگامِ تأسیس حوزه كرك، [[حسین بن محمد بن هلال کرکی]] (متوفى ح 757)، شاگرد [[شهید اول]]، است. وى با شهید در [[حلّه]] آشنا شد و نزد وى شاگردى و از او اجازه دریافت كرد<ref>ر.ک:افندى اصفهانى، ج 3، ص 374ـ375</ref> دانسته هاى ما درباره وى محدود به همین مطالب است. با این حال، حوزه كرك در روزگار وى اهمیت [[عیناتا]] را نیافت.

* از دیگر عالمان كرك، [[محمد بن عبدالعالی کرکی|محمدبن عبدالعالى كركى]] (متوفى 808)، از شاگردان [[شهید اول]]، است.<ref> ر.ک:مجلسى، ج 104، ص 28ـ29</ref> وى مطمئناً در كرك ساكن بوده، اما از اینكه در شكل گیرى حوزه كرك نقشى داشته است یا خیر، اطلاعى در دست نیست.

شخصیت اصلى در تحول حوزه كرك، [[عزالدین حسن بن یوسف]] مشهور به ابن عشره كسروانی (متوفى 862) است. وى نزد دو تن از شاگردان شهید، یعنى [[حسن بن ایوب]] و [[محمد بن علی بن نجده|محمدبن على بن نَجْده]]،<ref>افندى اصفهانى، ج 1، ص 264</ref> و به احتمال بسیار در [[جزین]] تحصیل كرده و پس از اتمام تحصیلات، به [[کرک|كرك]] بازگشته است، زیرا شاگردانش براى تحصیل نزد وى به كرك مى رفته اند.

نكته مهم دیگر درباره حوزه كرك، اقامت خاندان سادات [[بنواعرج]] در آنجاست كه تا زمان مهاجرت به [[ایران]]، جایگاه و اهمیت ویژه اى در كرك داشتند و، برخلاف [[آل خاتون]]، در ایران نیز مقام ممتازى به دست آوردند.

'''شخصیت های برجسته'''

[[حسن بن ایوب]] مشهور به ابن نجم الدین (از شاگردان [[شهید اول]] و از استادان [[جعفر بن حسام عیناتی|جعفر بن حسام عیناتى]] و [[ابن عشره کسروانی|ابن عشره كسروانی]])، فرزندش جعفر<ref>صدر، ج 1، ص 71</ref> و نواده اش [[حسن بن جعفر کرکی|بدرالدین حسن بن جعفر كركى]] (متوفى 933)، از شخصیتهاى شناخته شده [[بنواعرج|خاندان بنواعرج]] اند.

حسن بن جعفر نخستین فرد این خاندان است كه در [[کرک]] اقامت گزید.<ref>ر.ک:حرّ عاملى، قسم 1، ص 56</ref> از محضر درس او در كرك، كسانى چون [[شیخ علی منشار|شیخ على منشار]] و [[شهید ثانی]]<ref>عودى جزینى، ص 159</ref> كه جملگى از عالمان مشهور دوران خود بودند، استفاده كردند. پس از شهید اول، وى نخستین استاد حوزه جبل عامل است كه درباره تألیفاتش دانسته هاى كاملى در دست داریم كه براى شناخت فضاى فكرى و دانش هاى مورد توجه در حوزه كرك سودمند است.

[[میس|مَیس]]، روستایی در بلندی هاى جنوبى جبل عامل كه بر دشتهاى حوله مشرف است.

شخصیت محورى در شكل گیرى حوزه میس، [[علی نب عبدالعالی میسی|على بن عبدالعالى میسى]] مشهور به ابن مُفلح (متوفى 938) است. به طور كلى، او در تحولات فرهنگى [[جبل عامل]] سهم بزرگى داشته است.

[[شهید ثانی|شهیدثانى]] ـ كه از سال 925 تا 933 در میس شاگرد میسى بوده<ref>عودى جزینى، ص 158</ref> ـ از وى با تعابیرى چون امام اعظم، شیخ بزرگان عصر و تربیت كننده علما (مربى العلماء) یاد كرده است.<ref>ر.ک:مجلسى، ج 105، ص 149</ref>

از میان شاگردان میسی، [[حسن بن جعفر بن ایوب کرکی|حسن بن جعفربن ایوب كركى]] و [[علی بن احمد بن حجه جباعی|نورالدین على بن احمدبن حَجّه جُباعى]] را مى شناسیم.<ref>ر.ک:حرّعاملى، قسم 1، ص 188</ref> میسى شاگردان دیگرى نیز داشته، زیرا عبارت «تربیت كننده علما» كه شهید در وصف او به كار برده، نشاندهنده گستردگى حوزه درس و بحث اوست.

حوزه میس كه در عمر كوتاه خود خوش درخشیده بود، پس از درگذشت میسى در 938 و به ویژه تحت فشارهاى حكومت عثمانى، ضعیف شد.

از اجازه اى كه ابراهیم، فرزند دانشمندِ میسى، در سال 975 براى فرزند خود، عبدالكریم، در [[نجف]] صادر كرد،<ref>ر.ک:مجلسى، ج 105، ص 180ـ181</ref> مى توان دریافت كه در پى مرگ میسى، ابراهیم و پسرش به نجف كوچیدند. عبدالكریم از نجف به [[ایران]] مهاجرت كرد و به دربار [[شاه طهماسب صفوی|شاه طهماسب صفوى]] راه یافت. پسر عبدالكریم، [[شیخ لطف الله میسی |شیخ لطف اللّه میسى]] است كه مسجد مشهور [[مسجد شیخ لطف الله|شیخ لطف اللّه]] در [[اصفهان]] به نام اوست.<ref>ر.ک:اسكندرمنشى، ج 1، ص 157، با این ملاحظه كه به جاى میسى طیسى ضبط شده است؛ افندى اصفهانى، ج 4، ص 117</ref>

[[مشغره|مَشْغَرَه]]، شهرى واقع در دامنه هاى جبل [[لبنان]]، بر كناره وادى اى كه نهر لیتانى آن را به دو بخش [[دشت بقاع]] و [[جبل عامل]] تقسیم كرده است.

مشغره خیلى زود در راه زمینه سازى جنبش علمى شیعى جبل عامل تلاشهاى خود را شروع كردند. نام [[یوسف بن حاتم مشغری|یوسف بن حاتِم مشغرى]] كه به [[حلّه]] رفت و در آنجا درس خواند، دانسته است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 68ـ72</ref> پس از او تا روزگار محمدبن حسین بن محمدبن محمدبن مكى (متوفى ح 903) وقفهاى طولانى در فعالیتهاى علمى مشغره پدید آمد. وى نیاى خاندان حرّ است. تاریخ این خاندان، در واقع تاریخ فرهنگى مشغره است.

نخستین كسى كه [[حر عاملی|حرّ عاملى]] از میان اسلاف خود معرفى كرده، جدّ پدرش، [[محمد بن حسین حر عاملی مشغری]] است. شهرت او به مشغرى نشان مى دهد كه وى، به احتمال بسیار، نخستین فرد از خاندان حرّ است كه از [[دمشق]] به [[مشغره]] مهاجرت كرده است. احتمالا مهاجرت وى از دمشق به مشغره، با سقوط ممالیك [[شام]] و افتادن شام به دست [[امپراتوری عثمانی|حكومت عثمانى]] و سیاستهاى ضد شیعى آنان مرتبط بوده است. هر سه فرزند او، محمد و عبدالسلام و على، اهل علم بودند. [[حر عاملی|شیخ حرّعاملى]]<ref>حرعاملی، قسم 1، ص 177ـ178</ref> از عموى پدر خود، محمدبن محمد، با وصف عالم فاضل محقق و مدقق یاد كرده و از تبحر وى در زبان عربى سخن گفته و افزوده كه او شاعر و ادیب و توانا در فن انشا بوده و در جایى دیگر<ref>حرعاملی، قسم 1، ص 154</ref> وى را برترینِ اهل عصر خود در علوم عقلى شمرده است. به نوشته حرّعاملى،<ref>حرعاملی،قسم 1، ص 178</ref> وى نزد پدرش و شیخ حسن صاحب معالم و سید محمد صاحب مدارك درس خوانده است.

با مهاجرت فرزندان [[محمد بن حسین حر عاملی]]، حوزه علمیه مشغره نیز از میان رفت، اما دانش آموختگان این حوزه در مكانهاى دیگر به فعالیت علمى مشغول شدند.

ویژگى مهم خاندان حرّ گرایش اخبارى آنهاست. اما این گرایش كه به صورت مشخص در [[حر عاملی|شیخ حرّ عاملى]]، بنیانگذار واقعى [[اخباری گری|اخباریگرى]] در ایران، دیده مى شود.

جُبَع/ جُباع، شهرى مشرف بر صیدا است.

درباره تاریخ ارتباط [[جبع]] با مراكز علمى [[شیعه]] تا پیش از قرن نهم اطلاعى در دست نیست. احتمالا مهاجرت شیعیان به این شهر، در پى فتح [[شام]] و [[مصر]] به دست [[امپراتوری عثمانی |حكومت عثمانى]] و تغییر اوضاع جبل عامل، باعث شكل گیرى حوزه جباع شده است،

* [[شهید ثانی|شهیدثانى]] و فرزندانش، كه در حوزه جبع تدریس مى كردند، سبب رونق فراوان و به اوج رسیدن این حوزه شدند.

* پیش از شهید نیز عالمانى در حوزه جبع به فعالیت و تدریس اشتغال داشتند، از جمله [[علی بن احمد نحاریری|على بن احمد نحاریرى]] (متوفى 925)، پدر شهید؛ [[عبدالصمد بن محمد جباعی|عبدالصمدبن محمد جباعی]] (متوفى 935)؛ و [[حسین بن ابی الحسن موسوی|حسین بن ابى الحسن موسوى]] (متوفى 963)، نیاى [[آل ابی الحسن|آل ابى الحسن]]، كه نَسَب خاندان صدر به او مى رسد.

* اوج رونق حوزه جبع در دوره [[شهید ثانی]] بوده است. شهید ثانی در جبع، تا 955، به تدریس و تألیف پرداخت.

به نوشته [[عودی جزینی|عودى جزینى]]،<ref>جزینی، ص 182ـ 183</ref> در 955 آرامش شهید به پایان رسید و دشمنانش به او هجوم بردند و این دشمنی ها به [[شهادت]] وى انجامید. با شهادت او، رفته رفته حوزه جبع نیز كم فروغ شد، هر چند شهید شاگردان بسیارى تربیت كرد و آثار فراوانى نگاشت كه برخى از آنها هنوز هم تدریس مى شوند و محل مراجعه اند. درس آموختگان حوزه جبل عامل و آثار تألیف شده این حوزه بیشترین سهم و تأثیر را در شكل گیرى [[حوزه علمیه اصفهان|حوزه اصفهان]]، حوزه هاى شیعه و حتى [[حوزه علمیه نجف|حوزه نجفِ]] متأخر داشته است.

{{پانویس|2}}

* محمدمحسن [[آقابزرگ]] طهرانى، [[الذریعة]] الى تصانیف الشیعة، چاپ على نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983.

* محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، طبقات اعلام الشیعة: الضیاءاللامع فى القرن التاسع، چاپ على نقى منزوى، تهران 1362ش.

* اسكندرمنشى؛ عبداللّه بن عیسى افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم 1401ـ 1359ش.

* محمدبن على بتدینى، مختصر نسیم السحر، به اختصار محمد مكى بن محمد شهیدى، نسخه خطى كتابخانه مدرسه بروجردى نجف، ش 8/399.

* محمدبن حسن حرّعاملى، امل الآمل، چاپ احمد حسینى، بغداد، 1385، چاپ افست قم 1362ش.

* ذهبى؛ احمدبن ابراهیم سبطبن عجمى، كنوزالذهب فى تاریخ حلب، چاپ شوقى شعث و فالح بكّور، حلب 1417ـ1418/ 1996ـ1997.

* صالح بن یحیى، تاریخ بیروت و امراء بنى الغرب، بیروت 1990.

* حسن صدر، تكملة امل الآمل، چاپ حسین على محفوظ، عبدالكریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت 1429/2008.

* خلیل بن ایبك صفدى، اعیان العصر و اعوان النصر، چاپ على ابوزید و دیگران، دمشق 1418/1998.

* خلیل بن ایبك صفدى، كتاب الوافى بالوفیات، ویسبادن 1962.

* حسین بن حسن ظهیرى عیناثى، المسائل الظهیریة، در محمدامین بن محمد شریف استرآبادى، الفوائدالمدنیة، چاپ رحمةاللّه رحمتى اراكى، قم 1424.

* محمدبن على عودى جزینى، رسالة بغیة المرید فى الكشف عن احوال الشهید، در على بن محمد عاملى، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، ج 2، قم 1398.

* قلقشندى.

* مجلسى.

* رضا مختارى، الشهیدالاوّل: حیاته و آثاره، قم 1384ش.

* احمدبن على مَقریزى، كتاب السلوك لمعرفة دول الملوك، ج 2، قسم 1، چاپ محمد مصطفى زیاده، قاهره 1941.

* احمدبن حسین منشى قمى، خلاصةالتواریخ، چاپ احسان اشراقى، تهران 1383ش.

* جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین : الحركة الفكریة فى جبل عامل فى قرنین من اواسط القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتى اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، دمشق 2005.

* جعفر مهاجر، الشهیدالاول: عصره، سیرته، اعماله و مابقى منها (زیر چاپ).