حوزه علمیه جبل‌عامل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حوزه علمیه جبل عامل''' به مجموعه اى از مراكز علمى ـ آموزشى شیعى در برخى شهرها و روستاهاى جبل عامل از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم.

در عصر ممالیك و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوك (نوعى نظام تقسیم بندى اراضى براى گرفتن مالیات و نیز اقطاع زمینها)، جبل عامل به دو شهر صور و نبطیه محدود شد و سرانجام بر اثر نهضت علمى شیعى، كه عامل پیوند بخش اصلى ساكنان جبل عامل به یكدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگى ویژه اى یافت و بخشهایى از مغرب و مركز دشت بقاع نیز به این جغرافیاى فرهنگى پیوستند و دو شهر مَشْغَره و كَرَك نیز بدانها اضافه شدند. بر مبناى این حیطه جغرافیایى بود كه نخستین و مهمترین كتاب تاریخى شرح حركتهاى علمى در جبل عامل و عالمان آن، یعنى كتاب امل الآمل فى علماء جبل عامل، را شیخ حرّ عاملى تألیف كرد.<ref>ر.ک:مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 19ـ30</ref>

از جمله این عالمان، اسماعیل بن حسین عَودى جزینى (متوفى 580)، جمالالدین یوسف بن حاتم مشغرى (متوفى ح 664)، طومان بن احمد منارى (متوفى728) و صالح بن مشرف طَلُّوسى (حدوداوایل قرن هشتم، نیاى اعلاى شهید ثانى)، از تربیت شدگان حوزه حلّه بودند. اقدامات این افراد در هموار كردن راه براى شهید اول و تأسیس حوزه جبل عامل سهم اساسى داشته است<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 67ـ76</ref> نام ابوالقاسمبن حسینبن محمدبن عَود حلبى (متوفى 677 یا 679)، فقیه حلبى دیگرى را كه به اجبار به جزین مهاجرت كرده بود، باید به این افراد افزود<ref>سبط بن عجمى، ج 1، ص 362ـ365</ref> كه جمعى از عالمانِ نه چندان مشهور عاملى نزد وى تحصیل كردند؛ از جمله جمالالدین ابراهیم بن ابى الغیث بخارى (متوفى ح 736)، كه نقش مهمى در شكل گیرى اولیه حوزه جبل عامل داشت، اما ظاهراً سیطره و سختگیریهاى شدید ممالیك مانع فعالیتهاى جدّى و گسترده وى مى شد.<ref>صَفَدى، الوافى بالوفیات، ج 6، ص79ـ83؛ صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج1، ص107ـ110؛ مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 78ـ89</ref> پدر شهید اول، مكى بن محمد جزینى (متوفى ح 728)، نزد طومان بن احمد منارى عاملى شاگردى كرده بود و منارى خود از شاگردان ابراهیم بخارى و بخارى شاگرد ابن عود بود.<ref>افندى اصفهانى، ج 3، ص 22</ref> در نتیجه همین تلاشهاى مستمرِ تقریباً دو قرنه، حوزه جبل عامل آرام آرام شكل گرفت، هر چند بخش عمده و مهم حركت علمى در جبل عامل، حاصل كوشش هاى شهید اول است.

در جنبه فرهنگى، به تربیت شاگردان توجه فراوانى نشان داد و بسیارى از آنان را كه از مناطق گوناگون، همچون حلب و شهرهاى عراق، بودند تربیت كرد. بعدها این شاگردان در گسترش حوزه جبل عامل نقش مهمى ایفا كردند. نام 29 تن از این افراد دانسته است، اما بى تردید شمار شاگردان شهید بیش از این بوده است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 156ـ159؛ مهاجر، الشهیدالاول، فصل 4، بخش 5</ref>

شهید در جزّین مدرسه اى بنا نهاد كه یكى از شاگردان او، به نام محمدبن على بِتِدّینى، آن را مدرسه اى بزرگ خوانده است. دو تن از شاگردان شهید اول از حلّه نیز وى را در تأسیس مدرسه یارى كردند.

تاریخچه حوزه عیناتا با زندگانى دو خاندان بنوحسام، و آل خاتون برجسته شیعه این شهر پیوند دارد.

بنیانگذار حوزه عیناتا، زین الدین جعفربن حسام عیناتى، از بنوحسام است. حرّ عاملى<ref>حر عاملی، قسم 1، ص 45</ref> او را از مشایخ برجسته شمرده و مجلسى<ref>مجلسی، ج 107، ص 69</ref> از وى با تعبیر شیخ اعظم اعلم یاد كرده است. وى در جزین تحصیل كرد و سپس به عیناتا بازگشت و حوزه عیناتا را تأسیس كرد.

* جمالالدین احمد عیناتى در تثبیت حوزه عیناتا سهم مهمى داشت. اطلاع ما درباره نقش جمالالدین براساس این نكته است كه وى استاد دو تن از عالمان برجسته عاملى، به نامهاى محمدبن احمدبن محمد صَهیونى (متوفى ح 879)<ref>مجلسى، ج 105، ص 38، 53</ref> و محمدبن على بن محمدبن خاتون عیناتى (متوفى ح 900)<ref>مجلسى، ج 105، ص 20ـ21</ref> بود.

* ناصربن ابراهیم احسایى بویهى (متوفى 853)، از ساكنان احساء،<ref>افندى اصفهانى، ج 5، ص 232ـ235</ref> نیز در جوانى به جبل عامل مهاجرت كرد و تا پایان عمر در عیناتا سكونت گزید.<ref>حرّعاملى، قسم 1، ص 187</ref> با توجه به تاریخ درگذشت وى، بویهى نیز احتمالا از شاگردان جمالالدین بوده است. شاگردى این اشخاص نزد جمالالدین نشان مى دهد كه وى برجسته ترین فقیه عصر خود بوده است، به طورى كه بویهى براى فراگیرى فقه، از منطقه احساء به عیناتا مهاجرت كرد.

* در میان شاگردان جمالالدین، شخصى كه اهمیت فراوانى دارد و بعدها با كم شدن نقش خاندان بنوحسام، تأثیر مهمى در تداوم فعالیتهاى حوزه عیناتا گذاشته، شمس الدین محمدبن على مشهور به ابن خاتون است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 168ـ175</ref>

* دو تن از مشهورترین شاگردان او، فرزندش ابوالعباس جمالالدین احمد (متوفى ح 977)<ref>حرّعاملى، قسم 1، ص 33</ref> و على بن عبدالعالى كَرَكى مشهور به محقق كركى و محقق ثانى(متوفى 940)، در تحولات حوزه جبل عامل نقش مهمى ایفا كردند.

* در روزگار ابوالعباس احمد و فرزندش نعمت اللّه على بن احمد (متوفى ح 988) و نوه اش احمد، حوزه عیناتا به اوجِ شكوه خود رسید و دو تن از برجسته ترین فقیهان شیعه، یعنى على بن عبدالعالى كركى و زین الدین بن على جُبعى/ جُباعى معروف به شهیدثانى(متوفى 966)،<ref>حرّعاملى، قسم 1، ص35</ref> نزد برخى از افراد خاندان ابن خاتون درس خواندند و از آنان اجازه گرفتند.

* عالم و فقیه برجسته ایرانى، ملاعبداللّه بن حسین تسترى (متوفى 1021)، به عیناتا سفر كرد و نزد نعمت اللّه على (متوفى ح 988) مشهور به ابن خاتون و فرزندش احمد تحصیل كرد و از هر دو اجازه عام گرفت.<ref>ر.ک:مجلسى، ج 106، ص 88ـ96</ref>

* همچنین فقیه برجسته عاملى، على بن هلال كركى مشهور به شیخ على منشار (متوفى 984)<ref>آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج15، ص186</ref> از جمال الدین احمدبن محمدبن على بن خاتون عیناتى روایت كرده است.<ref>افندى اصفهانى، ج4، ص284</ref> على بن هلال بعدها به ایران سفر كرد و در روزگار شاه طهماسب (متوفى 984) شیخ الاسلام اصفهان شد.<ref>منشى قمى، ج 1، ص 614؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 154، 156</ref>

رونق حوزه عیناتا، كه بیش از یك قرن به طول انجامید، با مهاجرت برخى افراد آل خاتون (رجوع کنید به خاتون، آل) به ایران و هند از میان رفت.<ref>جبل عامل بین الشهیدین، ص 173ـ174</ref>

نخستین عالمِ شناخته شده این منطقه، احمدبن طارق كركى (متوفى 592) است. ذهبى<ref>ذهبی، ج 21، ص 270ـ271</ref> از او با وصف محدّث و عالم یاد كرده و گفته كه تاجرى شیعه بوده است.

*  پیشگامِ تأسیس حوزه كرك، حسین بن محمدبن هلال كركى (متوفى ح 757)، شاگرد شهید اول، است. وى با شهید در حلّه آشنا شد و نزد وى شاگردى و از او اجازه دریافت كرد<ref>ر.ک:افندى اصفهانى، ج 3، ص 374ـ375</ref> دانسته هاى ما درباره وى محدود به همین مطالب

* از دیگر عالمان كرك، محمدبن عبدالعالى كركى (متوفى 808)، از شاگردان شهید اول، است.<ref> ر.ک:مجلسى، ج 104، ص 28ـ29</ref> وى مطمئناً در كرك ساكن بوده، اما از اینكه در شكل گیرى حوزه كرك نقشى داشته است یا خیر، اطلاعى در دست نیست.

شخصیت اصلى در تحول حوزه كرك، عزالدین حسن بن یوسف مشهور به ابن عشره كسروانى (متوفى 862) است. درباره وى اطلاع چندانى در دست نیست. در ضبط نام او، در منابع اختلافاتى وجود دارد<ref>ر.ک:آقابزرگ طهرانى، طبقات، ص 36ـ37، 39</ref> و صورت صحیح نام او، یعنى كسروانى، براساس مطلبى است كه شاگرد وى، محمدبن على جباعى/ جبعى، آورده است.<ref>ر.ک:مجلسى، ج 104، ص 209ـ 210</ref> وى نزد دو تن از شاگردان شهید، یعنى حسن بن ایوب و محمدبن على بن نَجْده،<ref>افندى اصفهانى، ج 1، ص 264</ref> و به احتمال بسیار در جزین تحصیل كرده و پس از اتمام تحصیلات، به كرك بازگشته است، زیرا شاگردانش براى تحصیل نزد وى به كرك مى رفته اند.

حسن بن ایوب مشهور به ابن نجم الدین (از شاگردان شهید اول و از استادان جعفربن حسام عیناتى و ابن عشره كسروانى)، فرزندش جعفر<ref>صدر، ج 1، ص 71</ref> و نواده اش بدرالدین حسن بن جعفر كركى (متوفى 933)، از شخصیتهاى شناخته شده خاندان بنواعرج اند.

حسن بن جعفر نخستین فرد این خاندان است كه در كرك اقامت گزید.<ref>ر.ک:حرّ عاملى، قسم 1، ص 56</ref> از محضر درس او در كرك، كسانى چون شیخ على منشار و شهید ثانى<ref>عودى جزینى، ص 159</ref> كه جملگى از عالمان مشهور دوران خود بودند، استفاده كردند. اطلاعات جامعى درباره حسن بن جعفر كركى در دست است. پس از شهید اول، وى نخستین استاد حوزه جبل عامل است كه درباره تألیفاتش دانسته هاى كاملى در دست داریم كه براى شناخت فضاى فكرى و دانش هاى مورد توجه در حوزه كرك سودمند است.

شهیدثانى ــ كه از سال 925 تا 933 در میس شاگرد میسى بوده (عودى جزینى، ص 158)ــ از وى با تعابیرى چون امام اعظم، شیخ بزرگان عصر و تربیت كننده علما (مربى العلماء) یاد كرده است.<ref>ر.ک:مجلسى، ج 105، ص 149</ref>

از میان این علما، حسن بن جعفربن ایوب كركى و نورالدین على بن احمدبن حَجّه جُباعى را مى شناسیم.<ref>ر.ک:حرّعاملى، قسم 1، ص 188</ref> میسى شاگردان دیگرى نیز داشته، زیرا عبارت «تربیت كننده علما» كه شهید در وصف او به كار برده، نشاندهنده گستردگى حوزه درس و بحث اوست.

از اجازه اى كه ابراهیم، فرزند دانشمندِ میسى، در سال 975 براى فرزند خود، عبدالكریم، در نجف صادر كرد،<ref>ر.ک:مجلسى، ج 105، ص 180ـ181</ref> مى توان دریافت كه در پى مرگ میسى، ابراهیم و پسرش به نجف كوچیدند. عبدالكریم از نجف به ایران مهاجرت كرد و به دربار شاه طهماسب صفوى راه یافت. پسر عبدالكریم، شیخ لطف اللّه میسى است كه مسجد مشهور شیخ لطفاللّه در اصفهان به نام اوست.<ref>ر.ک:اسكندرمنشى، ج 1، ص 157، با این ملاحظه كه به جاى میسى طیسى ضبط شده است؛ افندى اصفهانى، ج 4، ص 117</ref>

مشغره خیلى زود در راه زمینه سازى جنبش علمى شیعى جبل عامل تلاشهاى خود را شروع كردند. نام یوسف بن حاتِم مشغرى كه به حلّه رفت و در آنجا درس خواند، دانسته است.<ref>مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص 68ـ72</ref> پس از او تا روزگار محمدبن حسین بن محمدبن محمدبن مكى (متوفى ح 903) وقفهاى طولانى در فعالیتهاى علمى مشغره پدید آمد. وى نیاى خاندان حرّ است. تاریخ این خاندان، در واقع تاریخ فرهنگى مشغره است.

نخستین كسى كه حرّ عاملى از میان اسلاف خود معرفى كرده، جدّ پدرش، محمدبن حسین حرّعاملى مشغرى، است. شهرت او به مشغرى نشان مى دهد كه وى، به احتمال بسیار، نخستین فرد از خاندان حرّ است كه از دمشق به مشغره مهاجرت كرده است. احتمالا مهاجرت وى از دمشق به مشغره، با سقوط ممالیك شام و افتادن شام به دست حكومت عثمانى و سیاستهاى ضد شیعى آنان مرتبط بوده است. هر سه فرزند او، محمد و عبدالسلام و على، اهل علم بودند. شیخ حرّعاملى<ref>حرعاملی، قسم 1، ص 177ـ178</ref> از عموى پدر خود، محمدبن محمد، با وصف عالم فاضل محقق و مدقق یاد كرده و از تبحر وى در زبان عربى سخن گفته و افزوده كه او شاعر و ادیب و توانا در فن انشا بوده و در جایى دیگر<ref>حرعاملی، قسم 1، ص 154</ref> وى را برترینِ اهل عصر خود در علوم عقلى شمرده است. به نوشته حرّعاملى،<ref>حرعاملی،قسم 1، ص 178</ref> وى نزد پدرش و شیخ حسن صاحب معالم و سید محمد صاحب مدارك درس خوانده است.

ویژگى مهم خاندان حرّ گرایش اخبارى آنهاست. اما این گرایش كه به صورت مشخص در شیخ حرّ عاملى، بنیانگذار واقعى اخباریگرى در ایران، دیده مى شود.

به نوشته عودى جزینى،<ref>جزینی، ص 182ـ 183</ref> در 955 آرامش شهید به پایان رسید و دشمنانش به او هجوم بردند و این دشمنی ها به شهادت وى انجامید. با شهادت او، رفته رفته حوزه جبع نیز كم فروغ شد، هر چند شهید شاگردان بسیارى تربیت كرد و آثار فراوانى نگاشت كه برخى از آنها هنوز هم تدریس مى شوند و محل مراجعه اند. درس آموختگان حوزه جبل عامل و آثار تألیف شده این حوزه بیشترین سهم و تأثیر را در شكلگیرى حوزه اصفهان و حوزه هاى سپسین شیعه و حتى حوزه نجفِ متأخر داشته است.

* محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ على نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983.

* محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، طبقات اعلام الشیعة: الضیاءاللامع فى القرن التاسع، چاپ على نقى منزوى، تهران 1362ش.

* اسكندرمنشى؛ عبداللّه بن عیسى افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم 1401ـ 1359ش.

* محمدبن على بتدینى، مختصر نسیم السحر، به اختصار محمد مكى بن محمد شهیدى، نسخه خطى كتابخانه مدرسه بروجردى نجف، ش 8/399.

* محمدبن حسن حرّعاملى، املال آمل، چاپ احمد حسینى، بغداد، 1385، چاپ افست قم 1362ش.

* صالح بن یحیى، تاریخ بیروت و امراء بنى الغرب، بیروت 1990.

* حسین بن حسن ظهیرى عیناثى، المسائل الظهیریة، در محمدامین بن محمد شریف استرآبادى، الفوائدالمدنیة، چاپ رحمةاللّه رحمتى اراكى، قم 1424.

* قلقشندى.

* مجلسى.

* احمدبن على مَقریزى، كتاب السلوك لمعرفة دول الملوك، ج 2، قسم 1، چاپ محمد مصطفى زیاده، قاهره 1941.