جبر و اختیار: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جبر و اختیار''' از مهمترین، قدیمی‌ترین و حساس‌ترین مباحث [[فلسفه]] و [[کلام]] اسلامی است. اهمیت و حساسیت این مسئله از بُعد [[دین|دینی]] و کلامی به این دلیل است که با مسائل اراده، استطاعت، قدرت، علم [[خداوند]] به افعال بندگان، مخصوصاً خلق افعال و [[قضا و قدر]] و طلب و اراده، پیوندی تنگاتنگ دارد.

در مباحث کلامی، آنجا که از تعلق علم و اراده و قدرت خداوند به افعال بندگان و خلق افعال سخن به میان می‌آید، این مسئله مطرح می‌شود که آیا در افعال بندگان، علم و اراده و قدرت خداوند مؤثر است وقدرت انسان در آن تأثیری ندارد و در واقع خداوند خالق و فاعل افعال انسانهاست یا نه؟ کسانی که علم و اراده و قدرت خداوند را در افعال بندگان مؤثر، و خلق (پدید آوردن) را از اوصاف انحصاری او می‌دانند و نسبت خلق را به انسان به هیچ وجهی روا نمی‌دارند، به جبر قائل می‌شوند. در مقابل اینان، کسانی که در انسان به اراده و قدرت مؤثر در ایجاد و انجام فعل عقیده دارند و او را خالق و فاعل افعالش می‌شناسند، به اختیار قائل‌اند.  

مسئله جبر و اختیار مسئله‌ای چندبعدی است که در دانش‌های گوناگونی همانند فلسفه، اخلاق، روان‌شناسی، کلام، فقه و حقوق مطالعه می‌شود و در هر یک اثر خاص خود را دارد.<ref>مطهری، پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۵۷؛ جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۱۳.</ref> به‌گفته مطهری، فیلسوف شیعه، تبیین فلسفی جبر و اختیار از پیچیده‌ترین مسائل است و کمتر فیلسوفی توانسته است آن را حل کند.<ref>مطهری، پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۷۹.</ref> [[محمدتقی جعفری]]، فیلسوف و الاهی‌دان شیعه، در گزارش نظر عالمان مسلمان ۱۷ نظریه درباره چگونگی رفتار انسان گزارش کرده‌ که برخی از این نظریات با هم هم‌پوشانی دارند.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۰-۲۲۵.</ref>  

[[عدلیه|جریان عدلیه]] در دو شاخه مهم معتزله و [[امامیه]] گرایش به اختیارمندی انسان داشته‌اند.<ref>قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۹۷.</ref> پیش از آن‌ها فرقه‌هایی چون جهمیه و نجّاریه انسان را در رفتارهای خود تسلیم اراده الهی می‌دانستند.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۹۷.</ref> متکلمان مسلمان در کتاب‌های کلامی مختلف هنگام بحث از افعال الهی و شیوه خلق افعال، درباره رابطه فعل انسان با فعل خداوند بحث کرده‌اند.<ref>رک: قاضی: شرح الاصول الخمسه، ۱۴۲۲ق، ص۲۱۷؛ ایجی، شرح المواقف، بی‌تا، ج۸، ص۱۴۵؛ عبده، رسالة التوحید، ۲۰۰۵م، ص۴۷؛ حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۶۸.</ref>  

==چالش‌های اعتقادی جبر و اختیار==

بحث از جبر و اختیار نتیجه چالش‌هایی است که در سد‌های نخستین اسلامی درباره تقدیرگرایی و آزادی اراده صورت گرفته است.<ref>ولفسن، فلسفه علم کلام، ۱۳۶۸ش، ص۷۰۶.</ref> بنابر گزارش ولفسن نویسنده کتاب فلسفه علم کلام آزادی اراده با چند آموزه دینی و قرآنی در چالش و ناسازگاری قرار داشت که عبارتند از: آزادی اراده و آیات تقدیری قرآن، آزادی اراده و اجل، آزادی اراده و روزی از پیش‌تعیین‌شده، آزادی اراده و علم قبلی خدا و بالاخره آزادی اراده و قدرت خدا.<ref>ولفسن، فلسفه علم کلام، ۱۳۶۸ش، ص۷۰۷-۷۱۶.</ref>

یکی از ریشه‌های بحث درباره جبر و اختیار، اختلاف مسلمانان در بحث [[عدل الهی]] بود. عدلیه بر اساس مبانی خود معتقد بودند که [[جبرگرایی|مجبوربودن]] انسان و نسبت‌دادن کارهای قبیح به خداوند مصداقی از ظلم است و خداوند به کسی ظلم نمی‌کند.<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۳۶۶.</ref> در نقطه مقابل مسلمانانی بودند که معتقد بودند ما نمی‌توانیم تعیین کنیم چه چیزی عادلانه و چه چیزی غیرعادلانه است و هر چه خداوند انجام دهد همان عدالت است.<ref>سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۷۷.</ref>

سازگارسازی [[علم ذاتی خدا|علم پیشین خداوند]] با «اختیار انسان» از زمینه‌های گفت‌وگو درباره اختیارمندی انسان است؛ زیرا بر اساس باور توحیدی، خداوند پیش از خلقت، از آنچه واقع می‌شود و آنچه واقع نمی‌شود آگاه است و لازمه این باور آن است که حوادث و کائنات جبراً و قهراً باید به‌نحوی واقع شوند که با علم الهی مطابقت داشته باشند. در نتیجه اختیار انسان بی‌معنا خواهد شد.<ref>ر.ک. ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ۱۳۸۶ه، ج۶، ص۲۷۰–۲۷۱ و ص۲۸۱–۲۸۳؛ پلانتینجا و دیگران، کلام فلسفی (مجموعه مقالات)، ۱۳۸۴ش، ص ۲۵۵–۲۸۲.</ref>

باور به قضا و قدر و پذیرش تقدیرگرایی از سوی گروه‌هایی از مسلمانان زمینه‌ساز این باور است که همه اتفاقات از پیش تعیین تکلیف شده و بدون تقدیر الهی هیچ اتفاقی نخواهد افتاد و انسان نیز نمی‌تواند بیرون از گستره تقدیرات کاری انجام دهد.<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۱۲۹.</ref> برداشت‌های مختلف از قضا و قدر زمینه‌ساز بروز دو گرایش جبر و اختیار در عالم اسلام شد؛ جبرگرایی و اختیارگرایی.<ref>مطهری، انسان و سرنوشت،‌ ۱۳۹۰، ص۳۷-۳۹.</ref>