جبر و اختیار: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[علم کلام]]، جبرگرایان با تأکید بر [[صفات الهی]] هر گونه فاعلیت را از انسان سلب نموده و تنها خدا را فاعل حقیقی کارهای منسوب به انسان می‌دانند.<ref>سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ ق، ص۲۰۹.</ref> استدلال‌های متکی بر صفات خداوند بر سه عنصر [[توحید در خالقیت|آفرینندگی مطلق خداوند]]، اراده ازلی او و [[علم ذاتی خدا|علم پیشین الهی]] بنا شده‌ است.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ۱۷.</ref>  

 

 

در تاریخ عقاید مسلمانان، جَهْمیّه، نَجّاریه، ضَراریّه و [[اشاعره]] را جبرگرا دانسته‌اند.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۹۷.</ref>

 

 

نجّاریه خداوند را خالق همه افعال آدمی اعم از فعل خیر و شرّ می‌دانستند؛.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۰۰.</ref> چنان‌که ضراریه یا پیروان ضرار بن عمرو و حفص فرد نیز فاعل حقیقی افعال را خداوند می‌دانستند؛  هر چند از این جهت که انسان را مکتسب افعال می‌دیدند به [[نظریه کسب]] نزدیک هستند.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳؛ الاشعری، مقالات الإسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۲۸۱-۲۸۳.</ref>

جبرگرایی علمی همه پدیده‌های طبیعی و فیزیکی را معلولِ گریزناپذیر قوانین و علت‌های طبیعی می‌داند.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۱۷.</ref> در این گرایش فکری همه چیز از پیش تعیین شده است و اگر کسی به مجموعه علل و قوانین و سیر حوادث آگاهی داشته باشد، می‌تواند تمامی رفتارهای یک انسان را به صورت قطعی پیش‌بینی کند. این دیدگاه که «دترمینیسم» (به انگلیسی: Determinism) خوانده می‌شود، هر گونه اختیار و [[آزادی]] و امکان را نفی نموده و از ضرورت و جبر دفاع می‌کند.<ref>باربور، علم و دین، ۱۳۶۲، ص۳۴۰-۳۴۲؛ قدردان قراملکی، «اختیار، قانون علیت و دترمینیسم»، ص۵۵-۵۶.</ref> گروهی از اختیارگرایان با طرح نظریه کوانتوم در فیزیک، جبرگرایی علمی را مورد انتقاد قرار می‌دهند.<ref>قدردان قراملکی، «اختیار، قانون علیت و دترمینیسم»، ص۶۴-۶۵.</ref>

فیلسوفان مسلمان اختیارگرا هستند و با جبرگرایی مخالفند،<ref>صدرالمتالهین، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۳، ص۱۲.</ref> ولی در تبیین آنان از صدور فعل انسانی، هر چند فعل انسان ارادی است؛ ولی خودِ اراده، ارادی نیست.<ref>مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۸۹، ص۶۱۲-۶۲۶؛ ابن سینا، الهیات شفاء، ۱۴۰۴، ص۴۳۷-۴۳۹؛ صدرالمتالهین، الحکمة المتعالیة، ۱۹۸۱م، ج۲، ص۲۲۴.</ref> گروهی از فقیهان و فیلسوفان شیعه همچون [[ابوالقاسم خوئی]]، [[محمد حسین نائینی]]، [[محمد باقر صدر]]، و [[غلامرضا فیاضی]] معتقدند که نتیجه این دیدگاه پذیرش جبر است و باید توضیح دیگری درباره [[اصل علیت]] و فرآیند فعل اختیاری ارائه کرد تا اختیار انسان، به خوبی تبیین شود.<ref>نائینی، أجود التقریرات، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۹۱؛ فیاضی، «جبر فلسفی از نگاه قاعده ضرورت سابق».</ref>