بیت المال: تفاوت میان نسخه‌ها

==معنا ==

* در زمان ابوبکر:

# [[ابوعبیده جراح]]<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص۷۹؛ شباب، ص۸۲.</ref>

# عبدالله بن ارقم بن ابی الارقم مخزومی<ref>ابن کثیر، ج ۵، ص۳۴۹.</ref>

# مُعَیقِیب بن ابی فاطمه دوسی<ref>ابن اثیر، الکامل، ج ۳، ص۴۰۳؛ ابن کثیر، ج ۵، ص۳۵۵.</ref>

* در زمان عمربن خطاب :

# عبدالله بن ارقم مخزومی<ref>ابن عبدربّه، ج ۵، ص۲۶؛ شباب، ص۱۱۲؛ ابن کثیر، ج ۵، ص۳۴۹.</ref>

# معیقیب بن ابی فاطمه<ref>ابن جوزی، ص۱۲۷؛ ابن اثیر؛ ابن کثیر، ج ۵، ص۳۴۹.</ref>

# زیدبن ارقم<ref>قلقشندی، صبح الاعشی، ۱۹۸۰، ج۱، ص۸۹.</ref>

* در زمان عثمان :

# عبدالله بن ارقم<ref>ابن عبدربّه، ج ۵، ص۳۷؛ شباب، ص۱۳۳.</ref>

# معیقیب بن ابی فاطمه<ref>دیاربکری، ج ۲، ص۲۶۷.</ref>

# عقبة بن عمرو<ref>طبری، ج ۴، ص۴۲۲.</ref> یا عُقْبة بن عامر<ref>ابن اثیر، الکامل، ج ۳، ص۱۸۷.</ref>

* در زمان علی بن ابی طالب :

# عبیدالله ابی رافع<ref>طبری، ج ۵، ص۱۵۶؛ نجاشی، ص۴.</ref>

* در مرتبۀ بعداز خلیفه، نظارت بر رؤسای دیوان‌ها بر عهدۀ وزیر بود و در بعضی موارد خودِ وزیر سرپرست دیوان بیت المال می‌شد.

# '''صاحب بیت المال''': وی ناظر بر درآمدها و مصارف دیوان بود و آنها را در اسناد خاصی ثبت می‌کرد و مهر وی اسناد بیت المال را اعتبار می‌بخشید.

# '''مباشر بیت المال''': وظیفه وی ضبط دخل و خرج و تنظیم اسناد هریک از کارها یا مصارف مختلف بیت المال بود. درخواست ها، رسیدها و مقرری‌ها را او ثبت و ضبط می‌کرد.

# '''ناظر''': وظیفه وی دقت در محاسبات بیت المال و بررسی اسناد آن بود. عنوان «مُشارف» نیز تقریباً مترادف عنوان «ناظر» بوده است.

# '''متولی دیوان''': ناظر بر معاملات بیت المال بود و امانت یا پرداخت یا ضمانت اموال را او انجام می‌داد. متولی، به مرور زمان، به نام «صاحب دیوان» مشهور شد.

# '''مستوفی''': تنظیم سیاست‌های مالی و رعایت مصالح بیت المال وظیفه وی بود، و این مقام بسیار مهم شمرده می‌شد.

# '''مُعین''': همکار مستوفی و معاون وی در وظایفش بود.

# '''ناسخ''': از نامه‌های ارسالی و رسیده رونوشت برمی‌داشت و در صورت دخل و تصرف در آن بازخواست می‌شد.

# '''عامل''': ابتدا نام امیر و متولی بیت المال بود و سپس به کسی اطلاق می‌شد که حسابداری و حسابرسی بیت المال را برعهده داشت.

# '''کاتب''': قائم مقام عامل بود.

# '''جَهبَذ''': منشی بود و وظیفه‌اش دریافت مال، دادن رسید و ثبت آن در دفاتر و مطالبه دریافت‌ها بود.  

# '''شاهد''': وظیفه وی ضبط هر آن چیزی بود که در امور بیت المال مشاهده می‌کرد.  

# [[فیءِ]] (که مهمترین مصادیق آن، بنابر رأی مشهور، خراج و جزیه بوده است)

# [[انفال]]

# [[زکات]]

# [[خمس]]

# گمرکات (روایات دربارۀ جواز اخذ آن متفق نیستند و [[فقها]] نیز در میزان حق گمرکی مسلمان و ذمّی اتفاق نظر ندارند. هرچند یک چهارم حق گمرکی از مسلمانان و تمام آن از [[اهل ذمه]] گرفته می‌شده است.)<ref>رجوع کنید به ابوداود، ج ۲، ص۱۵۱؛ ابن اثیر، النهایة، ج ۳، ص۲۳۹؛ بیهقی، ج ۹، ص۲۱۰؛ ابویوسف قاضی، ص۱۳۵؛ ابن آدم، ص۱۶۲؛ ابوعبید، ص۶۳۶.</ref>

# مالیات‌ها و عوارض: در صدر [[اسلام]] گذشته از عناوین یاد شده که در [[آیه|آیات]] و [[روایات]] و یا سیرۀ صحابه وجود دارد، گرفتن هر وجهی از اموال مردم غیرمجاز شمرده می‌شد. لکن به علت نیاز حکومت در تأمین نیازمندی‌های جامعه به مالیات‌ها و عوارض گوناگون، فقیهان درآمدهای دیگری نیز برای بیت المال حکومت اسلامی درنظر گرفته‌اند، که برای آن دلایلی نیز برشمرده‌اند.<ref>رجوع کنید به منتظری، ج ۴، ص۲۸۷، ۲۹۰، ۲۹۴؛ امام خمینی، ج ۲۰، ص۱۶۵.</ref>

# درآمد اماکن عمومی: یکی از شیوه‌های درآمد دولت بنای اماکن عمومی همچون بازارها و کاروانسراها و میهمانخانه‌ها بوده که درآمد آنها به بیت المال منتقل می‌شده است، از جمله [[منصور عباسی|ابوجعفر منصور عبّاسی]] بعداز اینکه بازارها را به دلایل امنیتی از شهر بغداد خارج کرد و در [[کرخ|محلۀ کرخ]] بنا نهاد، براساس مساحت بازار از استفاده کنندگان از آن [[اجاره]] می‌گرفت؛<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ص۴۱۵؛ طبری، ج ۷، ص۶۵۳.</ref> [[مهدی عباسی]] نیز چنین می‌کرد.<ref>یعقوبی، تاریخ، ج ۲، ص۳۳۹.</ref> یعقوبی درآمد بیت المال را از این جهت، در بغداد دوازده میلیون درهم و در [[سامرا]] ده میلیون درهم و از ناحیۀ اجارۀ آسیاب‌های بغداد صدمیلیون درهم در سال برآورد کرده است.<ref>البلدان، ص۱۵، ۲۵، ۳۳.</ref>

# بیت زکات

# بیت خمس

# بیت اموال پیدا شده ([[مجهول المالک]])

# بیت فیء

# عطاء و رزق (حقوق مسلمانان و رزمندگان و...)

# تهیۀ اسلحه و تجهیزات لازم برای دفاع و [[جهاد]]

# حقوق کسانی که خود را در اختیار مصالح مسلمین قرار داده‌اند، مانند قضات و معلمان. این از مواردی است که بیت المال در برابر آن مدیون محسوب می‌شود<ref>ماوردی، ص۳۵۵؛ ابن فراء، ص۲۵۲ـ۲۵۳.</ref>

# ادارۀ فقرای مسلمین، گم شدگان، زندانیان، ناتوانان، از کارافتادگان و افراد بی‌سرپرست<ref>ابن عابدین، ج ۵، ص۴۱۳.</ref>

# تأمین مخارج نیازمندان [[اهل ذمه|اهل ذّمه]] در حدّ ضرورت، هرچند رسماً حقی در بیت المال ندارند

# آزادسازی اسیران مسلمان<ref>ابویوسف قاضی، ص۱۴۴، ۱۹۶؛ ابوعبید، ص۵۷.</ref>

# مصالح عمومی کشور اسلامی، همچون ساخت یا توسعه و تعمیر مساجد، مدارس، و راه‌ها<ref>قلیوبی، ج ۳، ص۹۵.</ref>

# جبران خسارتی که کارگزاران دولت به اشتباه مرتکب شده‌اند

# مواردی که شرع تعیین کرده، ولی شخص خاصی مکلّف به ادای آن نیست، همچون [[دیه]] کسی که در ازدحام کشته شود و یا قاتلش شناخته نشود

# مخارج اعیاد دینی و سفیرانی که به کشورهای دیگر فرستاده می‌شوند. البته ضابطۀ کلی در مصرف فیء همان مصالح عمومی است و اختصاصی به مواردی که از قول فقها ذکر شد، ندارد.

# اموال زاید بر نیاز نگهداری نمی‌شود و مالی در بیت المال نباید باقی بماند. لذا اموال زاید بین مسلمانانی که از بیت المال حق دارند تقسیم می‌شود. این رأی را [[شافعی]] اختیار کرده است.  

# این اموال در بیت المال نگهداری می‌شود تا هنگام بروز حوادث مصرف شود. این رأی را [[ابوحنیفه]] اختیار کرده است.

# اختیار این اموال با امام است و او، در صورت صلاحدید، می‌تواند آنها را برای حوادث آینده نگهداری کند.

# حقوقی که بیت المال تنها وظیفۀ نگهداری آن را برعهده دارد، مانند خمس و زکات. چنین حقوق و اموالی در مصارف خود خرج می‌شود و در صورت نبودن این اموال بیت المال وظیفه‌ای در تأمین مصارف آنها ندارد.  

# اموالی که ملک بیت المال است و عمومی محسوب می‌شود، همچون فیء و [[انفال]] . مصارف این نوع اموال خود به دوشکل است:<ref>ماوردی، ص۳۵۵ـ۳۵۶؛ ابن فراء، ص۲۵۲.</ref>

## یکی آنکه حقوق بگیران بیت المال در برابر کار یا اموالی که در اختیار جامعه قرار داده‌اند اجرتشان را طلب کنند یا خرید سلاح و تجهیزات و مایحتاج عمومی که لازم شود. بیت المال وظیفه تأمین اینگونه حقوق را برعهده دارد و حتی اگر اعتبار مالی کافی نداشته باشد، این حقوق همچون دَین برعهدة بیت المال باقی می‌ماند.

## دیگر آنکه تأمین حقوقی، برای مصلحتی، بر بیت المال لازم شود و در برابر آن بدلی وجود نداشته باشد، همچون مرمت راه یا ساختن راهی که نزدیکتر از راه موجود است. در این موارد، بیت المال در صورت وجود مال مناسب، این مخارج را برعهده می‌گیرد و الاّ وظیفة تأمین آن را نخواهد داشت.

# فروش اموال بیت المال در صورتی که مصلحت و ضرورت اقتضا کند؛

# [[اجاره]] دادن زمین‌های بیت المال؛<ref>ابن عابدین، ج ۳، ص۲۵۵، ۲۵۸، ۳۹۷.</ref>

# عقد [[مزارعه و مساقات|مساقات]] بر باغ‌های بیت المال؛<ref>قلیوبی، ج ۳، ص۶۱.</ref>

# وام دادن اموال بیت المال.<ref>ابن اثیر، الکامل، ج ۳، ص۳۱.</ref>

# حالت اول آنکه شخص در حقّی که مستحق آن است، بدون اجازه متولی تصرّف کند. در صورتی که سلطان یا متولی بیت المال از ادای حقّ مستحقان امتناع کند و از ایشان کسی بر حق خویش تسلّط یابد، فقیهان اهل سنّت چهار قول اختیار کرده‌اند:

## مستحق می‌تواند به همان مقدار که امام از بیت المال به او می‌بخشید تصرّف کند؛

## وی حق دارد که هر روز به مقدار مخارج آن روز خود بردارد؛  

## وی می‌تواند به مقداری که یک سال او را کفایت کند بردارد؛

## حق تصرّف در چیزی را ندارد تا آنکه به او اجازه داده شود.

# حالت دوم آن است که شخص در غیر حقّ خود در اموال بیت المال تصرّف کند. در این صورت، نسبت به اموال تصرف شده ضامن شمرده می‌شود. در بین فقیهان اهل سنّت، درباره حدّ زدن بر سارق بیت المال دو رأی وجود دارد. یکی آنکه سارق بیت المال حدّ نمی‌خورد؛ این رأی را حنفیان و شافعیان و حنبلیان بدان جهت که هر مسلمانی از بیت المال حقّی دارد، اختیار کرده‌اند. دیگر آنکه دست سارق بیت المال مانند سایر موارد سرقت قطع می‌شود، زیرا اطلاق حکم [[حد سرقت|حدّ سرقت]] شامل این مورد هم می‌شود؛ این رأی را مالکیان اختیار کرده‌اند.<ref>جزیری، ج ۵، ص۱۸۵.</ref>

* هزینه مراسم، مثلاً در ازدواج [[هارون الرشید]] با زُبیده پنجاه میلیون دینار از بیت المال خاصه مصرف شد؛<ref>رشیدبن زبیر، ص۹۲؛ شابشتی، ص۱۵۷.</ref>

* اعطای صله به خوانندگان و نوازندگان درباری، از جمله پنجاه هزار دینار در زمان هادی عباسی به خواننده وی اسحاق موصلی داده شد؛<ref>طبری، ج ۸، ص۲۲۰.</ref>

* هدایا به ندیمه‌ها و خدمتگزاران و کاتبان<ref>ابن اثیر، الکامل، ج ۶، ص۱۰۵ـ۱۰۶.</ref> و دیگر کسانی که خوش خدمتی به خلفا کرده بودند.

* از دیگر مخارج بیت المال، اموالی بود که هر خلیفه پس از رسیدن به خلافت بین نظامیان تقسیم می‌کرد تا نسبت به خلیفه جدید تمایل پیدا کنند، مثلاً پس از شکست ابن معتز در ۲۹۶ق، مقتدر هفتصدهزار دینار بین ایشان تقسیم کرد.<ref>صابی، ص۷۱.</ref>

== پانویس ==

== یادداشت ==

<div class="reflist4" style="height: 300px; overflow: auto; padding: 3px" >

* منبع مقاله : [http://rch.ac.ir/article/Details/12606 دانشنامۀ جهان اسلام]

* [https://www.cgie.org.ir/fa/article/229234/%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%84 دائرة المعارف بزرگ اسلامی]