حدیث کنز مخفی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حدیث کَنز مخفی''' عنوانی است برای جمله‌ای پرکاربرد در نگاشته‌های عرفان نظری که فلسفه آفرینش مخلوقات را شناخت خداوند معرفی کرده است. این جمله در منابع عرفانی به عنوان [[حدیث قدسی]] تلقی شده و گفته شده پاسخ [[خدا]] به پرسش [[داوود (پیامبر)|داوود(ع)]] درباره علت خلق مخلوقات است و در این عبارت خدا خود را گنجی پنهان معرفی می‌کند که مخلوقات را برای آن خلق کرده است که او را بشناسند.  

پژوهشگران در بررسی‌های سندی و متنی، حدیث کنز مخفی را [[حدیث مضطرب|حدیثی مُضطَرِب]] و نامعتبر توصیف کرده‌اند که در منابع اولیه حدیثی صحبتی از آن نشده است. نخستین بار در منابع حدیثی، این حدیث را در کتاب [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]] و به نقل برخی در [[مشارق انوار الیقین (کتاب)|کتاب مشارق اَنوار الیقین]] دیده‌اند.

بسیاری از عارفان و عالمان مانند [[ابن‌عربی]]، [[مولوی]]، [[سید حیدر آملی|سید حیدر آملی]]، [[ملاصدرا]]، [[محمدمحسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]] و [[ملا احمد نراقی]] به حیث کنز مخفی در آثار خود پرداخته‌اند. از این حدیث در موضوع حکمت و هدف آفرینش، تبیین مفهوم [[تجلی]] و شناخت خداوند استفاده شده است. برخی این حدیث را به استناد گفته خود ابن‌عربی، حاصل [[مکاشفه]] او می‌دانند. رسائل اخوان الصفا قدیمی‌ترین متنی دانسته شده که به عبارت کنز مخفی  استناد کرده است.

حدیث کنز مخفی اشاره به جمله‌ای است درباره فلسفه آفرینش که در بسیاری کتاب‌های عرفانی به آن پرداخته شده<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۲، ص۶۱ و ۳۰۳ و ۳۲۶؛ خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۸.</ref> و آن را به عنوان [[حدیث قدسی]]<ref>سیمایی، مشهورات بی‌اعتبار در تاریخ و حدیث، ۱۴۰۰ش، ص۱۳۳.</ref> قلمداد کرده‌اند. این جمله را پاسخِ خداوند به پرسش [[داوود (پیامبر)|داوود(ع)]] دانسته‌اند که گفت «یاربّ لِمٰاذا خَلَقْتَ الْخَلْقَ؛ ای پروردگار، برای چه مخلوقات را خلق کرده‌ای؟»<ref>دادبه، «تجلی»، ذیل مدخل.</ref> و خدا در پاسخ چنین گفت: {{عربی|اندازه=۱۳۰%|«<big>کُنْتُ کَنْزاً مَخْفِیّاً فَاحْبَبْتُ أنْ أُعْرَفُ وَ خَلَقْتُ الْخَلْقَ لِکَیْ أُعْرَفَ؛<ref>علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۴، ص۱۹۹ و ۳۴۴.</ref> من گنجی پنهان بودم، دوست داشتم شناخته شوم، خلائق را آفریدم تا شناخته شوم.»<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۳۹۴ و ۳۹۵.</ref></big>}}

این جمله به چند صورت ذکر شده است.<ref>خادم، «حدیث کنز مخفی و سیر تاریخی آن»، ص۱۶.</ref> و آن را مورد استفاده عالمان و عارفان در آثار خود دانسته‌اند<ref>راستگو، عرفان در غزل فارسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۳؛ زمانی، «حدیث کنز مخفی در آینة حکمت متعالیه»، ص۴۷؛ زادهوش، «احادیث نبوی در متون کهن فارسی»، ص۳۹۵؛ آریان‌فر، و نقی‌زاده، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۷۲.</ref> که به عنوان حدیثی [[تواتر|متواتر]] و مقبول شناخته می‌شود.<ref>رستگار، «پژوهشی در سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۰۹.</ref>

[[خواجه عبدالله انصاری]] (درگذشته ۴۸۱ق)،<ref>خادم، «حدیث کنز مخفی و سیر تاریخی آن»، ص۱۷.</ref>،<ref>انصاری، طبقات الصوفیة، ۱۳۶۲ش، ص۶۴۵.</ref>[[عین‌القضات همدانی]] (درگذشته ۵۲۵ق)،<ref>رستگار، «پژوهشی در سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۱۱.</ref> [[روزبهان بقلی شیرازی|روزبهان بَقْلی شیرازی]] (درگذشته ۶۰۶ق)،<ref>روزبهان بقلی، شرح شطحیات، ۱۳۷۴ش، ص۱۶۶.</ref> [[نجم‌الدین کبری]] (درگذشته ۶۱۸ق)،<ref>دانش‌پژوه، «شرح حدیث کنت کنزاً مخفیاً»، ص۲۷.</ref> ابن‌عربی (درگذشته ۶۳۸ق)،<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۲، ص۶۱ و ۳۰۳ و ۳۲۶؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، بیروت، ج۴، ص۴۲۸ و ج۳، ص۲۶۷ و ج۲، ص۲۳۲ و ج۲، ص۳۲۲.</ref> [[شمس تبریزی]] (درگذشته ۶۴۵ق)،<ref>تبریزی، مقالات شمس تبریزی، ۱۳۴۹ش. ص۱۷۰.</ref> [[مولوی]] (درگذشته ۶۷۲ق)،<ref>فروزانفر،  احادیث و قصص مثنوی، ۱۳۸۷ش، ص۱۶۳.</ref> [[صدرالدین قونوی]] (درگذشته ۶۷۳ق)،<ref>صدرالدین قونوی، اعجاز البیان فی تفسیر أم القرآن، ۱۳۸۱ش. ص۲۵۸.</ref> [[سید حیدر آملی|سیدحیدر آملی]] (زنده تا ۷۸۷ق)،<ref>آملی، جامع الأسرار و منبع الأنوار، ۱۳۶۸ش، ص۱۶۴.</ref> ملاصدرا (درگذشته ۱۰۵۰ق)،<ref>صدرالدین شیرازی، کسر الاصنام الجاهلیة، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۹.</ref> [[محمدمحسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]] (درگذشته ۱۰۹۱ق)،<ref>فیض کاشانی، اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۷۹.</ref> [[ملا احمد نراقی]] (درگذشته ۱۲۴۵ق)،<ref>نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۱۰۳.</ref> [[سلطان محمد گنابادی]] (درگذشته ۱۳۲۷ق)،<ref>سلطان علی‌شاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ۱۴۰۸ش، ج۴، ص۱۱۶.</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] (درگذشته ۱۳۶۸ش)<ref>خمینی، آداب الصلاة، تهران، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۸؛ خمینی، مصباح الهدایة إلی الخلافة والولایة، ۱۳۷۶ش، ص۱۵ و ۱۶.</ref> و [[حسن حسن‌زاده آملی|حسن‌زاده آملی]] (درگذشته ۱۴۰۰ش)،<ref>حسن‌زاده آملی، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، ۱۳۷۲ش، ص۱۹۷.</ref> از جمله کسانی هستند که از حدیث کنز مخفی در آثار خود استفاده کرده‌اند.

و آن را از لحاظ سندی و متنی نامعتبر و [[حدیث مضطرب|مضطرب]] ذکر کرده‌اند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حدیث، قم، ج۹، ص۱۲۸؛ محسنی، افق اعلی، ۱۳۹۶ش، ج۱، ص۱۲۴؛ رستگار، «پژوهشی در سند و متن حدیث «کنز مخفی»»، ص۱۱۸ و ۱۱۹.</ref> محققان علوم حدیث هم‌چنین گفته‌اند شواهد فراوانی وجود دارد که حدیث کنز مخفی، [[حدیث قدسی]] نیست؛ و به شواهدی تکیه کرده‌اند که عبارتند از چالش‌برانگیز بودن الفاظ حدیث کنز، اذعان [[ابن‌عربی]] که منبع آن را عبارت از مکاشفه دانسته است، نیافتن هیچ گونه سند و منبع قابل ملاحظه حدیثی و دیدگاه محدثانی که آن را جعلی دانسته‌اند.<ref>آریان‌فر، و نقی‌زاده، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۸۳.</ref>

گفته شده حدیث کنز مخفی در [[کتب اربعه]] و [[صحاح سته]] و منابع حدیثی متقدم{{یاد|مانند: مسند احمد بن حنبل، الموطأ ابن مالک، معجم طبرانی (کبیر و صغیر)، نهج‌البلاغه، الامالی سید مرتضی و شیخ طوسی و شیخ مفید.}} یافت نمی‌شود.<ref>آریان‌فر، و نقی‌زاده، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۷۴.</ref> و در منابع حدیثی متأخر شیعه نیز{{یاد|مانند: کتاب‌های الوافی فیض کاشانی و وسائل الشیعه شیخ حر عاملی.}} تنها در کتاب [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]] آمده که هیچ گونه سندی برای آن آورده نشده است.<ref>آریان‌فر، و نقی‌زاده، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۷۵؛ مشهورات بی‌اعتبار در تاریخ و حدیث، ۱۴۰۰ش، ص۱۳۴.</ref> محققان گفته‌اند در کتاب احادیث قدسی [[شیخ حر عاملی]] به نام [[الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة (کتاب)|الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة]] نیز اثری از این حدیث یا مشابه آن به چشم نمی‌خورد.<ref>آریان‌فر، و نقی‌زاده، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۷۵.</ref> از عالمان شیعه هم‌چنین [[سید نورالله حسینی شوشتری|قاضی نورالله شوشتری]] (درگذشته ۱۰۱۹ق)، [[علی نمازی شاهرودی]] (درگذشته ۱۳۶۴ش) از کسانی هستند که گفته شده این حدیث را [[حدیث موضوع|جعلی]] دانسته‌اند.<ref name=":0" />  

از اهل سنت نیز نخستین کسی که در برابر حسن ظن اهل تصوف به این حدیث ایستاد را [[ابن‌تیمیه حرانی|ابن‌تیمیه]] دانسته‌اند<ref>رستگار، «پژوهشی در سند و متن حدیث «کنز مخفی»، ص۱۱۵.</ref> که این حدیث را نامعتبر دانست.<ref>ابن‌تیمیه، الفتاوی الکبری، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۸۸.</ref> [[جلال‌الدین سیوطی]] (درگذشته ۹۱۱ق)<ref>رستگار، «پژوهشی در سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۱۶.</ref> [[بدرالدین زرکشی|بدرالدین زَرکَشی]] (درگذشته ۷۹۴ق) [[شمس‌الدین سخاوی]] (درگذشته ۹۰۲ق) [[ابن‌کنانی]] (درگذشته ۹۶۳ق){{یاد|مولف کتاب «تنزیة الشریعة المرفوعة عن الأخبار الشنیعة الموضوعة» که در موضوع احادیث جعلی نگاشته شده است. ابن کنانی حدیث کنز مخفی را در همین کتاب نامعتبر ذکر می‌کند. (آریان‌فر، و نقی‌زاده، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۷۶.)}} از دیگر عالمان اهل‌سنت  هستند که گفته شده این حدیث را [[حدیث موضوع|جعلی]] دانسته‌اند.<ref name=":0">آریان‌فر، و نقی‌زاده، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، ص۱۷۶.</ref>