رسالة الحقوق: تفاوت میان نسخه‌ها

'''رِسالَةُ الحُقوق''' [[حدیث]]ی از [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]] درباره پنجاه حق که بر عهده انسان است؛ همچون حق [[خدا]]، پیشوایان، اعضای بدن، خویشاوندان و اعمالی مانند [[نماز]]، [[روزه]]، [[حج]]، [[قربانی]] و [[صدقه]]. این حدیث از [[ابوحمزه ثمالی]] نقل شده و قدیمی‌ترین منابع آن [[تحف العقول (کتاب)|تُحَف‌ُ العقول]]، تألیف [[ابن شعبه حرانی|ابن‌شُعبه حَرّانی]] (درگذشت ۳۸۱ق) و سه کتاب [[شیخ صدوق]] (درگذشت ۳۸۱ق)، [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|مَن لایَحضُرُهُ الفَقیه]] (از [[کتب اربعه|کتب اربعه امامیه]]) [[الخصال (کتاب)|الخصال]] و [[الامالی (شیخ صدوق)|اَلاَمالی]] است.

قدیمی‌ترین منابع حدیثی که این رساله در آنها به‌طور کامل نقل شده، عبارت‌اند از: تُحَف‌العقول، تألیف [[ابن شعبه حرانی|ابن‌شُعبه حَرّانی]]،<ref>ابن‌شعبه حرانی، تحف‌العقول، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق، ص۲۵۵-۲۷۲.</ref> (درگذشت ۳۸۱ق)، خصال،<ref>صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۶۴-۵۷۰.</ref> [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایَحضُرُهُ الفقیه]]<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۱۸-۶۲۵.</ref> و [[الامالی (شیخ صدوق)|اَلامالی]]،<ref>صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۶۸-۳۷۵.</ref> هر سه نوشته [[شیخ صدوق]]، (درگذشت۳۸۱ق).

به‌گفته [[میرزا حسین نوری|محدث نوری]] در [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مُستَدرَک‌الوسایل]]، [[سید ابن طاووس|سید بن طاووس]] (۵۸۹-۶۶۴ق) هم حدیث را در کتابش [[فلاح السائل و نجاح المسائل (کتاب)|فلاح‌السائل]] آورده و گفته است که آن را از کتاب رسائل‌الائمه، نوشته [[محمد بن یعقوب کلینی|کلینی]] نقل می‌کند.<ref>محدث نوری، مستدرک‌الوسایل، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۱۶۹.</ref> البته این مطلب در نسخه چاپی کتاب فلاح‌السائل نیست؛ اما مصحّحان مستدرک می‌گویند در نسخه سنگی آن وجود دارد.<ref>نگاه کنید به محدث نوری، مستدرک‌الوسایل، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۱۶۹ (پانویس).</ref> کتاب رسائل‌الائمهٔ کلینی از بین رفته است.<ref>حسینی جلالی، جهاد امام سجاد، ۱۳۸۲ش، ص۲۸۹.</ref>

===تفاوت متن===

در منابع حدیثی متن رساله حقوق با اختلاف‌هایی نقل شده است. از جمله در دو کتاب [[تحف العقول (کتاب)|تُحَف‌العقول]] و [[الخصال (کتاب)|خصال]]، حدیث به‌صورت مفصل‌تر آمده است و مقدمه‌ای دارد که چکیده‌ای از مباحث حدیث را بیان می‌کند.<ref>نگاه کنید به ابن‌شعبه حرانی، تحف‌العقول، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق، ص۲۵۵و۲۵۶؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۶۴و۵۶۵.</ref> این مقدمه در کتاب من لایَحضُرُهُ الفقیه و اَلامالی وجود ندارد.<ref>نگاه کنید به صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۱۸؛ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۶۸.</ref> همچنین در کتاب امالی صدوق، حدیث با حق انسان بر خودش آغاز می‌شود؛<ref>نگاه کنید به صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۶۸.</ref> برخلاف سه کتاب دیگر که با حق‌الله آغاز می‌شوند.<ref>نگاه کنید به ابن‌شعبه حرانی، تحف‌العقول، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق، ص۲۵۵؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۶۴؛ من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۱۸.</ref>

شمار حقوقی که در رسالة الحقوق بیان شده است، به‌روایت تحف العقول پنجاه حق است. در فراز پایانی حدیث در این کتاب چنین آمده است: «این پنجاه حقی است که...».<ref>نگاه کنید به ابن‌شعبه حرانی، تحف‌العقول، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق، ص۲۷۲.</ref> این عبارت در نقل‌های صدوق از این روایت وجود ندارد؛<ref>صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۷۰؛‌ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۵؛ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۷۵.</ref> اما صدوق نیز شمار حقوق را پنجاه می‌دانسته است؛ زیرا او در کتاب خصال این عنوان را برای حدیث برگزیده است: «حقوق پنجاه‌گانه‌ای که علی بن الحسین برای اصحابش نوشت».<ref>نگاه کنید به صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۶۴.</ref>

‏برخی از نویسندگان که متن رسالة الحقوق را نقل کرده‌اند، شمار این حقوق را ۵۱ حق ذکر‌ کرده‌اند.<ref>حسینی جلالی، جهاد امام سجاد، ۱۳۸۲ش، ص۲۹۴.</ref> گفته‌اند علت این مسئله این است که در تُحَف‌ العقول حق‌الحج ذکر نشده است؛ حال آنکه در روایت صدوق آمده است.<ref>حسینی جلالی، جهاد امام سجاد، ۱۳۸۲ش، ص۲۹۴.</ref> طبق تحلیلی که یکی از حدیث‌پژوهان از این مسئله مطرح کرده، حق‌الحج جزء حدیث بوده که در تُحَف‌العقول از قلم افتاده است؛ با این‌همه تعداد حقوق همان پنجاه است و این نویسندگان در شمارش حقوق، موردی را که حق نبوده است، حق شمرده‌اند.<ref>حسینی جلالی، جهاد امام سجاد، ۱۳۸۲ش، ص۲۹۴-۲۹۷.</ref>

پنجاه حقِّ موجود در حدیث رسالة الحقوق را در هفت دسته به شرح زیر تقسیم کرده‌اند:

# حقوق‌ دیگران: شامل: کسی که تو را از بردگی آزاد کرده است، برده‌ای که تو آزاد کرده‌ای، نیکی‌کننده، [[مؤذن]]، [[امام جماعت]]، همنشین، همسایه، دوست، شریک، مال، بدهکار، معاشر، مُدَّعی، مُدَّعاعلیه (کسی که دعوا بر ضد او اقامه شده است)، مشورت‌کننده با تو، مشورت‌گیرنده از تو، نصیحت‌خواه، نصیحت‌گو، بزرگتر، کوچک‌تر، کسی که از تو درخواستی دارد، کسی که از او درخواستی داری، بدکنندهٔ به تو، شادکنندهٔ تو، هم‌دینان و [[اهل ذمه|اهل‌ذِمّه]].<ref>حسینی جلالی، جهاد امام سجاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۰۵-۳۰۷.</ref>

ترجمه‌های متعددی از رساله حقوق [[امام سجاد(ع)]] به زبان فارسی وجود دارد. در [[کتاب‌شناسی امام سجاد صحیفه سجادیه و رساله حقوق (کتاب)|کتاب کتاب‌شناسی امام سجاد]] از حدود ۳۰ ترجمه به زبان فارسی نام آمده است.<ref>حبیبی و شمس‌الدینی مطلق، ۱۳۹۴ش، ص۳۲۱-۳۲۸.</ref> از جملهٔ آنها است:

* ترجمه رسالة الحقوق امام سجاد: سیمای مؤمنین؛ محمدصادق قبادی

* رساله حقوق امام سجاد؛ علی شیروانی.<ref>حبیبی و شمس‌الدینی مطلق، کتاب‌شناسی امام سجاد، ۱۳۹۴ش، ص۳۲۱-۳۲۴.</ref>

افزون بر این، این حدیث ضمن برخی از کتاب‌ها هم ترجمه شده است؛ از جمله ترجمه خصالِ صدوق از [[محمدباقر کمره‌ای]]، زندگانی علی بن الحسین از [[سید جعفر شهیدی|جعفر شهیدی]] و ترجمه [[تحف العقول (کتاب)|تُحَف‌العقول]] از [[احمد جنتی]].<ref>سپهری، ترجمه و شرح رسالةالحقوق امام سجاد، ۱۳۸۴ش، ص۲۹و۳۰.</ref> گفته‌اند احتمالاً نخستین‌بار [[میر محمدباقر خاتون‌آبادی|محمدباقر خاتون‌آبادی]] (درگذشت ۱۱۲۷ق) آن را به فارسی ترجمه کرده است.<ref>حسینی جلالی، «رسالةالحقوق»، ص۷۰۷.</ref>

رسالةالحقوق به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده است؛ از جمله: انگلیسی، فرانسوی، یونانی، اردو، تاجیکی، ارمنی، تایلندی، هندی، مالایی، صربی، تاگالوگ (مانیل) و اَمْهَری (اتیوپی).<ref>حبیبی و شمس‌الدینی مطلق، ۱۳۹۴ش، ص۳۲۹-۳۳۲.</ref>