قاعده لطف: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قاعده لطف''' قاعده‌ای در [[علم کلام]] به معنای لزوم انجام کاری از سوی خدا است که به سبب آن، [[تکلیف|مُکَلَّف]] به اطاعت نزدیک و از [[گناه]] دور می‌شود؛ بی‌آن که این لطف، تأثیری در قدرت مکلف داشته باشد و یا او را مجبور بسازد. بیشتر متکلمان [[معتزله]] و [[امامیه]] بر خلاف متکلمان [[اشاعره]]، این قاعده را پذیرفته‌اند. متکلمان امامیه از این قاعده در اثبات عقلی بسیاری از اعتقادات اسلامی ـ‌مانند لزوم تشریع [[احکام|تکالیف دینی]]، لزوم ارسال [[پیامبران]]، لزوم تعیین و نصب [[امام]] و غیره- بهره برده‌اند. برخی از فقیهان [[امامیه]] از این قاعده برای اعتباربخشی به [[اجماع]] استفاده کرده‌اند.

قاعده لطف به این معنا است که هر کاری که به نزدیک شدن انسان‌ها به اطاعت و یا دور شدن آنها از [[گناه]] بینجامد، انجام آن کار بر خداوند لازم است و خدا حتماً آن کار را انجام می‌دهد؛<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۰۶؛ فخرالدین رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۴۸۱-۴۸۲.</ref> مانند تشریع تکالیف دینی و ارسال [[پیامبران]] که انسان‌ها از این راه، با تکالیف دینی‌شان آشنا می‌شوند.<ref> ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیة، ۱۴۱۸ق، ص۱۱۴-۱۱۶.</ref> در [[کلام اسلامی]]، لطیف‌بودن از [[صفات فعل]] خدا<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۰-۱۲۴.</ref> و به‌معنای انجام‌دادن کاری است که به‌وسیله آن، [[تکلیف|مکلَّف]] به اطاعت نزدیک و از [[گناه]] دور می‌شود؛ بی‌آن که این لطف، تأثیری در قدرت مکلَّف داشته باشد یا او را مجبور سازد.<ref> علامه حلی، مناهج‌الیقین، ۱۴۱۵ق، ص۳۸۷؛ علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۲۷ق، ص۴۴۴؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۲۷۶؛ قاضی عبدالجبار، المغنی، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۱۳، ص۹؛ ابن‌نوبخت‏، الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۵۵.</ref>

در آیات قرآن و روایات، لطیف بودن خدا به معانی دیگری هم به کار رفته است؛<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیة، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۰-۱۲۴.</ref> از جمله علم نافذ خدا،<ref>سوره ملک، آیه۱۴.أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ '''اللَّطِيفُ''' الْخَبِيرُمشاهده آیه در سوره

أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِير

«آيا كسى كه آفريده است نمى‌داند؟ با اينكه او خود باريك بين آگاه است.»

</ref> نامحسوس بودن و نفی جسمانیت از خدا،<ref>سوره انعام، آیه۱۰۳.لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ ۖ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ «او را هیچ چشمی درک ننماید و او همه بینندگان را مشاهده می‌کند و او لطیف و نامرئی و (به همه چیز خلق) آگاه است.»</ref> درک‌ناشدنی بودن کُنه خدا،<ref>دعای جوشن کبیر، فقره ۳۱.یَا لَطِیفاً لا یُرَامُ، «ای لطیفی که دست اندازکسی قرار نگیرد»</ref> ظرافت در آفرینش و تدبیر الهی،<ref>دعای جوشن کبیر، فقره ۳۴.یَا لَطِیفَ الصُّنْعِ، «ای صُنعتْ چشم نواز»</ref> احسان و جود.<ref>سوره شوری، آیه۱۹.اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبَادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ ۖ وَهُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ</ref>

لطف را بر دو قسم دانسته‌اند: لطف مُحَصِّل و لطف مُقَرِّب.<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۹۷-۹۸.</ref> لطف محصِّل کاری است که لزوماً باید انجام شود تا اطاعت و بندگی خدا حاصل شود؛ یعنی بدون آن، انسان نمی‌تواند خدا را بندگی کند؛ اما لطف مقرِّب تنها، سبب تقرّب و نزدیکی به اطاعت و بندگی است.<ref>سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام‏، ۱۴۱۱ق، ص۱۸۶.</ref> [[علامه حلی]] در شرح عبارت [[خواجه نصیرالدین طوسی|محقق طوسی]] در [[تجرید الاعتقاد (کتاب)|تجرید]] می‌گوید لطف مُحَصِّل آن چیزی است که با وجود آن از مکلَّف طاعت حاصل می‌شود اما طاعتی که برخاسته از اختیار است. <ref>حلی، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، ۱۳۶۳ش، ص۳۲۵.</ref>

*'''تشریع تکالیف دینی:''' تکالیف دینی (مثل حرام بودن ظلم و واجب بودن [[نماز]]) از آن جهت که انسان‌ها را به انجام تکالیف عقلی (مثل بدی ظلم یا خوبی [[شکر|تشکر]] از خداوند) نزدیک می‌سازند لطف به شمار می‌آیند.

در [[اصول فقه]] نیز گروهی از عالمان، از جمله [[سید مرتضی|سَیّدِ مرتضی]]، [[شیخ طوسی]] و [[کراجکی|کراجُکی]] از قاعده لطف برای اثبات حجیت [[اجماع]] استفاده کرده‌اند. استدلالشان این است که اگر عالمان بر دیدگاهی نادرست اتفاق‌نظر داشته باشند، وظیفه [[امام معصوم]] از باب لطف این است که مانع از شکل‌گیری این اجماع شود؛ و چون نظری بر خلاف اجماع وجود ندارد، روشن می‌شود که امام معصوم نیز با این دیدگاه موافق است. ازاین‌رو، وجود [[اجماع]] بر یک دیدگاه، از رضایت معصوم از آن خبر می‌دهد.<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۱۹؛ سبحانی، المبسوط فی اصول الفقه، ۱۴۳۲ق، ج۳، ص۱۸۳-۱۸۶؛ رجایی و مؤمنی، «کاربرد قاعده کلامی «لطف» در اصول فقه»، ص۲۲۲-۲۲۳.</ref>

[[پرونده:کتاب قاعده لطف.jpg|بندانگشتی|150px|تصویر جلد کتاب قاعده لطف و اثبات وجود امام حی اثر مهدی یوسفیان]]

* ابن‌نوبخت‏، ابواسحاق ابراهیم، الیاقوت فی علم الکلام، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۱۳ق.

* سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیرة فی علم الکلام‏، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‏، ۱۴۱۱ق.

* حلی، کشف المراد، تحقیق حسن حسن زاده آملی، ۱۳۶۳ش، بی نا، بی جا.

* فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی‏، ۱۴۰۵ق.

* قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل‏، قاهره، الدار المصریة، ۱۹۶۵-۱۹۶۲م‏.