آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

==ابنیه و مؤسسات فرهنگی==

===کتابخانه===

[[پرونده:80831100-4940133.jpg|بندانگشتی|[[کتابخانه آستان قدس رضوی]]]]

====تاریخچه====

====در زمان صفویه====

====در زمان افشاریه====

در روزگار [[افشاریان]] این کتابخانه دایر و مورد استفاده بود. [[نادرشاه]] نیز کتابهایی وقف کتابخانه کرد. در طومارِ علی شاه اسامی کارکنان کتابخانه (در آن زمان) با ذکر شغل و حقوقشان آمده است.

====در زمان قاجار====

====در زمان پهلوی====

====پس از انقلاب اسلامی====

پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]]، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‌یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانه جدیدی در حدفاصل مقابل خیابانهای طبرسی و بالاخیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت ۰۰۰‘۱۲ مترمربع، با ۳ طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک میلیون کتاب را خواهد داشت.

تعداد کتب آستان قدس مطابق آمار ۱۳۶۴ش از این قرار است:

*تعداد جزوات خطی ۷۵۰‘۸ جلد

====موقوفات کتابخانه====

====گنجینه قرآن====

یکی از مراکز وابسته به کتابخانه گنجینه [[قرآن]] است. در ۱۳۴۲ش، قرآنهایی را که از حیث خط و تذهیب و ترصیع و جلد و سایر امتیازات، منحصر به فرد بود، در یک جا به نام گنجینه قرآن گرد آوردند و برای هریک کارت شناسایی تهیه کردند. کهنترین قرآن خطی این گنجینه را [[منصور بن محمد بن کثیر|ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر]] وزیر و صاحب دیوان [[سلطان محمود غزنوی]] در [[ربیع الاول]] ۳۹۳ق/ژانویه ۱۰۰۳م وقف حرم رضوی کرده است. جدیدترین قرآن خطی نیز قرآنی است به خط نسخ از قرن ۹ق با عبارت «‌[[بایسنقر بن شاهرخ بن تیمور گورکان|بایسُنْقُر بن شاهرخ بن تیمور گورکان]]‌» که در ۱۳۴۷ش [[وقف]] آستان قدس شده و از نظر خط و تذهیب و ترصیع بسیار نفیس است. تعداد قرآنهایی که در این گنجینه گرد آمده بیش از ۲۰۰ نسخه است.

===موزه===

[[پرونده:712040 633.jpg|بندانگشتی|موزه آستان قدس رضوی]]

===دانشگاه علوم اسلامی===

{{اصلی|دانشگاه علوم اسلامی رضوی}}

[[پرونده:University 2.jpg|بندانگشتی|دانشگاه علوم اسلامی آستان قدس رضوی]]

این دانشگاه پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]]، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسه قدیم [[مدرسه میرزا جعفر|میرزاجعفر]]، به انضمام مدرسه خیرات خان و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای ۲۲ کلاس درس، ۲۵۰ اتاق خواب، مسجد، رختشویخانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به ۰۰۰‘۲۲ متر مربع می‌رسد.

{{اسلی|بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی}}

[[پرونده:Pajoohesh.jpg|بندانگشتی|بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی]]

===بنیاد فرهنگی رضوی===

مؤسسه‌ای است پژوهشی و آموزشی، شامل مجموعه‌ای از دبستان تا دانشگاه که طالبان علم از آغاز برای ورود به دوره تحصیلات عالی در مجموعه‌های آموزشی آن به تحصیل می‌پردازند.

===مؤسسه چاپ و انتشارات===

این تشکیلات در ۱۳۶۲ش تأسیس شد و هدف از تأسیس آن، تألیف و ترجمه و تصحیح و نشر کتب و آثار مربوط به معارف اسلامی و تحقیقات نوین در علوم و فنون مختلف است. این مؤسسه در خیابان کوه سنگی [[مشهد]] واقع است.

===موقوفات===

مراد از موقوفات آستان قدس، اموال و املاکی است که خرید و فروش «‌اصل‌» آنها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه‌ها می‌رسد. اسنادِ وقفِ بسیاری از اموال منقول و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم رضوی شده باقی است و خود دارای ارزش تاریخی فراوان است. بسیاری از موقوفات از سوی ثروتمندان یا امیران و حاکمان وقت برای کمک به زائران یا مستمندانی که مجاور و معتکف حرم بوده‌اند، وقف شده است، یا خود زائران به فراخور حال خویش اموالی نیاز کرده‌اند. اسناد بسیاری از این موقوفات در حملات متعدد [[مغول]] و [[ازبک]] و [[افغان]] به مشهد از میان رفته و آنچه باقی است بیشتر مربوط به اوقاف روزگار [[صفویه]] به این سوی است. نام همه املاکی هم که وقف آستان بوده و بعداً تصاحب شده و از میان رفته، باقی است.

====در دوره نادر شاه====

در روزگار [[نادرشاه]]، املاک آستانه مدتی از سوی دیوان وی ضبط شد، ولی سپس برادرزاده‌اش [[عادل شاه]] (علی شاه) موقوفات ضبط شده را به اضافه «‌یک صد زوج زراعتی از املاکِ مزروعی ابتیاعی و انتقالی خود و دولت‌» را مجدداً به آستانه بازگرداند و صورتی از رَقَبات موقوفه را در «‌طومارِ علی شاه‌» تنظیم کرد که اکنون در کتابخانه محفوظ است.

====در دوره ناصرالدین شاه====

در روزگار [[ناصرالدین شاه]]، [[عضدالملک]] نایب التولیه وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفه آستان قدس را تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. از سوی ناصرالدین شاه نیز فرمانی در این مورد صادر شد که در کتابخانه آستانه محفوظ است. در این میان گاهی بر اثر حوادث نامطلوب سیاسی و ضعف متولیان و یا سودجویی متصدیان، منافع و عواید حاصله از اوقاف یا خود املاک موقوفه تصرف می‌شده یا از حَیز انتفاع ساقط می‌گردیده است. در طومارِ علی شاهی و طومارِ موقوفاتِ عضدالملک به این معنی تصریح شده است و اساساً منظور از صورت برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش در جلوگیری از وقوع چنین پیش‌آمدهایی بوده است. در چند دهه اخیر موقوفات آستان قدس تدریجاً به ثبت داده شده و برای همه آنها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است.

====موقوفات غیرمنقول====

موقوفات غیرمنقول آستان قدس علاوه بر املاک کشاورزی، شامل بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل نیز می‌شود. بخش عمده این موقوفات در [[مشهد]] و شهرهای [[خراسان]]، و بقیه در [[تهران]]، [[قزوین]]، [[رشت]]، [[مازندران]]، [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]]، [[کرمان]]، [[اصفهان]] و [[شیراز]] است. مصرف موقوفات اغلب از سوی وقف‌کنندگان معلوم شده است. برخی نیز به صورت مطلق [[وقف]] شده است تا به صلاحدید متولی وقت به مصرف برسد. املاکی که وقف نامه آنها از میان رفته، جزو این گونه موقوفات به شمار می‌آید. در بخش دیگری از موقوفات، واقفان، مصرف قسمتی از آنها را معین کرده و قسمتی را در اختیار تولیت آستان قدس نهاده‌اند.

===تولیت و تشکیلات اداری===

از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در ادوار پیش از طهماسب اول صفوی (۹۲۰-۹۸۴ق/۱۵۱۴-۱۵۷۶م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم از قدیم دارای خادم و مباشر بوده است. همچنین [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] (د ۶۸۳ق/۱۲۸۴م) در [[کشف الغمة]] از زنی یاد می‌کند که در روزگار [[سامانیان]] مباشرت بقعه مبارکه را برعهده داشته است.

====اداره به وسیله نقیبان، سادات و علما====

پیش از روزگار صفوی، اداره بقعه رضوی برعهده [[نقیبان]] که بیشتر از سادات و علما بوده‌اند، قرار داشته است. خواندمیر از «‌[[سید|سادات]] عظام و نقباء کرام روضه مقدسه رضویه‌» سخن می‌گوید و نام چند تن از آنان را برمی‌شمارد. اولین کسی که به عنوان نقیب مشهد از او یاد شده، [[میرزا بدرالدین نقیب|میرزا بَدرالدین نقیب]] (قرن ۸ق/۱۴م) معاصر [[اولجایتو|سلطان محمد خدابنده]] (اُولْجایتو) است که شهر [[مشهد]] را از تعرض و دستبرد «‌یساوَر‌» محفوظ داشت. در ایام [[شاهرخ تیموری]] نیز نقیب مشهد، [[علاءالدوله علی حمیدی]] علوی مشهدی رضوی نام داشت که [[گوهرشاد]] در وقف نامه خود، تولیت «‌بقاع متبرکه و اوقاف مذکوره [[مسجد گوهرشاد]] را به او واگذاشت.

====در دوران صفویان====

اداره آستان قدس به وسیله نقیبان، تا تصرف مشهد توسط [[شاه تهماسب اول|طهماسب صفوی]] ادامه داشت. پس از آن شاه طهماسب با وقف املاکی بر آستان قدس، متولی خاصی غیر از نقیبان از جانب خود معین کرد. نخستین نایب التولیه آستان قدس در ایام وی، [[امیر ابوالولی]] پسر [[میر شاه محمود انجوی شیراز]]ی «‌سیدِ فاضلِ فقیهِ متعصبِ در [[تشیع]]‌» بود.<ref>اسکندربیگ، ج۱، ص۱۴۸</ref> در روزگار صفویان گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‌شدند. متصدیان جزء در دستگاه اداری آستان قدس در آن ایام عبارت بودند از تنی چند خادم، فراش و قاری که به ترتیب تحت ریاست خادم باشی، سرکشیک و صدرالحُفّاظ انجام وظیفه می‌کردند. عده‌ای نیز به عنوان متصدیان دفتری و مباشران املاک، به کار مشغول بودند. خادمان و کارکنان آستان قدس دارای مقرری بودند و هر سال مبلغی نقد و مقداری غله از محل درآمد موقوفات دریافت می‌کردند.

====در دوران نادرشاه====

در روزگار [[نادرشاه]] که موقوفات آستانه ضبط شد، فقط آنچه زائران به داخل ضریح می‌ریختند به خادمان داده می‌شد و تعداد خدام نیز از ۵ تن به ۳ تن کاهش یافت. در طومارِ علی شاهی مراتب و وظایف متولی و کارکنان اعم از ناظر، سرکشیک، کلیددار، مهردار، مدرس، خادم باشی، نایب الزیاره، صدرالحّفّاظ، امام، خطیب، واعظ و دیگران آمده است. در مورد «‌اخراجات‌» موقوفات آستانه نیز فرمانهای جامعی اعم از تأمین روشنایی، اطعام فقرا، معالجه بیماران، نظارت و مرمت ابنیه، و حقوق کارکنان به تفصیل صادر شده است.

====در دوران جمهوری اسلامی====

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش، [[امام خمینی]] نخست سرپرستی آستان قدس رضوی را به [[آیت الله واعظ طبسی]](م ۱۳۹۴ش) واگذار کرد و پس از دو سال در سال ۱۳۵۹، وی را به عنوان تولیت منصوب کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ج ۶، ص ۱۴۳.</ref> گسترش حرم امام رضا(ع) از جمله ساخت صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی و تعویض [[ضریح امام رضا]](ع) در سال ۱۳۷۹ش از جمله اقدامات تولیت آستان قدس در دوره مدیریت واعظ طبسی بوده است. واعظ طبسی به مدت ۳۷ سال و تا پایان عمر تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشت.<ref>[http://news.aqr.ir/Portal/home/?news/19163/136088/135534/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D9%88%D8%A7%D8%B9%D8%B8-%D8%B7%D8%A8%D8%B3%DB%8C زندگی نامه آیت الله عباس واعظ طبسی، پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی.]</ref> در [[۱۷ اسفند]] ۱۳۹۴ش، [[سید ابراهیم رئیسی]] از سوی [[آیت الله خامنه‌ای|رهبر جمهوری اسلامی]] به عنوان تولیت جدید منصوب شد.<ref>[http://www.leader.ir/fa/content/14359 انتصاب حجت‌الاسلام سیّد ابراهیم رئیسی به تولیت آستان قدس رضوی علیه‌‌السلام]</ref>

===محاسبات مالی آستان قدس===

محاسبات مالی آستان قدس که به شیوه محاسبات دیوانی قدیم یعنی سیاق‌نویسی بوده است. تا اواسط دوره [[قاجار|قاجاریان]] به همین روش، در پایان هرسال صورت جامعی از درآمد و هزینه یکساله به وسیله مستوفیان با ذکر جزئیات تنظیم می‌شد و به امضاء و مهر نایب التولیه وقت می‌رسید. از اواسط دوره قاجاریان به علت خرید و فروش منصب نیابت تولیت، و فساد متولیان، اداره آستان قدس دچار اختلال شد و رشته کارها از هم گسیخت تا جایی که پاره‌ای از املاک کشاورزی و مستغلات آستانه را تصرف کردند و به تملک خود در آوردند. در ۱۳۰۵ش آیین‌نامه‌ای برای اداره آستان قدس وضع گردید که تا ۱۳۲۸ش نافذ بود. در این سال آیین‌نامه جدیدی در ۹ فصل و ۷۶ ماده تدوین شد و در ۱۳۴۰ش ۲ ماده به آن الحاق گشت. در ۱۳۵۴ش، کارکنان آستانه مشمول طرح طبقه بندی مشاغل شدند و هرکدام در گروه مناسب جای گرفتند. با این اقدام، هر نوع ترفیع و انتقال و استخدام، براساس ضوابط و مقررات مدون انجام می‌شود. در همین سال آیین‌نامه‌های اداری و مالی جدیدی برای آستان قدس تدوین شد و امور اداری آستانه براساس آیین‌نامه‌های مزبور به جریان افتاد.