آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی'''؛ حرم مطهر [[امام رضا]] (ع) و مجموعه مکان‌های وابسته به آن، [[وقف|موقوفات]] و تشکیلات اداری تابع که بیشترین بخش آن در شهر [[مشهد]] واقع شده است. نخستین بنای [[حرم امام رضا]] (ع)، به دست [[مأمون عباسی]] در زمان زندگانی امام(ع) ساخته شد و بعد از آن، دیگران در دوره‌های مختلف به تکمیل و تجدید بنای آن پرداختند.

مرقد مطهر [[امام رضا|حضرت علی بن موسی الرضا]] (ع) (ولادت ۱۴۸ یا ۱۵۱-شهادت ۲۰۳ق/۷۶۵ یا ۷۶۸-۷۱۸م)، هشتمین پیشوای [[شیعیان]]، در شهر [[مشهد]] مرکز استان [[خراسان]] واقع است. پیکر پاک امام رضا (ع) پس از شهادت در کنار قبر [[هارون الرشید]] (۱۴۸-۱۹۳ق/۷۶۵-۸۰۸م) که در خانه [[حمید بن قحطبه|حَمید بن قَحْطَبَه]] (۱۵۹ق/۷۷۵م) در دهی به نام [[سناباد|سَناباد]] نزدیک [[نوغان]] از توابع [[طوس]] قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از ۲ تا ۴ فرسنگ گفته‌اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می‌بایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره‌های مختلف ناشی شده باشد.

مشهور است که [[مأمون عباسی]] (م. ۲۱۸ق) پیش از شهادت [[امام رضا(ع)]] قبه‌ای بر فراز قبر [[هارون الرشید|هارون]] ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار حرم که بنای آن منسوب به [[مأمون]] است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار [[دیلمیان]]، نشانه‌ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم مطهر در دست نیست، ولی مسلم است که [[زیارت]] حرم در میان [[شیعیان]] رواج داشته است.

در قرن ۴ق/۱۰م [[سبکتکین]] غزنوی [[حرم رضوی|حرم مطهر]] را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او [[یمین الدوله محمود]] حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت».<ref>احسن التقاسیم، ج۲، ص۵۰</ref> بنابراین نظر که مرمت بنا را به [[سلطان محمود غزنوی]] نسبت می‌دهد، صحیح نیست. پس از وی [[عمید الدوله فایق]] که [[بیهقی]] او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی [[مشهد]] زد. آنگاه [[سوری بن معتز|سوری بن مُعْتَزّ]] یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی [[سلطان محمود]] بر [[خراسان]] حکومت داشت چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‌ای برای آن ساخت و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غُزها در ۵۴۸ق/۱۱۵۳م دچار آسیب شد.

در روزگار [[خوارزمشاهیان]] نیز روضه رضوی مورد توجه بود و تزیینات نوینی بر آن افزوده شد؛ از جمله ۲ محراب کاشی‌چینی نمای و کاشیهای نفیس برجسته اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات [[علی بن محمد مقری|علی بن محمد مُقْری]]، و کتیبه‌ای حاوی ۲ بیت شعر فارسی از [[عبدالله بن محمود بن عبدالله]] در دیوار [[حرم امام رضا(ع)|حرم مطهر]] که «‌سنه ۶۱۲‌» بر ان کتابت شده، از آثار همین دوره است.

در روزگار [[شاهرخ تیموری]] (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق) همسر او [[گوهرشاد آغا]]، آثار ارزنده‌ای در حرم مطهر و اطراف آن پدید آورد. ازجمله ۲ رواق «‌دارُالحُفّاظ‌» و «‌دارُالسَّیاده‌» را بنا کرد و مسجدجامع معروف «‌[[مسجد گوهرشاد|گوهرشاد]]‌» را در ۸۲۱ق/۱۴۱۸م زیر نظر معمار بزرگ، [[قوام الدین شیرازی]] ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر [[مشهد]] را بنا کرد. [[سلطان حسین بایقرا|سلطان حسین بایقَرا]] (حکومت: ۸۷۵-۹۱۲ق) که نامش در کتیبه سردرِ ایوان طلای «‌صحن عتیق‌» آمده است، به پایمردی وزیرش [[امیرعلیشیر نوایی]]، نیمی از [[صحن عتیق]] فعلی را که بعدها به وسیله [[شاه عباس صفوی]] توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به [[ایوان امیرعلیشیر]] هم در روزگار او ساخته شد.

صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد [[اولجایتو|سلطان محمد خدابنده]] و ترمیم و طلاکاری مناره روزگار [[غزنویان]]، در زمان حکومت [[شاه طهماسب اول]] (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق/۱۵۲۳-۱۵۷۶م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. [[شاه عباس اول]] (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه عباس همچنین تعدادی [[قرآن]] خطی منسوب به [[ائمه معصومین|ائمه اطهار(ع)]] تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبکها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد. [[شاه عباس دوم]] (حک: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. شاه عباس دوم (حکومت: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) صحن عتیق را تعمیر و کاشی کاری کرد و [[شاه سلیمان]] (حک: ۱۰۷۷-۱۱۰۵ق/۱۶۴۲-۱۶۹۳م) گنبد مطهر را که بر اثر [[زلزله]] ۱۰۸۴ق/۱۶۷۳م شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده ـ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ۲ بنای مهم آستان قدس، یکی [[رواق الله وردی خان|رواقِ الله وردی خان]] و دیگری [[رواق حاتم خانی|رواق حاتَم خانی]] نیز از ساخته‌های الله وردی خان و [[حاتم بیک اردوبادی]] از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «‌دارالضیافه‌» قرار دارد، از بناهای الله وردی خان است.

در دوران [[فتحعلی شاه قاجار]] (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق) ساختمان «‌صحن جدید‌» آغاز شد و در روزگار [[محمد شاه]] (حکومت: ۱۲۵۰-۱۲۶۴ق) ادامه یافت و در زمان [[ناصر الدین شاه]] (حکومت: ۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) به پایان رسید و ایوان آن طلاکاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق معروف به «‌ایوان شاه عباسی‌» هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. «‌توحید خانه مبارکه‌» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در ۱۲۷۶ق مرمت گشته است. وی در ۱۲۷۵ق دستور داد روی نقاشیها و کاشیهای نفیس حرم را آیینه کاری کنند. ناصرالدین شاه نیز دستور داد ازاره دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند. از همین رو، این ایوان معروف به «‌ایوان ناصری‌» گردید. در ایام [[مظفر الدین شاه]] (حکومت: ۱۳۱۳-۱۳۲۴ق) نیز هر ۲ صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. کتیبه‌ای که در سمت راست دیوار داخلی ایوان و سردرِ غربی صحنِ عتیق به خط نستعلیق نوشته شده، بر این معنی تصریح دارد. در ۱۳۳۰ق ارتش روسیه تزاری به بهانه حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن کسانی که با آرایش نظامی به طرفداری از [[محمد علی شاه]] مخلوع در آستانه مقدسه تحصن کرده بودند، گنبد مطهر را گلوله باران کرد و خرابیهایی پدید آورد.<ref>خراسانی، ۶۳۳-۶۳۵</ref> پس از چندی [[حسین‌میرزا نیرالدوله]] والی [[خراسان]] آن خرابیها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد.

پس از روزگار قاجار تعدادی از بناهای آستان قدس و خود ضریح مطهر مرمت گردید و ساختمانهای نوینی بنیاد شد. در سالهای ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش که فضای حرم از سمت «‌بالاسر مبارک‌» توسعه یافت، سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتونی، دیگرباره آن را کاشی کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم نیز توسعه یافت و به رواق «‌دارُالشُّکر‌» متصل شد. محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات از آنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعه خیابانهای اطراف حرم و ایجاد فضای سبز را می‌توان ذکر کرد.

از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در ادوار پیش از طهماسب اول صفوی (۹۲۰-۹۸۴ق/۱۵۱۴-۱۵۷۶م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم مطهر از قدیم دارای خادم و مباشر بوده است. همچنین [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] (د ۶۸۳ق/۱۲۸۴م) در [[کشف الغمة]] از زنی یاد می‌کند که در روزگار [[سامانیان]] مباشرت بقعه مبارکه را برعهده داشته است.