آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

کتابخانه آستان قدس، گنجینه‌ای عظیم و نفیس از [[قرآن|قرآنها]] و کتابهای خطی است که در طی چند قرن در آنجا گرد آمده و غالب آنها کمیاب و برخی منحصربه فرد است. افزون بر این، تعداد زیادی مرقعات گرانبهای خطی از آثار اساتید بزرگ خط در کتابخانه نگهداری می‌شود. تعداد قرآنهای نفیس خطی به [[خط کوفی]] و [[خط نسخ|نسخ]] و [[خط ثلث|ثلث]] ۲۹۰‘۲ نسخه است که نفیس‌ترین آنها در گنجینه [[قرآن]] نگهداری می‌شود. بسیاری از این قرآنها مُذَهَّب، و در تعدادی از آنها تمام آیات با آب طلا نوشته شده است.

درباره کتابخانه آستان قدس و تاریخ پیدایش آن آگاهی دقیقی در دست نیست. باتوجه به قراین تاریخی، محلی برای نگهداری قرآنها و کتابهای وقفی در آستان قدس وجود داشته است. این معنی را از نام و احوال برخی از واقفان کتاب، در وقف نامه‌های مرقوم در پشت برخی کتابها و [[قرآن|قرآنها]] می‌توان دریافت. کهنترین نسخه‌های موجود، قرآنی است که در ۳۹۳ق وقف شده است. همچنین جزواتی هست که واقف آن [[ابوالبرکات علی بن حسین]] بوده و در ۴۲۱ق وقف شده است. غیر از اینها می‌توان از قرآنی مربوط به قرن ۵ق که توسط [[شهرستی|شَهْرْسِتّی]] دختر [[امیر ابوالعباس خسرو]] پسر [[رکن الدوله دیلمی]] وقف شده، یاد کرد. پس از آن به مرور زمان، قرآنها و کتابهایی در آستان قدس گرد آمده و بدیهی است که در جایی نگهداری می‌شده است. مثلاً در زاویه جنوبی ایوانِ امیرعلیشیر جایی بوده به نام «‌قرآن خانه‌» که قرآنهای خطی را در آنجا نگاه می‌داشته‌اند. در وقف نامه کتاب [[غایة الوصول]] (۸۲۵ق) جمله «‌خزانه الکتب‌» به چشم می‌خورد. از همین جا معلوم می‌شود که در قرن ۹ق کتابخانه‌ای در آستان قدس بوده است. با حمله [[ازبک|ازبکها]] در ۹۹۸ق، کتابخانه نیز دستخوش چپاول شد و بسیاری از قرآنها و کتابهای نفیس آن از میان رفت.

در روزگار [[قاجاریان]] نیز کتابخانه مورد توجه و استفاده بوده است. در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش بناهای قدیمی واقع در ضلع شرقی موزه را جمع کردند. و به جای آن تالاری برای موزه در ۳ طبقه بنا نهادند، این ساختمان از جنوب به صحن موزه، و از غرب به کتابخانه پیوسته، و ضلع شمالی آن پشت ساختمانهای صحن جدید واقع بود که از آن راهی به صحن جدید گشوده بودند. این ساختمان را بعداً برچیدند و فضای آن را به محوطة صحن امام افزودند.

در ۱۳۵۳ش در ضلع شرقی صحن امام، ساختمان جدیدی برای کتابخانه، خزانه و موزه با بیش از ۰۰۰‘۱۰ مـ ۲ زیربنا در ۵ طبقه ساخته شد. ۲ طبقه این بنا پایینتر از سطح زمین و ۳ طبقه دیگر بالاتر از سطح زمین است. هر طبقه از آن دارای ۰۰۰‘۲ مـ ۲ زیربناست. یکی از ۲ طبقة زیرین به خزانه آستانه، و دیگری به مخزن کتابهای خطی و تالار نمایشگاه اختصاص یافته است. دیوارهای این ۲ قسمت دارای درهای ایمنی ویژه و دیوارهای بتونی است. در طبقة هم کف، تالار موزه واقع است. طبقه اول دارای ۲ سالن مطالعه مجزا برای آقایان و بانوان است. این بخش نیز دارای بالابَرِ ویژة کتاب و خدمات لازم است. در طبقه دوم، مخزن کتاب واقع است، و بخشی از آن نیز به سازمان اداری کتابخانه اختصاص داده شده است. در سراسر این ساختمان، تجهیزات ویژه‌ای برای نگاهداری کتاب و اشیاء نفیس موزه مانند تأسیسات ایمنی، تلویزیون مداربسته، وسایل آتش نشانی و دستگاههای تهویه و حرارت مرکزی و دستگاه ویژه تنظیم حرارت برای محیط نفیس نیز تدابیری به کار رفته است. این قرآنها و کتابها در ویترینهای گوناگون قرار گرفته است تا در معرض دید باشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‌یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانه جدیدی در حدفاصل مقابل خیابانهای طبرسی و بالاخیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت ۰۰۰‘۱۲ م، با ۳ طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک میلیون کتاب را خواهد داشت.

[[کتابخانه ملک]] در [[تهران]] و [[کتابخانه وزیری]] در [[یزد]]، از سوی [[حاج حسین آقاملک]] و [[حاج سیدعلی محمد وزیری]] بانیان آنها، وقف کتابخانه آستان قدس شده و تحت نظر آن، اداره می‌شود. کتابخانه مرکزی آستان قدس نیز دارای ۲ شعبه به نامهای [[کتابخانه مسجدالرضا]] موسوم به شعبات ۱ و ۲ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است. علاوه بر اینها [[کتابخانه مروج یزد]] و [[کتابخانه نائین]] از کتابخانه‌های تابع کتابخانه مرکزی آستان قدس به شمار می‌روند.

یکی از مراکز وابسته به کتابخانه گنجینه [[قرآن]] است. در ۱۳۴۲ش، قرآنهایی را که از حیث خط و تذهیب و ترصیع و جلد و و سایر امتیازات، منحصربه فرد بود، در یک جا به نام گنجینه قرآن گرد آوردند و برای هریک کارت شناسایی تهیه کردند. کهنترین قرآن خطی این گنجینه را [[منصور بن محمد بن کثیر|ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر]] وزیر و صاحب دیوان [[سلطان محمود غزنوی]] در [[ربیع الاول]] ۳۹۳ق/ژانویه ۱۰۰۳م وقف حرم رضوی کرده است. جدیدترین قرآن خطی نیز قرآنی است به خط نسخ از قرن ۹ق با عبارت «‌[[بایسنقر بن شاهرخ بن تیمور گورکان|بایسُنْقُر بن شاهرخ بن تیمور گورکان]]‌» که در ۱۳۴۷ش [[وقف]] آستان قدس شده و از نظر خط و تذهیب و ترصیع بسیار نفیس است. تعداد قرآنهایی که در این گنجینه گرد آمده بیش از ۲۰۰ نسخه است.

غیر از موزه مرکزی آستان قدس، [[موزه ملک آباد]] در محل کاخ شاه سابق، وابسته به آستان قدس که هم اکنون دایر است و نیز [[موزه مردم شناسی]] که تا این تاریخ افتتاح نشده است، هردو، از موزه‌های تابع آستان قدس و تشکیلات اداری آن به شمار می‌روند.

این دانشگاه پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]]، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسه قدیم [[مدرسه میرزا جعفر|میرزاجعفر]]، به انضمام [[مدرسه خیرات خان]] و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای ۲۲ کلاس درس، ۲۵۰ اتاق خواب، مسجد، رختشویخانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به ۰۰۰‘۲۲ متر مربع می‌رسد.

این مؤسسه در ۱۳۶۴ش به منظور تحقیق در زمینه معارف اسلامی، مطالعات اجتماعی، زبانهای خارجی، نشر کتاب و مجلات ادواری، با همکاری استادان دانشگاه و [[حوزه علمیه]] تأسیس شد. این مؤسسه در بلوار [[محمد منتظری|شهید منتظری]] (تلوزیون) واقع است.

مراد از موقوفات آستان قدس، اموال و املاکی است که خرید و فروش «‌اصل‌» آنها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه‌ها می‌رسد. اسنادِ وقفِ بسیاری از اموال منقول و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم رضوی شده باقی است و خود دارای ارزش تاریخی فراوان است. بسیاری از موقوفات از سوی ثروتمندان یا امیران و حاکمان وقت برای کمک به زائران یا مستمندانی که مجاور و معتکف حرم بوده‌اند، وقف شده است، یا خود زائران به فراخور حال خویش اموالی نیاز کرده‌اند. اسناد بسیاری از این موقوفات در حملات متعدد [[مغول]] و [[ازبک]] و [[افغان]] به [[مشهد]] از میان رفته و آنچه باقی است بیشتر مربوط به اوقاف روزگار [[صفویه]] به این سوی است. نام همه املاکی هم که وقف آستان بوده و بعداً تصاحب شده و از میان رفته، باقی است.

در روزگار [[ناصرالدین شاه]]، [[عضدالملک]] نایب التولیه وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفة آستان قدس را تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. از سوی ناصرالدین شاه نیز فرمانی در این مورد صادر شد که در کتابخانه آستانه محفوظ است. در این میان گاهی بر اثر حوادث نامطلوب سیاسی و ضعف متولیان و یا سودجویی متصدیان، منافع و عواید حاصله از اوقاف یا خود املاک موقوفه تصرف می‌شده یا از حَیز انتفاع ساقط می‌گردیده است. در طومارِ علی شاهی و طومارِ موقوفاتِ عضدالملک به این معنی تصریح شده است و اساساً منظور از صورت برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش در جلوگیری از وقوع چنین پیش آمدها بوده است. در چند دهه اخیر موقوفات آستان قدس تدریجاً به ثبت داده شده و برای همه آنها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است.

موقوفات غیرمنقول آستان قدس علاوه بر املاک کشاورزی، شامل بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل نیز می‌شود. بخش عمده این موقوفات در [[مشهد]] و شهرهای [[خراسان]]، و بقیه در [[تهران]]، [[قزوین]]، [[رشت]]، [[مازندران]]، [[آذربایجان]]، [[کرمان]]، [[اصفهان]] و [[شیراز]] است. مصرف موقوفات اغلب از سوی وقف کنندگان معلوم شده است. برخی نیز به صورت مطلق [[وقف]] شده است تا به صلاح دید متولی وقت به مصرف برسد. املاکی که وقف نامه آنها از میان رفته، جزو این گونه موقوفات به شمار می‌آید. در بخش دیگری از موقوفات، واقفان، مصرف قسمتی از آنها را معین کرده و قسمتی را در اختیار تولیت آستان قدس نهاده‌اند.

پیش از روزگار صفوی، اداره بقعه رضوی برعهده [[نقیبان]] که بیشتر از سادات و علما بوده‌اند، قرار داشته است. [[خواندمیر]] از «‌[[سید|سادات]] عظام و نقباء کرام روضه مقدسه رضویه‌» سخن می‌گوید و نام چند تن از آنان را برمی‌شمارد. اولین کسی که به عنوان نقیب [[مشهد]] از او یاد شده، [[میرزا بدرالدین نقیب|میرزا بَدرالدین نقیب]] (قرن ۸ق/۱۴م) معاصر [[سلطان محمد خدابنده]] (اُولْجایتو) است که شهر [[مشهد]] را از تعرض و دستبرد «‌یساوَر‌» محفوظ داشت. در ایام [[شاهرخ تیموری]] نیز نقیب مشهد، [[علاءالدوله علی حمیدی]] علوی مشهدی رضوی نام داشت که [[گوهرشاد]] در وقف نامه خود، تولیت «‌بقاع متبرکه و اوقاف مذکوره [[مسجد گوهرشاد]] را به او واگذاشت.

اداره آستان قدس به وسیله نقیبان، تا تصرف [[مشهد]] توسط [[طهماسب صفوی]] ادامه داشت. پس از آن شاه طهماسب با وقف املاکی بر آستان قدس، متولی خاصی غیر از نقیبان از جانب خود معین کرد. نخستین نایب التولیه آستان قدس در ایام وی، [[امیر ابوالولی]] پسر [[میر شاه محمود انجوی شیراز]]ی «‌سیدِ فاضلِ فقیهِ متعصبِ در [[تشیع]]‌» بود.<ref>اسکندربیگ، ج۱، ص۱۴۸</ref> در روزگار صفویان‌گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‌شدند. متصدیان جزء در دستگاه اداری آستان قدس در آن ایام عبارت بودند از تنی چند [[خادم]]، [[فراش]] و قاری که به ترتیب تحت ریاست خادم باشی، سرکشیک و صدرالحُفّاظ انجام وظیفه می‌کردند. عده‌ای نیز به عنوان متصدیان دفتری و مباشران املاک، به کار مشغول بودند. خادمان و کارکنان آستان قدس دارای مقرری بودند و هر سال مبلغی نقد و مقداری غله از محل درآمد موقوفات دریافت می‌کردند.

در روزگار [[نادرشاه]] که موقوفات آستانه ضبط شد، فقط آنچه زائران به داخل ضریح می‌ریختند به خادمان داده می‌شد و تعداد خدام نیز از ۵ تن به ۳ تن کاهش یافت. در طومارِ علی شاهی مراتب و وظایف متولی و کارکنان اعم از ناظر، سرکشیک، کلیددار، مهردار، مدرس، خادم باشی، نایب الزیاره، صدرالحّفّاظ، امام، [[خطیب]]، [[واعظ]] و دیگران آمده است. در مورد «‌اخراجات‌» موقوفات آستانه نیز فرمانهای جامعی اعم از تأمین روشنایی، اطعام فقرا، معالجة بیماران، نظارت و مرمت ابنیه، و حقوق کارکنان به تفصیل صادر شده است.