حدیث رفع: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حَدیث رَفْع'''، مجموعه [[حدیث|روایاتی]] است که خبر از برداشته‌شدن حکم یا عقوبت مواردی چون فراموشی، اکراه، اضطرار و... از امّت [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] می‌دهد.    

احادیث رفع با تعبیرات و مصادیق متفاوت از سوی [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] و [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] روایت شده است. در اینکه چه چیزی در این موارد برداشته شده احتمالاتی از جمله: [[احکام شرعی|حکم شرعی]]، اثر ظاهری، همه آثار، عقوبت دنیوی یا اخروی و... داده شده است.      

فقره «ما لا یعلمون» (به‌فارسی: آنچه نمی‌دانند) مورد استناد اصولی‌ها برای اثبات رفع حکم در مرتبه ظاهر ([[اصل برائت|برائت شرعی]]) یا انکار وجوب [[احتیاط واجب|احتیاط]] می‌باشد.    

[[مجتهد|فقیهان]] اعتبار این احادیث را به جهت [[شهرت فتوایی|شهرت]] و [[تواتر]] آن معتبر دانسته و اشکالات [[اسناد|سندی]] این روایات را وارد ندانسته‌اند.    

حدیث رفع را پاسخ [[خدا|خداوند]] به درخواست [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] در آیه پایانی [[سوره بقره]] بر عذاب نکردن امتش، در مواردی که آنها دچار فراموشی یا خطای سهوی و... می‌شوند دانسته‌اند.  

روایات رفع، با تفاوت‌هایی اندک در تعبیرات (گاه واژه وضع یا موضوع به جای رفع بکار رفته است.) و با اختلاف در تعداد مصداق‌های رفع (با فقراتی یک‌گانه، دوگانه، سه گانه چهارگانه و پنج و شش‌گانه و در کامل‌ترین صورت آن به صورت نُه‌گانه) از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] و در یک مورد از [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] نقل شده است.<ref>خویی، مصباح الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۸۷.</ref> به‌گفته برخی محققین از آنجا که اعداد در [[اصول فقه|علم اصول]] دارای مفهوم نیستند تعارضی میان انواع مختلف این احادیث وجود ندارد.<ref>خمینی، حدیث رفع، ص۱۴.</ref> «رفع» که در برخی دیگر از نقل‌های این روایات با عباراتی چون وضع، تجاوز و... آمده است: <ref>حرّ عاملی، وسائل الشيعه، اسلامیه، ج۱۱، ص۲۹۵.</ref> «رفع» اولین کلمه از کلمات این حدیث به‌معنای «برداشته شدن» است که این حدیث با این نام شهرت یافته است. در اینکه رفع در هریک از موارد به چه معناست و در هر فقره حقیقتا چه چیزی برداشته شده است؟ میان فقها اختلاف است.<ref>قنبری و قنبری، «بازکاوی حدیث رفع»، ص۳۸.</ref>  

از جمله دلیل‌های اثبات [[اصل برائت|برائت شرعی]]، روایاتی چون [[حدیث حل|حدیث حلّ]]، [[حدیث سعه]]، حدیث رفع و... است.<ref>آخوند خراسانی، فرائد الاصول، مجمع الفکر الاسلامی، ج۲، ص۱۶.</ref> پیشینۀ بحث دربارۀ این حدیث و اثبات برائت شرعی از این راه، به زمان [[شیخ طوسی]]، برمی‌گردد، اما به‌ اعتقاد برخی محققین اولین کسی که از آن برای اثبات برائت در موارد مجهول استفاده کرده مرحوم [[فاضل تونی (ابهام‌زدایی)|فاضل تونی]] بوده است.<ref>قنبری و قنبری، «بازکاوی حدیث رفع»، ص۳۸.</ref> [[محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]] اولین روایتی را که برای اثبات برائت شرعی در [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایة الاصول]] به آن استدلال کرده حدیث رفع و عبارت «ما لا یعلمون» است. <ref>الآخوند الخراساني، كفاية الأصول، الناشرمؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ج۱، ص۳۳۹.</ref>

برخی فقیهان از جمله [[محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]] معتقدند منظور از «ما» در حدیث رفع، [[احکام شرعی|حکم شرعی]] است؛ دراین‌صورت «رفع»، در معنای حقیقی خود به‌کاررفته و نیازی به تقدیر کلمه‌ای دیگر برای رساندن معنا نیست؛<ref>آخوند خراسانی، فرائد الاصول، مجمع الفکر الاسلامی، ج۱، ص۱۹.</ref>دراین‌صورت:  

* اولا: منظور از رفعِ حکم، رفع ظاهری آن است، چراکه حکم واقعی عملی که جاهلانه انجام می‌پذیرد در عالم واقع معلوم و در جای خود باقی است.<ref>جمعی از محققین، فرهنگ نامه علم اصول، ۱۳۸۸ش. ج۱،ص۴۱۴.</ref> همچنین معنای رفع ظاهری حکم برداشته شدن عقوبت دنیوی یا اخروی یا... آن عمل است.<ref>[https://zanjani.ir/%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC-%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D8%AA-%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87-92-25-09-96/?fa «درس خارج اصول برائت»]، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله شبیری زنجانی؛ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، مجمع الفکر الاسلامی، ج۳، ص۲۲؛ جمعی از محققین، فرهنگ نامه علم اصول، ۱۳۸۸ش. ج۱، ص۴۱۳ و ۴۱۴.</ref>

اما به‌نظر برخی دیگر نظیر [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]] به قرینهٔ وحدت سیاق، منظور از «ما»‌، فعل مکلف است؛ دراین‌صورت کلمه «رفع» نمی‌تواند در معنای حقیقی خود بکار رفته باشد، چراکه مواردی از قبیل [[نسیان]]، [[قاعده اضطرار|اضطرار]] و [[اکراه]] و [[حسد]] و... در میان امّت پیامبر(ص) بلکه همه امت‌ها وجود دارد و رفع آن معنا ندارد؛ لذا آنها با تقدیر کلماتی چون مواخذه، جمیع الآثار (چه آثار تکلیفی و چه وضعی)، یا اثر ظاهر و... معنای آن‌را کامل کرده‌اند.<ref>الهاشمی الشاهرودی، بحوث فی علم الأصول، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۴۱؛ آخوند خراسانی، درر الفوائد في الحاشية على الفرائد، الناشر : مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامي، ج۱، ص۱۹۳.</ref> در صورتی که منظور از «ما» فعل مکلف باشد، حدیث رفع تنها برای شبهات موضوعیه کاربرد دارد.<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۸.</ref>

|حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ص قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ '''رُفِعَ عَنْ‌ أُمَّتِي‌ تِسْعَةٌ الْخَطَأُ وَ النِّسْيَانُ وَ مَا أُكْرِهُوا عَلَيْهِ وَ مَا لَا يَعْلَمُونَ‌ وَ مَا لَا يُطِيقُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ وَ الْحَسَدُ وَ الطِّيَرَةُ وَ التَّفَكُّرُ فِي الْوَسْوَسَةِ فِي الْخَلْقِ‌ مَا لَمْ يَنْطِقْ بِشَفَةٍ.'''

به‌گفته [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]] بر اساس ظاهر حدیث رفع، [[حسد]] مواخذه ندارد، درحالی‌که این معنا با آیات و روایات زیادی منافات دارد.<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۶.</ref> او با نقل برخی روایات منظور از حسد در حدیث رفع را حسد قلبی یعنی حسدی که شخص آنرا تنها در قلب خود دارد و با دست یا زبان و.. آنرا ظاهر نکرده است دانسته است.<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۵</ref>. او اظهار حسد را از [[گناهان کبیره]] دانسته است نه حسدی که تنها در قلب شخص است.<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۷.</ref>

[[تطیر|الطیره]] به‌معنای فال بد زدن است. شیخ انصاری دراین‌باره گفته است: الطیره از طیر به معنای پرنده گرفته شده است چراکه بیشتر فال بد زن عرب جاهلیت به پرندگان مخصوصا کلاغ بوده است.<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۸</ref>. او رفع الطیره در حدیث رفع را به معنای برداشته شدن عقوبت آن یا برداشته شدن اثر آن دانسته است.<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۸.</ref> در روایتی، الطیره (فال بد زدن) در حد [[شرک]] و چیزی که [[توکل]] را از بین می‌برد معرفی شده است.<ref>شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۸.</ref>  

بعضی از فقیهان [[اسناد|سند]] اين حديث را صحيح دانسته و برخى در آن خدشه کرده‌اند؛<ref>[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/abedi/osool2/97/971024/ «بررسی سند حدیث رفع، درس خارج استاد احمد عابدی»]، وبگاه مدرسه فقاهت.</ref> اما به‌گفته برخی محققین چون این حدیث، در میان اهل حدیث [[شهرت روایی|شهرت]] دارد و [[مجتهد|فقیهان]] بر اساس آن [[فتوا]] داده‌اند، ضعف‌های احتمالی آن‌ جبران شده، و در مجموع از نظر سند، صحیح یا معتبر تلقی شده و نیاز به بررسی سند آن نیست.<ref>جوان، «پژوهشی در اسناد و اعتبار حدیث رفع»، ص۱۵؛ جمعی از محققین، فرهنگ‌نامه علم اصول، ۱۳۸۸ش. ج۱،ص۴۱۴.</ref>

اختلافات در این حدیث سبب شده تا برخی علمای [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] این حدیث را مجمل و فاقد صلاحیت برای بررسی و استفاده بدانند.<ref>طارمی راد، «حدیث رفع»، ص۷۸۸.</ref> به‌گفته [[سید موسی شبیری زنجانی|شبیری زنجانی]] فقیه و دانشمند رجالی، این روایات در بسیاری از کتب [[شیعه]] و [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] به تعبیرات مختلفی نقل شده است.<ref>[https://zanjani.ir/%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC-%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D8%AA-%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87-92-25-09-96/?fa «درس خارج اصول برائت»]، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله شبیری زنجانی؛ طارمی راد، حدیث رفع، ص۷۸۸.</ref> او طریق شیخ انصاری در نقل این روایت از [[خصال]] و [[التوحید (کتاب)|توحید صدوق]] را صحیح دانسته و گفته است: در صحت و وثاقتِ تمامی افرادی که در سند این روایت ذکر شده‌ است، شکی نبوده و تنها وثاقت احمد بن محمد بن یحیی مورد اختلاف است.<ref>[https://zanjani.ir/%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC-%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D8%AA-%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87-92-25-09-96/?fa «درس خارج اصول برائت»]، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله شبیری زنجانی.</ref>

فقیهان از احادیث رفع جهت استنباط برخی فروعات فقهی بهره برده‌اند. برای مثال: نجفی، خواندن نماز با لباس حریر برای مردان در وضع اضطرار مثل جنگ و... را با استناد به این حدیث بدون اشکال دانسته است.<ref>نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۱۱۶.</ref> او همچنین اجزای غیر رکنی نماز که سهوا و از روی فراموشی ترک می‌شود را با استناد به این حدیث خالی از اشکال دانسته و [[سجده سهو]] پس از آن‌را برای جبران آن کافی دانسته است. نجفی همچنین با استفاده از فقره «مااستکرهوا علیه» گفته است: طلاق و عتقی که از روی کراهت باشد باطل است؛<ref>نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۲، ص۹.</ref> همچنین یکی از دلیل‌های وی برای حکم به شکسته نشدن [[سوگند|قسم]] در صورت اکراه یا فراموشی نیز حدیث رفع است.<ref>نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۵، ص۳۳۸.</ref>

* النجفی، محمد حسن، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۲۶۲ش.  

* حرّ عاملی، محمد حسن، وسائل الشيعه، قم، الاسلامیه، بی‌تا.

* نجفی، محمد حسن،‌ جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۳۶۲ش.